ONZ

1. ONZ – INFORMACJE OGÓLNE

Organizacja Narodów Zjednoczonych, ONZ (ang. United Nations) jest jedyną powszechną organizacją międzynarodową o charakterze międzyrządowym. Kontynuuje tradycje Ligi Narodów, utworzonej po I wojnie światowej z inicjatywy prezydenta USA Woodrowa Thomasa Wilsona, mającej na celu utrzymanie światowego pokoju. Ponieważ Liga Narodów nie spełniła pokładanych w niej nadziei, tzn. nie zapobiegła wybuchowi II wojny światowej , uległa w 1946 r. likwidacji. Nowa organizacja powstała w wyniku porozumień wielkich mocarstw, zawartych na konferencjach w Moskwie, Teheranie, Dumbarton Oaks i Jałcie, w celu realizacji postanowień Karty Atlantyckiej. Nazwa „Narody Zjednoczone” została wprowadzona do polityki międzynarodowej przez prezydenta USA Franklina Delano Roosevelta i użyta po raz pierwszy w Deklaracji Narodów Zjednoczonych z 1 stycznia 1942r. Wtedy to przedstawiciele 26 narodów zobowiązali się do walki z faszyzmem.
Konstytucja ONZ – Karta Narodów Zjednoczonych – została podpisana 26 czerwca 1945r.
W ciągu 54 lat istnienia Organizacja przeszła znaczącą ewolucję. Powołana do życia w celu zapewnienia pokoju na świecie, co było podstawowym wymogiem okresu powojennego i powojennego układu sił, skoncentrowała się wkrótce na kwestiach dekolonizacji i rozwoju gospodarczego. Przyjęcie do ONZ na początku lat 60 dużej grupy państw Trzeciego Świata odsunęło na dalszy plan konflikt Wschód-Zachód, wprowadzając na jego miejsce problematykę rozwojową. Obecnie system Narodów Zjednoczonych przeznacza na pomoc dla 135 krajów 25 mld USD rocznie, z czego 5 mld USD stanowi pomoc bezzwrotna, a 20 mld USD – nisko oprocentowane pożyczki .
Do ONZ mogą należeć tylko państwa (kuriozalnym przypadkiem było członkostwo Białorus.SRR i Ukr.SRR, przez co ZSRR miał de facto potrójną reprezentację). 1955 przyjęto grupę byłych sojuszników Niemiec z II wojny świat. potem liczba członków ONZ szybko rosła w wyniku przyjmowania nowych państw (byłych kolonii) z Afryki, Azji, Oceanii i Regionu Karaibskiego; 1973 przyjęto NRD i RFN, a 1991–93 państwa powstałe po rozpadzie ZSRR i Jugosławii.
1996 do ONZ należało 185 państw (wszystkie państwa świata z wyjątkiem Kiribati, Nauru, Szwajcarii, Tajwanu, Tonga, Tuvalu i Watykanu).
Główna siedziba ONZ znajduje się w Nowym Jorku, natomiast biura terenowe:
-UNOG w Genewie, gdzie koncentrują się głównie sprawy rozbrojeniowe i praw człowieka,
-UNOV w Wiedniu, sprawy związane z zapobieganiem przestępczości, walką z narkomanią, przestrzenią kosmiczną oraz międzynarodowym prawem handlowym
– UNON w Nairobii – sprawy ochrony środowiska i osiedli ludzkich.

2. KARTA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH

Karta Narodów Zjednoczonych – jest to traktat międzynarodowy i stanowi podstawę działania ONZ (zwany też konstytucją ONZ). Określa prawa i obowiązki państw członkowskich oraz strukturę i procedury działania. Kodyfikuje na szczeblu międzynarodowym główne zasady stosunków międzynarodowych, począwszy od suwerennej równości państw i zakazu użycia siły po podstawowe prawa człowieka. Karta Narodów Zjednoczonych została podpisana 26 czerwca 1945r przez 50 państw na zakończenie konferencji w San Francisco. Polska, która nie była reprezentowana na konferencji, podpisała Kartę później, ale jest uważana za 51 członka założyciela ONZ. Karta Narodów Zjednoczonych weszła w życie 24 października 1945r., po jej ratyfikowaniu przez Chiny, Francję, Wielką Brytanię, ZSRR i większość uczestników konferencji w San Francisco.
Zmiany w Karcie mogą być dokonane w formie poprawek i jej rewizji większością 2/3 członków Zgromadzenia Ogólnego ONZ.

3. CELE I ZASADY ORGANIZACJI NARODÓW ZJEDNOCZONYCH

Zgodnie a Kartą Narodów Zjednoczonych zadaniem ONZ jest:
– utrzymywanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,
– rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami, u podstaw których leży poszanowanie zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów,
– współpraca w zakresie rozwiązywania problemów gospodarczych, społecznych, kulturalnych, humanitarnych oraz popieranie praw człowieka.
Cele te mogą być realizowane na podstawie następujących zasad:
– suwerennej równości wszystkich członków,
– wypełniania w dobrej wierze zobowiązań wynikających z Karty Narodów Zjednoczonych,
– załatwiania sporów międzynarodowych środkami pokojowymi,
– powstrzymywania się od groźby użycia siły lub jej użycia,
– udzielenia pomocy ONZ w akcjach podjętych zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych ,
– powstrzymania się od udzielania pomocy państwu, przeciwko któremu ONZ zastosowała środki zapobiegawcze lub środki przymusu.
Organizacja ma również sprawić, by państwa, które nie są jej członkami, postępowały zgodnie z zasadami Karty Narodów Zjednoczonych w stopniu koniecznym do utrzymania międzynarodowego bezpieczeństwa i pokoju.
Żadne postanowienie Karty Narodów Zjednoczonych nie upoważnia ONZ do ingerencji w sprawy należące do kompetencji wewnętrznych państw.

Karta Narodów Zjednoczonych ustanowiła szereg organów i instytucji oraz ich kompetencje:
1) Zgromadzenie Ogólne, będące swego rodzaju parlamentem, w którym każde państwo członkowskie ma jeden głos. Decyzje zapadają zwykłą większością głosów, w sprawach ważnych większością 2/3 głosów (wybór nowych członków, deklaracje pokojowe, budżet, w sprawach Rady Bezpieczeństwa czy polecenia użycia sił zbrojnych).
Obraduje podczas corocznych sesji zwyczajnych, a sesje nadzwyczajne mogą być zwoływane przez Radę Bezpieczeństwa lub na wniosek większości członków ONZ. Sesja wyjątkowa zwoływana jest z 24-godzinnym wyprzedzeniem w momencie zagrożenia pokoju światowego.
2) Rada Bezpieczeństwa, którą tworzy pięciu członków stałych: Chiny, Francja, Wielka Brytania, USA i ZSRR (obecnie Rosja reprezentująca Wspólnotę Niepodległych Państw) oraz dziesięciu członków niestałych wybieranych na kadencję dwuletnią (5 z Afryki i Azji, 2 z Ameryki Łacińskiej, 3 z Europy). W 1995 członkiem została wybrana Polska.
Członkowie stali dysponują prawem weta, które zawiesza każde postępowanie. W sprawach proceduralnych decyzje zapadają zwykłą większością, a w sprawach merytorycznych większością 9 głosów.
Do najważniejszych kompetencji Rady Bezpieczeństwa należą: wyłączne prawo nakładania sankcji politycznych i ekonomicznych oraz decyzje co do użycia sił zbrojnych w celu przeciwdziałania agresji lub usuwania jej skutków. Kompetencje te są przejawem dominacji mocarstw, bowiem Rada Bezpieczeństwa jest centralnym ogniwem systemu bezpieczeństwa zbiorowego i utrzymania światowego status quo.

3) Sekretariat, którym kieruje Sekretarz Generalny. Wybierany jest na kadencję pięcioletnią przez Zgromadzenie Ogólne na wniosek Rady Bezpieczeństwa. Do kompetencji sekretarza generalnego należy zarządzanie majątkiem ONZ i prawo uczestniczenia w posiedzeniach wszystkich organów organizacji.

4) Rada Gospodarczo-Społeczna, w której skład wchodzi 54 członków wybieranych na 3 lata przy zachowaniu zasady corocznej rotacji 1/3 członków. Debatuje ona nad sprawami ekonomicznymi i społecznymi, m.in. w sprawie poszanowania praw mniejszości czy narkotyków.
5) Rada Powiernicza, której rola wygasła wraz z ogłaszaniem niepodległości terytoriów powierniczych.
6) Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości z siedzibą w Hadze, powołany do rozstrzygania sporów międzynarodowych w składzie 15 sędziów.
ONZ uczestniczyła w rozwiązywaniu wielu konfliktów międzynarodowych, ale w praktyce nigdy nie brała udziału w konfliktach z udziałem mocarstw-stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Z biegiem czasu przerodziła się w miejsce prestiżowej rywalizacji pomiędzy supermocarstwami USA i ZSRR.
Aktualnie ONZ ma ogromne zadłużenie, a państwa członkowskie nie płacą składek, zwłaszcza USA, które żądają gruntownej reformy tej organizacji. Jedną z przyczyn kryzysu jest rozbudowana biurokracja. Ostatnie spektakularne akcje ONZ, jak wojna w Zatoce Perskiej czy akcja w Somalii, w niczym nie zmieniły sytuacji. Wypadki w byłej Jugosławii (Jugosłowiańska wojna domowa) wyraźnie wskazują na niedowład wielu organów i agend ONZ.
Wiele wyspecjalizowanych organizacji międzynarodowych zostało powiązanych z ONZ. Są to:
– Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO),
– Organizacja Wyżywienia i Rolnictwa (FAO),
– Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO),
– Światowa Organizacja Zdrowia (WHO),
– Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF),
– Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD),
– Międzynarodowe Towarzystwo Finansowe (IFC),
– Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDA),
– Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO),
– Powszechny Związek Pocztowy (UPU),
– Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (ITU),
– Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO),
– Międzynarodowa Doradcza Organizacja Morska (IMCO),
– Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (WIPO),
– Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (IAEA),
– Światowa Organizacja Turystyki (WTO),
– status zbliżony do wyżej wymienionych posiada także Układ Ogólny w sprawie Ceł i Handlu (GATT).
Można do nich zaliczyć także organizacje utworzone przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, np.:
– Fundusz Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom (UNICEF),
– Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych (UNDAP),
– Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców (UNHCR),
– Program Narodów Zjednoczonych Ochrony Środowiska (UNEP) i in.
Przystąpienie do organizacji wyspecjalizowanej państwa będącego członkiem ONZ następuje w drodze jednostronnego aktu w formie oświadczenia o akceptacji postanowień jej statutu. Organizacja wyspecjalizowana ma obowiązek składania corocznych sprawozdań ze swej działalności Radzie Gospodarczo-Społecznej. W wypadku Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej sprawozdanie to składane jest również Zgromadzeniu Ogólnemu ONZ.
Każda organizacja wykonuje też wszystkie polecenia Rady Bezpieczeństwa. Organizacje międzynarodowe pozarządowe posiadają status konsultacyjny przy Radzie Gospodarczo-Społecznej ONZ w kategoriach od I do III. Kategorie te oznaczają zakres częstotliwości kontaktów.
Do I kategorii należą m.in.: Światowa Federacja Związków Zawodowych, Międzynarodowa Izba Handlowa, Liga Czerwonego Krzyża, do kategorii II m.in.: INTERPOL, Międzynarodowa Organizacja Prawnicza, Międzynarodowa Organizacja Dziennikarzy, a do kategorii III np. Międzynarodowa Organizacja Samochodowa czy Międzynarodowe Stowarzyszenie Hoteli. Każda z nich ma jednakowe prawa, niezależnie od statusu konsultacyjnego.

Przez cały okres istnienia organizacja odgrywa ważną rolę w stosunkach międzynarodowych, ułatwiając kontakty polityczne, wypracowując wzorcowe zasady współżycia międzynarodowego, ochrony praw człowieka, współpracy gosp. i in. oraz działając na rzecz kodyfikacji i rozwoju prawa międzynarodowego. Jednak forum ONZ stawało się często trybuną propagandową dla różnego rodzaju reżimów totalitarnych i dyktatorskich, a wobec realnych zagrożeń pokoju, sytuacji konfliktów zbrojnych i rzeczywistego łamania praw człowieka organizacja pozostawała zazwyczaj bezsilna; rozwiązywanie konfliktów było faktycznie zależne od zgodnej woli obu przeciwstawnych supermocarstw: Stanów Zjednoczonych i ZSRR; wyjątkowym przypadkiem zbrojnego zaangażowania się ONZ (na największą jak dotąd skalę) stała się interwencja w obronie Korei Pd. 1950–53 (możliwa w wyniku bojkotu posiedzenia Rady Bezpieczeństwa przez ZSRR). Siły pokojowe ONZ prowadziły natomiast b. liczne operacje bez użycia siły — o charakterze obserwacyjnym, nadzorowania rozejmów, rozdzielania wojsk (za zgodą uczestników konfliktu) itp., m.in. na Bliskim Wschodzie, na Cyprze, w Namibii; 1991 z upoważnienia ONZ przeprowadzono operację usunięcia wojsk irac. z Kuwejtu; z siłami pokojowymi ONZ zaangażowanymi od 1992 w Bośni i Hercegowinie współdziałają siły NATO. ONZ jest krytykowana za ogromne koszty funkcjonowania i przerost biurokracji, zwł. w latach 90. nasiliły się naciski (gł. Stanów Zjednoczonych) na jej reformę. Dyskutuje się także reformę Rady Bezpieczeństwa (zwł. jej składu i trybu funkcjonowania).