1. SYSTEM GATT
W 1947 r. podpisany został Układ Ogólny w sprawie Taryf i Handlu (General Agreement on Tariffs and Trade). Jest to wielostronny traktat zawierający kodeks postępowania w światowej wymianie handlowej. Ponadto GATT stanowi międzynarodowe forum, na którym poszczególne kraje mogą rozwiązywać swoje problemy handlowe i negocjować obniżenie barier w handlu.
GATT funkcjonuje na zasadzie spotkań ministrów lub szefów państw objętych porozumieniem. Głównym jego celem jest znoszenie barier taryfowych (pozataryfowych i parataryfowych także, choć w mniejszym stopniu). W preambule wymienione zostały takie kwestie jak: podniesienie stopy życiowej, osiągnięcie pełnego zatrudnienia, pełne wykorzystanie zasobów światowych i wymiany dóbr. Członkowie GATT zamierzają osiągnąć te cele drogą zawierania porozumień zmierzających, na zasadzie wzajemności i wzajemnych korzyści, do istotnego zredukowania taryf celnych i innych utrudnień w wymianie handlowej, jak również do wyeliminowania dyskryminacji w handlu międzynarodowym.
Dziś GATT zrzesza ponad 120 krajów, których udział w handlu światowym wynosi w sumie około 84%.
Podstawowe korzyści płynące z uczestnictwa w systemie Porozumienia jest zasada nie dyskryminacji partnerów handlowych, która sformułowana została w postaci Klauzuli Najwyższego Uprzywilejowana obejmującej wszystkich członków GATT. Drugą fundamentalną zasadą a zarazem korzyścią jest zasada wzajemności, tj. równych korzyści i koncesji w handlu międzynarodowym. Odstępstwem od tego jest GSP, tzn. Powszechny System Preferencji, który dotyczy preferencji celnych dla krajów słabo rozwiniętych. Kolejną kwestią są interwencje w handlu. Mimo generalnych zasad: zakazu ograniczeń ilościowych oraz ochrony przemysłu krajowego tylko przez cła, a także stosowania tylko stawek celnych ujętych w taryfie celnej, istnieje możliwość stosowania innych ograniczeń w konkretnych okolicznościach. Twórcy Układu w tych wyjątkowych sytuacjach przewidzieli możliwość stosowania ograniczeń ilościowych (są one skuteczniejsze od ceł). Najważniejsze dopuszczalne odstępstwa są związane z :
– niskim poziomem rozwoju gospodarczego
– zagrożeniem równowagi bilansu płatniczego państwa
– potrzebą wynikającą ze względów bezpieczeństwa
– funkcjonowaniem programów rządowych w sektorze produkcji rolnej
– stosowaniem ograniczeń dewizowych
Ograniczenia ilościowe powinny być stosowane w sposób niedyskryminacyjny.
W sprawie liberalizacji handlu międzynarodowego odbywają się wielostronne rundy negocjacyjne. W 1947 r. w Genewie odbyła się I runda, której skutkiem było zewidencjonowanie poziomu taryf celnych. Poziom ceł w 1947 r. wynosił około 40%. Runda II z 1949 r. odbyła się w Annesy i dotyczyła możliwości wielostronnej obniżki ceł. Przyniosła ona obniżenie ceł na część towarów. Kolejne rundy (III – Torquay – 1951 r.; IV – Genewa – 1956 r.; V – Genewa – 1962r. tzw. runda Dillona) to dalszy ciąg negocjacji dotyczących głównie kolejnych obniżek ceł. W latach 1964 – 1967 odbyła się tzw. runda Kennedy\’ego. Skutkiem tych rozmów był drastyczny spadek poziomu ceł. Nastąpiła redukcja stawek taryfowych na artykuły nierolnicze o 30-35%. Dwie trzecie z obniżonych ceł zmniejszono o 50%. Redukcją objęto około 64% ówczesnego eksportu światowego. Uzyskany dzięki temu wzrost wymiany towarowej był wyraźnie odczuwany w państwach wysoko rozwiniętych. W czasie rundy VII zwanej tokijską (1973 – 1976) po raz pierwszy podjęto temat barier pozataryfowych. Ostatnie rozmowy toczące się w ramach rundy \”urugwajskiej\” rozszerzają temat negocjacji o handel usługami, ochroną praw własności intelektualnej i handlowe aspekty inwestycji.
Konsekwencją działalności negocjacyjnej GATT jest 5 – 6 % poziom ceł na świecie, przy czym na towary przemysłowe cła w zasadzie zostały zlikwidowane.
W ciągu ponad czterdziestu lat istnienia \”tymczasowy\” Układ stopniowo przekształcił się w trwałą organizację o niezbyt rozbudowanej, ale elastycznej i efektywnej strukturze instytucjonalnej.
2. ŚWIATOWA ORGANIZACJA HANDLU
W dniu 15 kwietnia 1994 roku w Marakeszu (Maroko) odbyło się spotkanie kończące rokowania Rundy Urugwajskiej. Tego dnia sygnowano Umowę z Marakeszu o Ustanowieniu Światowej Organizacji Handlu (WTO – World Trade Organization). Umowę tą podpisały wszystkie kraje członkowskie GATT. Pod pojęciem Światowej Organizacji Handlu należy rozumieć tak Umowę powołującą tą organizację jak i inne porozumienia Rundy Urugwajskiej GATT. WTO można uznać zatem za następcę GATT.
WTO jest organizacją zajmującą się sprawowaniem nadzoru nad wcielaniem w życie i praktycznym funkcjonowaniem wszystkich porozumień Rundy Urugwajskiej. Organizacja ta ma wpływać na zwiększenie efektywności działań krajów w zakresie regulacji i liberalizacji dziedzin wymiany objętych porozumieniami Rundy. WTO stało się także forum dla dalszych negocjacji dotyczących wielostronnej wymiany handlowej, tzn. jej dalszej liberalizacji i regulacji. Organizacja ta odpowiada ponad to za administrowanie Uzgodnieniem o Regułach i Procedurach Rozstrzygania Sporów. Kolejnym zadaniem WTO jest prowadzenie współpracy z Międzynarodowym Funduszem Walutowym oraz Bankiem Światowym w zakresie handlu, rozwoju i polityki walutowej. Światowa Organizacja Handlu jest trzecią (po MFW i Banku Światowym) instytucją kształtującą zasady międzynarodowych stosunków gospodarczych i odpowiadającą za ich rozstrzyganie.
Światowa Organizacja Handlu opiera się na porozumieniach zawartych w aneksach. Porozumienia te mają charakter obligatoryjny albo plurateralny. Porozumienia obligatoryjne obejmują:
– Porozumienie Wielostronne o Handlu Towarami,
– Porozumienie o Regułach i Procedurach Rozstrzygania Sporów,
– Mechanizm Przeglądu Polityki Handlowej.
W skład Porozumienia Wielostronnego o Handlu Towarami wchodzi: Układ Ogólny o Cłach i Handlu (tzw. GATT 94), Układ Ogólny o Handlu Usługami (tzw. GATS) oraz Układ o Handlowych Aspektach Praw Własności Intelektualnej.
Porozumienia, w których udział państw ma charakter fakultatywny to:
– Porozumienie o Handlu Samolotami Cywilnymi
– Porozumienie o Zakupach Rządowych
– Międzynarodowe Porozumienie Mleczarskie
– Porozumienie w Sprawie Mięsa Wołowego
3. UMOWY PREFERENCYJNE W POLSKIM HANDLU ZAGRANICZNYM
16 grudnia 1991 roku Polska, Czechosłowacja i Węgry podpisały ze Wspólnotami Europejskimi układy w kwestii stowarzyszenia ze Wspólnotami znane pod nazwą Układów Europejskich . Głównym celem tych układów jest wolny handel artykułami przemysłowymi, a także liberalizacja handlu artykułami rolnymi. Układy dotyczą także rozwoju współpracy gospodarczej, finansowej, kulturalnej i politycznej. Ich celem jest również zbliżenie ustawodawstw członków stowarzyszonych z WE.
Układ WE i Polski zawiera jedynie ogólną deklarację pomocy finansowej dla Polski. Wyjątkiem jest tutaj deklaracja ograniczająca się do funduszy w ramach PHARE (Polish and Hungarian Assistance for the Reconstruction of Europe – utworzony w 1989 roku). Początkowo (w styczniu 1990 r.) z funduszu korzystali tylko Polska i Węgry, ale już we wrześniu został on rozciągnięty na Bułgarię, Czechosłowację, NRD i Jugosławię a później na inne kraje (w sumie 11 państw).
Od momentu zawarcia układu Polska korzysta z Systemu Generalnych Preferencji Celnych. Zalecają one krajom wysoko rozwiniętym zniesienie ceł na wyroby przemysłowe i półfabrykaty importowane z krajów rozwijających się. W praktyce jednak WE utrzymuje kontyngenty taryfowe lub ograniczenia ilościowe na wiele towarów.
Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) zostało podpisane w 1959 roku przez Austrię, Danię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję oraz Wielką Brytanię.
Polska podpisała umowę z EFTA 10 grudnia 1992 roku. Umowa ta przewiduje utworzenie strefy wolnego handlu na artykuły przemysłowe, ryby i przetworzone artykuły rolne do końca 2001 roku. Na większość towarów strony zobowiązały się znieść cła i ograniczenia ilościowe z chwilą wejścia jej w życie. Na pozostałe towary ma to następować na zasadzie asymetryczności, tzn. kraje EFTA będą znosić cła i ograniczenia ilościowe nieco szybciej niż Polska. Pozostałe punkty zawartej umowy nie są w żaden sposób preferencyjne dla Polski. Umowa Polski z EFTA jest uzupełniona porozumieniami zawartymi miedzy naszym krajem a poszczególnymi pastami członkowskimi EFTA. Dotyczą one liberalizacji handlu miedzy innymi artykułami rolnymi.
Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA) powstało w Krakowie 21 grudnia 1992 roku. Dokument ten podpisali przedstawiciele Czech, Słowacji, Polski i Węgier. W roli obserwatorów wystąpili Turcy i Słowenii. Porozumienie zobowiązuje do zniesienia ceł na towary przemysłowe do końca 2000 roku miedzy krajami grupy Wyszehradzkiej. Jest w nim też mowa o nie wprowadzaniu nowych ograniczeń ilościowych. Porozumienie przewiduje możliwość wprowadzenia nadzwyczajnych środków działania w celu ochrony rynku danej strony umowy.
Efekty działania CEFTY po roku jej funkcjonowania określono jako mierne. W związku z tym w 1994 r. w Budapeszcie podpisano dodatkowy protokół, który przewidywał przyspieszenie redukcji ceł na towary przemysłowe oraz rozszerzenie zakresu koncesji na towary rolne i produkty morskie.
Należy dodać, że współpraca i integracja w ramach CEFTA i Grupy Wyszehradzkiej to jedynie etap przejściowy do chwili wejścia ich państw członkowskich do Unii Europejskiej. Wówczas z pewnością CEFTA straci na znaczeniu, a nawet prawdopodobnie rozpłynie się w ramach Unii.
