Oświecenie ? charakterystyka wstępna. 1. Oświecenie ? prąd kulturowy, który rozwinął się w krajach europejskich w wieku XVIII nazywany również ?wiekiem filozofów? (nazwa owego prądu pochodzi od rozumu uznanego za naturalne światło torujące drogi ludzkiemu poznaniu). 2. Holandia, Anglia, Francja jako kraje, w których najwcześniej pojawiły się hasła oświecenia (dało się owo zauważyć już w wieku XVII, ale ich rozwój i wzrost popularności nastąpiło dopiero w wieku XVIII). 3. Filozofowie i uczeni wieku XVII, na których teoriach bazowali ideologowie doby oświecenia: Rene Descartes [dekar] zwany Kartezjuszem, twórca powiedzenia ?cogito ergo sum? ? ?myślę, więc jestem?; Izaak Newton; Franciszek Bacon; John Locke [lok]; Baruch Spinoza. 4. Podstawowe teorie i założenia oświeceniowego światopoglądu oraz ideologii: a) racjonalizm, którego twórcą był Kartezjusz; traktował rozum jako jedyne źródło wiedzy i kryterium prawdy (od łac. ratio ? rozum), b) empiryzm (gr. empeira ? doświadczenie), którego twórcą był Franciszek Bacon ? podkreślał najistotniejszą rolę zmysłów i doświadczenia w poznaniu świata, teoretykiem tego kierunku był J. Locke? twórca sensualizmu ? porównywał on nowo narodzonego człowieka do czystej tablicy (łac. tabula rasa), na której dopiero doświadczenie i życie zapisze określone treści, c) deizm (łac. deus ? Bóg) ?jego zwolennicy uważali, że Bóg wprawdzie stworzył świat ale nie ma wpływu na jego dalsze losy, d) ateizm (z gr. a.? przeczenie, theos ?Bóg) wykluczał możliwość istnienia Boga, e) utylitaryzm (z łac. utylitas- korzyść, porządek) preferował praktyczny stosunek do spraw życia, za najważniejszy cel działania uznając dobro jednostki, społeczeństwa w myśl hasła ?Największe szczęście największej liczby ludzi?, f) humanitaryzm ? uwypuklający wartość i godność człowieka, propagujący ideę równości i sprawiedliwości, g) optymizm związany z eksponowaniem wiary w człowieka jako istotę wolną i rozumną, h) irracjonalizm, który rozwinął się w drugiej połowie XVII w. na bazie protestu przeciwko dominacji rozumu; jego zwolennicy głosili, że rzeczywistość jest niedostępna w poznaniu rozumowemu, uwypuklali wartość instynktu i intuicji czyli rodzaje przeczucia. 5. Przewodnictwo kulturalne Francji w Europie XVIII w. (Paryż uważany był nawet za stolicę kulturalną Europy i wynikająca z tego faktu największa liczba wybitnych twórców ideologii oświecenia w tym kraju). 6. Najwybitniejsi reprezentanci francuskiego oświecenia: a) Wolter ? Franciszek Maria Arduet [aruet], autor takich dzieł jak ?Słownik filozoficzny?, ?Listy o Anglikach?, powiastek filozoficznych : ?Zadyg?, ?Kandyd?, współtwórca encyklopedii francuskiej, b) D. Diderot [didro], J. d?Alamambert [dalambert] współtwórcy wielkiej encyklopedii francuskiej nazwanej ?Słownikiem rozumowym nauk, sztuk i rzemiosł?, c) J.J. Rousseau [russo]- twórca sentymentalizmu w literaturze, zwolennik powrotu do natury. 7. Gatunki literackie uprzywilejowane w dobie oświecenia: powieść, komedia, dramat mieszczański. 8. Powstanie w architekturze oświecenia, a przede wszystkim w sztuce nowego stylu zwanego rokoko cechującego się zwracaniem szczególnej uwagi na dekorację wnętrz (najwybitniejszym zabytkiem tego stylu jest drezdeński Zwinger). Podłoże rozwoju oświecenia w Polsce. 1. Zdecydowanie odmienny w porównaniu z krajami zachodnioeuropejskimi charakter oświecenia w Polsce uwarunkowany faktem, że jego ideologami byli nie mieszczanie (nie posiadali żadnych praw politycznych) ale szlachta. 2. Podział polskiego oświecenia na cztery okresy, z których pierwszy otwiera 1730, a ostatni zamykał się datą 1822; rozkwit nastąpił w czasie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. 3.Występujący tylko w polskim oświeceniu okres prekursorski przypadający na lata 40 XVIII w. 4. Najwybitniejsi reprezentanci tego okresu: a) Stanisław Leszczyński autor dzieła pt. ?Głos wolny, wolność ubezpieczających, dwaj bracia biskup Józef i Jędrzej Załuscy, którzy podarowali narodowi polskiemu zbiór biblioteczny składający się ze 180 tyś. tomów, w późniejszym czasie został on przekazany Komisji Edukacji Narodowej, liczył 400 tyś. tomów i został nazwany Biblioteką Załuskich, c) Stanisław Konarski. 5. Zasługi St. Konarskiego docenione przez króla St. Poniatowskiego przyznaniem mu medalu z napisem ?sapere auso? (?temu, który ośmielił się być mądrym?): a) napisanie dzieła pt. ?O skutecznym rad sposobie?, w którym domagał się on przeprowadzenia reform politycznych i społecznych (przede wszystkim zniesienia ?liberum veto? i wolnej elekcji), b) domaganie się dbałości o czystość ojczystego języka w takich utworach: ?O poprawie wad wymowy?, ?O sztuce poprawnego myślenia, koniecznej w sztuce dobrego mówienia?, c) zapoczątkowanie procesu reformowania polskiego szkolnictwa, d) założenie w 1740 r. szkoły dla synów szlacheckich o nazwie Colegium Nobilium, e) popularyzowanie wartości uczuć patriotycznych w napisanej dla teatrzyków szkolnych tragedii ?Empaminody?. 6. Rozkwit polskiego oświecenia przypadający na okres panowania króla S.A. Poniatowskiego, który nie odegrał wprawdzie pozytywnej roli politycznej ale przyczynił się w znacznym stopniu do podniesienia poziomu kulturalnego w kraju. 7. Przejawy kulturotwórczej działalności tego władcy i królewskiego dworu: a) przebudowanie zamku królewskiego zbudowanie tzw. pałacu na wodzie w Łazienkach, b) założenie pierwszego w Polsce teatru publicznego w roku 1765, c) organizowanie słynnych obiadów czwartkowych, które miały charakter zebrań literackich, d) założenie w roku 1765 Szkoły Rycerskiej nazwanej ?Korpusem Kadetów? (pierwszym jej komendantem był książę Adam Czartoryski, który ułożył ? Katechizm moralny uczniów Korpusu Kadetów,? zaś hymnem tej szkoły stał się ?Hymn do miłości ojczyzny? napisany przez Krasickiego, e) sprowadzenie do Polski artystów obcego pochodzenia tj. malarz Canaletto, czy portrecista Baciarelli. 8. Pierwsze polskie czasopismo ? ?Merkuriusz Polski Ordynacyjny? wydany w roku 1661 w Krakowie i w Warszawie. 9. Czasopisma wydawane w dobie oświecenia: a) ?Monitor? wzorowany na angielskim ?Spektatorze? (plan tego czasopisma ułożył I. Krasicki), b) ?Zabawy przyjemne i pożyteczne?, c) ?Gazeta warszawska?, d) ?Gazeta narodowa i obca?. 10. Zapoczątkowanie procesów reformowania polskiego szkolnictwa przez St. Konarskiego, członka zakonu pijarów. 11. Powołanie w roku 1773 Komisji Edukacji Narodowej ? pierwszego w Polsce i na świecie ministerstwa oświaty ( oddano jej do dyspozycji dobra skonfiskowane zakonowi Jezuitów). 12. Zasługi KEN w dziedzinie rozwoju polskiego szkolnictwa: a) wprowadzenie do szkół języka polskiego jako wykładowego, b) zastąpienie pamięciowej metody nauczania poglądową, c) zorganizowanie sieci szkół elementarnych, umożliwianie nauki dzieciom chłopskim i mieszczańskim, d) organizowanie procesu wychowania zgodnie z hasłem ?ucznia sposobnym uczynić do tego aby jemu było dobrze i z nim było dobrze?, e) działanie w myśl zasady ?stworzyć naród przez wychowanie publiczne?, f) wprowadzenie do szkół przedmiotów praktycznych jak np.: rolnictwo, g) podporządkowanie szkolnictwa dwóm reformowanym szkołom wyższym (Akademii Krakowskiej, którą reformował Hugo Kołątaj i Akademii Wileńskiej przez Marcina Poczbuta Odlowickiego), h) powołanie Towarzystwa Do Ksiąg Elementarnych; w ramach działalności wznowiono edycję dzieł Kochanowskiego zaś Onufry Kopczyński opracował i wydał ?Gramatykę dla szkół narodowych?. Życie i twórczość Ignacego Krasickiego. 1. I .Krasicki urodzony w Dubiecku nad Sanem w roku 1735, a zmarł w Berlinie w 1801 roku, jako najwybitniejszy przedstawiciel literatury polskiego Oświecenia. 2. Twórczość tego poety: a) bajki, satyry, b) poematy heroikomiczne: ?Myszeida?, ?Monachomochia?, ?Antymonachomachia?, c) powieści ??Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki?, ?Pan Podstoli?, d) rodzaj podręcznej encyklopedii zatytułowanej ?Zbiór potrzebniejszych wiadomości? e) pierwsza w Polsce historia literatury powszechnej i polskiej wydana pt. ?O rymotwórstwie i rymotwórcach?. 3. Bajka jako gatunek literacki szczególnie popularny w dobie oświecenia, ze względu na jej dydaktyczny charakter (za twórcę tego gatunku uważa się gr. poetę Ezopa). 4. Wydanie bajek napisanych przez I. Krasickiego w dwóch zbiorach: a) ?Bajki i przypowieści? ?zbiór składający się ze 107 utworów (krótkich, epigramatycznych), b) ?Bajki nowe? ?zbiór składający się z 72 utworów o charakterze narracyjnym (został on wydany już po śmierci poety). 5. Bajka- gatunek literacki z pogranicza epiki i liryki mające najczęściej charakter alegoryczny, gdyż wady ludzkie zostały w nim przedstawione pod postacią zwierząt; zakończony jest puentą zawierającą morał. 6. Poprzedzenie pierwszego zbioru bajek wierszem pt. ?Do dzieci?; pomimo to polski poeta Mieczysław Jastrun napisał, że są to: ?Bajki- lecz dla dorosłych drani, nie dla dzieci?. Dydaktyczny charakter bajek I. Krasickiego. 1. ?Wstęp do bajek?. 1. Podanie całego szeregu przykładów nieprawdopodobnego zachowania się ludzi (młody człowiek zawsze zachowuje się poważnie, autor cieszący się z cudzej sławy, minister myślący wyłącznie o dobrze ogółu, nie zaś o własnych korzyściach). 2. Sugestia, że podobnie jak owych nieprawdopodobnych form zachowania, nie należy traktować dosłownie treści bajek ale doszukiwać się w nich głębszego, ukrytego sensu. ?Szczur i kot?. 1. Lapidarny opis przykrej przygody szczura siedzącego na ołtarzu podczas nabożeństwa pyszniącego się tym, że dymy kadzideł unoszą się na jego cześć (nie zauważył w porę kota, który go udusił). 2. Przestroga przed przesadną pychą eliminującą ostrożność i nie pozwalającą w porę dostrzec niebezpieczeństwa. ?Ptaszki w klatce?. 1. Dialog dwóch czyżyków, z których starszy opłakiwał konieczność przebywania w klatce, młody natomiast, już w tej klatce urodzony i wolności nie znający sprzeciwiał się takiej ocenie sytuacji, gdyż uważał, że mają lepsze wygody niż w polu. 2. Bezpośrednie nawiązanie w morale utworu do sytuacji politycznej Polski znajdującej się w niewoli i związanych z tym uczuć Polaków (?Jam był, wolny dziś w klatce – i dlatego płaczę?) ?Filozof?.1. Charakterystyka filozofa zbyt pewnego swoich poglądów i odrzucającego wiarę w Boga do momentu, gdy sam zachorował i zagroziła mu perspektywa śmierci. 2. Uwypuklenie słuszności powiedzenia ?Jak trwoga to do Boga?. ?Dewotka?. 1. Nacechowany ironią sposób prezentacji dewotki, która w trakcie modlitwy w czasie słów ? ?i odpuść nam winy, Jako i my odpuszczamy?, biła bez litości swoją służącą za jakieś błahe przewinienie. 2. Krytyka fałszywej pobożności i określona rozdźwiękiem między nakazami wiary, a sposobem ich wcielania w praktykę życiową. ?Jagnię i wilcy? 1. Obraz losu jagnięcia spotkanego w lesie i pożartego przez wilki pomimo protestów z jego strony. 2. Zawarta w puencie utworu refleksja, że bezwzględna siła góruje często nad prawem (jest to wyrażone motywacją swojego postępowania przez wilki ?Smacznyś, słabyś i w lesie!?). ?Groch przy drodze?. 1. Opis starań gospodarza usiłującego zapobiec zjadaniu grochu przy drodze przez przechodniów (ich skutkiem było to, że nie tylko groch był zjedzony, ale także zdeptane żyto). 2. Przestroga przed daleko posuniętą ostrożnością, która czasami może przynieść skutki odwrotne do zamierzonych. ?Malarze?. 1. Prezentacja krańcowych warunków życia dwóch malarzy portrecistów, z których ten naprawdę utalentowany żył w biedzie, ponieważ malował podobne twarze, zaś drugi pozbawiony talentu był bogaty, ponieważ upiększał rysy portretowanych. 2. Skrytykowanie próżności ludzi chcących się na portretach widzieć piękniejszymi niż w rzeczywistości, potępienie nieumiejętności dostrzegania i doceniania także prawdziwego. ?Kruk i lis?. 1. Obraz przykrej przygody kruka, który omamiony pochlebstwami i przyjmujący je bezkrytycznie chciał mu również zaprezentować walory głosu, w związku z czym otworzył dziób i wypuścił olbrzymi kawałek sera, który to lis porwał i uciekł. 2. Przestroga przed bezkrytycznym przyjmowaniem pochlebstw, które może doprowadzić do ośmieszenia i strat. ?Pasterz i owce?. 1. Opis wspólnego żalu pasterza i owcy wywołanego pożarciem jagnięcia przez wilki, a skomentowanym przez dwie kozy, z których jedna chwaliła człowieka za jego pozytywny stosunek do zwierząt, a druga realistycznie i trafnie określiła przyczynę jego żalu. 2. Danie wyrazu przekonania, że tam gzie w rachubę wchodzą korzyści i interesy nie można liczyć na szczerość co podkreślają słowa kozy oceniającej postawę pasterza: ?Nie płacze jagnię on mięsa pragnie?. Krytyka wad szlachty w satyrach I. Krasickiego. 1. Pojawienie się satyr jako odrębnego gatunku literackiego już w starożytności w literaturze rzymskiej (za jej mistrza uważa się Horacego). 2. Satyra utwór krytykujący i ośmieszający wady, pełniący także funkcję publicystyczną z uwagi na aktualność podejmowanych w niej problemów obyczajowych, społecznych i kulturalnych. 3. Szczególna popularność satyr w dobie oświecenia związana z dążeniami najbardziej rozumnej części społeczeństwa do wychowawczego oddziaływania na rodaków. 4. Napisanie przez I. Krasickiego 22 satyr zebranych w dwóch zbiorach (pierwszy z nich poprzedzony był satyrą ?Do króla?). 5. Piętnowanie w tych utworach najczęściej spotykanych wad społeczeństwa, głównie zaś szlachty: a) jej bezmyślnego naśladowania cudzoziemskich wzorców hulaszczego trybu życia, b) wyzysku i pogardliwego stosunku do reprezentantów warstw niższych, c) płycizny intelektualnej i pijaństwa. ?Świat zepsuty?. 1. Utwór mający charakter wprowadzenia do treści wszystkich satyr, w których jak zapowiada autor będzie piętnował: a) nieodpowiednie zachowanie się młodzieży, b) hipokryzję, czyli zakłamanie starszych, c) okradanie ojczyzny, d) upadek obyczajów. 2. Stwierdzenie autora, że on te wszystkie nieprawidłowości będzie bezwzględnie piętnował niezależnie od tego jak wrogo będą reagować atakowani (?Niech się miota złości na cię i chytrość bezczelna ? Ty mów prawdę, mów śmiało, satyro rzetelna?). 3. Przeciwstawienie się w dalszych wersach satyry wyidealizowanego nieco obrazu przeszłości, w której Polacy wykazywali się takimi cnotami jak: prostota, szlachetność, pobożność, respektowanie dobrych obyczajów, a prawdziwe wartości zostały zastąpione stwarzaniem pozorów na skutek czego współcześni nie są godni imienia następców wielu przodków. 4. Uznanie wad szlachty, a przede wszystkim wewnętrznego rozprężenia za najważniejszą przyczynę upadku ojczyzny. 5. Zawarta w końcowych wersach zapowiedź ostatecznej klęski kraju porównanego do okrętu, któremu grozi zatonięcie w czasie burzy przy jednoczesnym wezwaniu skierowanym do rodaków, aby bronili swej ojczyzny i nie dopuścili do jej ostatecznej klęski. ?Do króla?. 1. Utwór o charakterze dydaktycznym otwierający zbiór satyr I. Krasickiego. 2. Ocena króla Stanisława Augusta dokonana nie przez samego autora, ale z punktu widzenia najprzychylniejszej mu szlachty skłonnej do utożsamiania zalet króla z wadami (utwór ma więc charakter zręcznego panegiryku, czyli utworu pochwalnego nie zaś prawdziwej satyry). 3. Zalety Stanisława Augusta Poniatowskiego traktowane przez szlachtę jako wady: a) szlachecki, a nie królewski rodowód (powodowało to, że równa mu stanem szlachta nie chciała okazywać mu czci : ?Nim powie najjaśniejszy pierwej się zakrztusi?, b) polska, a nie obca narodowość, c) dbałość o rozwój nauk i handlu, dążenie do uszczęśliwienia kraju, d)młody wiek wykluczający w myśl tendencyjnych przekonań szlachty rozum i powagę w postępowaniu, e) otoczenie się ludźmi, zamiłowanie do czytania książek, f) dobroć i łagodność w stosunku do poddanych. ?Pijaństwo?. 1. Ujęcie satyry w formę dramatyczną przeplataną elementami epickimi (obok dialogu występuje opowiadanie i przemówienie). 2. Treść utworu ? dialog dwóch szlachciców, z których jeden opowiadał drugiemu jak się upił na imieninach swojej żony, a następnego dnia pił z sąsiadem; podochoceni winem szlachcice łatwo podejmowali decyzje ekonomiczno-polityczne o zasięgu ogólno państwowym, dokonywali też oceny wartości poszczególnych władców; ich dyskusja zakończyła się kłótnią, potem bójką, której kres położyła dopiero interwencja służby, zaś opowiadający szlachcic pamiętał z niej tylko tyle, że ?wziął w łeb butelką?. 3. Przemówienie drugiego szlachcica ukazującego szkodliwe skutki pijaństwa (utrata zdrowia, skrócenie życia, niemożliwość kierowania się nakazami rozumu i należytej dbałości o dobra materialne), a także korzyści wynikające z abstynencji (dobre samopoczucie fizyczne i psychiczne, możliwość kierowania się rozumem w każdej sytuacji i odpowiedniej dbałości o stan majątkowy). 4. Reakcja pierwszego szlachcica na to przemówienie (oświadczył, że idzie napić się wódki) jako sposób uwypuklenia przekonania autora, że pijaństwo wśród szlachty przekształciło się w nałóg nad, którym nie jest w stanie zapanować. ?Żona modna?. 1. Nadanie satyrze obrazku obyczajowego prezentującego z ironią i kpiną modne wychowanie szlachcianek, a także sposób myślenia Sarmaty chciwego na wioski. 2. Relacja pana dotycząca historii jego małżeństwa z młodą szlachcianką począwszy od konkurów, poprzez intercyzę czyli umowę przedślubną, wyjazd nowo zaślubionej pary do wiejskich posiadłości pana młodego, radykalne zmiany w domu i ogrodzie jakich dokonała żona i ponowny powrót do miasta w obawie przed ruiną majątkową. 3. Wady szlachty, przede wszystkim modnych szlachcianek krytykowane i ośmieszone w tej satyrze: a) przecenianie dóbr materialnych (właśnie wzgląd na te dobra skłonił pana Piotra do małżeństwa z modną szlachcianką, wśród jej ?talentów? jako najważniejsze wymienił to, że wniosła w posagu ?cztery wsie dziedziczne?, które w dodatku sąsiadowały z jego majątkiem), b) bezkrytyczne naśladowanie wzorów mody obcej widoczne w postawie modnej szlachcianki (uważał, że w czasie choroby dobrą opiekę może jej zapewnić kobieta Francuska, na wzór francuski urządziła też ogród i dom męża, domagała się cudzoziemskich cukierników i pasztetników, otaczała się mnóstwem zbytkownych przedmiotów), c) stwarzanie pozorów poważnych zainteresowań dla zakamuflowania płycizny intelektualnej, modna szlachcianka zgromadziła duży zbiór biblioteczny, na widocznym miejscu ustawiła globus, ale czytała tylko powieści sentymentalne, d) życie ponad stan prowadzące z reguły do ruiny finansowej (młody kasztelanin przegrał w karty cały swój majątek, pan Piotr i jego żona ponieśli znaczne straty na skutek hulaszczego trybu życia, ale nie zrezygnowali z niego nawet po powrocie do miasta), e) upadek obyczajów widoczny w rozpatrywaniu przez rodzinę młodej szlachcianki możliwości rozwodu. Krytyczny obraz życia duchowieństwa klasztornego w ?Monachomachi?. 1. ?Monachomachia? jako jeden z trzech poematów heroikomicznych I. Krasickiego (został wydany po raz pierwszy bezimiennie w roku 1773): a) ?Myszeida? ? opis walk myszy i szczurów z kotami za panowania legendarnego króla Popiela, b) ?Monachomachia? (z jęz. gr. oznacza wojnę mnichów) wydana mimo protestów autora, c) ?Antymonachomachia?, w której Krasicki pod wpływem głosów oburzenia części opinii publicznej pozornie odwoływał zarzuty postawione mnichom w ?Monachomachi? 2. Szczególna popularność poematów heroikomicznych w dobie oświecenia: jego tradycje sięgają V w. p.n.e., kiedy to w literaturze greckiej powstała ?Batrachoniomachia?, przedstawiająca walkę żab z myszami, a mająca być w zamyśle autora parodią ?Iliady? (parodia ? naśladownictwo mające na celu ośmieszenie). 3. Przyczyny powstania ?Monachomachi?: a) doskonała znajomość duchowieństwa klasztornego wynikające z duszpasterskich obowiązków autora (jako biskup warmiński wizytował podległe mu parafie i klasztory), b) oświeceniowy racjonalizm poety krytykującego i ośmieszającego wszelkie przejawy głupoty i ograniczoności umysłowej, c) przekonanie autora, że drogą krytyki i ośmieszenia może doprowadzić do wyeliminowania nie pozytywnych zjawisk w życiu współczesnego mu społeczeństwa. 4. Zawartość treściowa poznanych fragmentów ?Monachomachi?: a) ?Pieśń I? ? opis spokojnego, beztroskiego bytowania mnichów w małym miasteczku, w którym było, aż dziewięć klasztorów skłóconych przez Jędzę Niezgody (odpowiednik mitycznej Eris); rzuciła ona na klasztor swoje żądła i spowodowała wytworzenie się w nim atmosfery niepokoju konsekwencja, której było wezwanie na dysputę naukową mieszkańców sąsiedniego klasztoru, b) ?Pieśń V? – obraz bójki, w którą przeistoczyła się pseudonaukowa dysputa mnichów; jako oręża w tej walce mnisi używali sandałów, trepków i pasów, a zakończyła się ona wniesieniem czczonego w klasztorze olbrzymiego pucharu, c) ?Pieśń VI? ? prezentacja reakcji mnichów na widok tego pucharu (od razu zapanowała wśród nich zgoda), a także komentarz autora dotyczący tego jak czytelnik powinien przyjąć treść tego utworu ?Prawdziwa cnota krytyki się nie boi (?) Winien odwołać kto zmyśla zuchwale?). 5. Wady mnichów skrytykowane i ośmieszone w ?Monachomachi? (z tego właśnie względu jest ona utworem o charakterze satyrycznym): a) próżniactwo kontrastujące z surowymi regułami klasztornego życia (sam autor nazwał mnichów świętymi próżniakami, ukazał też przeora, który w czasie rozruchów w klasztorze ?(?) porwawszy się z puchu Pierwszy raz Jutrzenkę obaczył?), b) pijaństwo uwypuklone nie tylko w wypowiedzi ojca doktora, który za przyczynę rozruchów w klasztorze uznał możliwość wykradzenia z piwnic znajdujących się tam trunków ale także w informacji, że bracia pili z ?garncowych kuflów?, a także w stwierdzeniu jednego z nich: ?Pijemy my dobrze ale lepiej oni?, c) obżarstwo, na które wskazywał wygląd zewnętrzny zakonników: jeden z nich był ?rumiany i tłusty?, inny miał ?mięsiste jagody?, kolejny ?z rzędu się wytoczył?, a jeszcze inny, gdy siadał to ?ławy dubeltowe pod nim jękły?, d) głupota mnichów widoczna w powoływaniu się na naukowe autorytety przy stwierdzaniu prawd oczywistych (?Wiem bom to czytał w uczonym Tostacie, Po ciemnej nocy, że jasny dzień wschodzi?), e) będące pochodną owej głupoty nieuctwo (żaden z mnichów nie odwiedzał klasztornej biblioteki przez trzydzieści lat, większość nie wiedziała gdzie się ona znajdowała), a także wiara w zabobony (potknięcie się rano na progu podobnie jak widok otwartej furtki uważali oni za zapowiedź nieszczęścia), f) profanowanie przedmiotów liturgicznych (kropideł używali oni jako oręża w walce). Wartości artystyczne ?Monachomachi?. 1. Trafny wybór gatunku literackiego tj. poematu heroikomicznego przedstawiającego w poważnej, podniosłej formie (na wzór eposów bohaterskich) sprawy błahe i śmieszne (etymologia wyrazu heroikomiczny: heros ? bohater, komiczny ? śmieszny). 2. Celowe zastosowanie motywów mitycznych mające upodobnić ów poemat do antycznych eposów bohaterskich (opis pucharu wzorowany na opisie tarczy Achillesa). 3. Wprowadzenie porównań homeryckich wzorowanych na ?Iliadzie? (np.: opis gniewu Gaudentego porównanego do górskiego potoku spadającego ze skał). 4. Dobór słownictwa kontrastujący z pozornym dostojeństwem mnichów (?ojciec Indefons brychnął jak żeński rumak na poboczy?). 5. Dostosowanie rytmiki do charakteru opisywanych zdarzeń: powaga w opisie spokojnego, beztroskiego życia mnichów, zdecydowanie przyśpieszona w obrazie bójki, w którą przeistoczyła się dysputa. 6. Uzyskanie efektu komizmu o zabarwieniu satyrycznym poprzez wyeksponowanie kontrastu między obowiązującym wzorem, a przedstawioną w utworze rzeczywistością. 7. Mistrzowskie zastosowanie parodii czyli naśladownictwa mające na celu ośmieszenie w przemówieniu ojca Defendeusa będącego parodią napuszonych mów barokowych (?na płytkim gruncie rozbujałych fluktów, korab mądrości chwieje się i wznosi?). 8. Posłużenie się oktawą czyli strofą ośmiowersową, jednosylabową o układzie rymów abababcc. Geneza ?Powrotu posła? J.U. Niemcewicza. 1. Powstanie pierwszego polskiego teatru publicznego w roku 1765 z incjatywy króla S.A. Poniatowskiego (mieścił się on początkowo w budynku opery). 2. ?Natręci? Józefa Bielawskiego jako pierwsza sztuka wystawiona w tym teatrze. 3. Zasługi Franciszka Bohomolca dla rozwoju teatru (zgodnie z dopuszczalnym wówczas zwyczajem dokonywał on przeróbek sztuk literatury obcej, najczęściej francuskiej dostosowując je do warunków polskich i propagując ideały oświecenia). 4. Szczególnie ważna rola Wojciecha Bogusławskiego, długoletniego dyrektora Teatru Narodowego, który początkowo borykał się z trudnościami finansowymi i był wspierany ze szkatuły królewskiej; Bogusławski doprowadził do podniesienia poziomu gry aktorów, wzbogacił sztukę sceniczną o środki poza słowne jak np.: dekoracja czy kostiumy, sam napisał komediooperę pt.: ?Cud mniemany czyli krakowiacy i górale?. 5. Franciszek Zabłocki autor ?Fircyka w zalotach? jako najpopularniejszy komediopisarz polski XVIII wieku. 6. Przyczyny napisania przez Niemcewicza komedii politycznej pt.: ?Powrót?? wystawionej po raz pierwszy w roku 1790 w czasie trwania obrad Sejmu Czteroletniego zwanego Wielkim: a) uczestnictwo samego autora w obradach tego sejmu na, którym występował jako poseł inflancki, b) chęć zdobycia większej liczby zwolenników dla stronnictwa patriotycznego, do którego należał również Niemcewicz, c) pragnienie wykazania niesłuszności szkodliwości programu stronnictwa konserwatywnego, d) krytyczny stosunek autora do bezmyślnego naśladowania wzorów obcych. 7. Treść komedii ? wycinek z życia szlacheckiego dworu Podkomorstwa znajdującego się na wsi, przebywali w nim w charakterze gości Starosta, Starościna i Szarmancki; przyjechał też w odwiedziny do rodziców syn Podkomorzego Walery, korzystając z przerwy w obradach sejmowych (akcja kończy się dwoma małżeństwami Walerego z Teresą i Jakuba z Agatką). Patrioci i konserwatyści w ?Powrocie posła?. 1. Podział postaci występujących w ?Powrocie?? odpowiadający stronnictwa jakie się wyłoniły w czasie obrad Sejmu Wielkiego a) patrioci: Podkomorzy, jego syn Walery, Podkomorzyna i ich wychowanka Teresa (córka Starosty z pierwszego małżeństwa), b) konserwatyści: Starosta, Starościna i Szarmancki. 2. Charakterystyczne cech reprezentantów obozu postępowego: a) Podkomorzy ? przykład prawdziwego patrioty kierującego się w życiu dewizą ujętą w słowa: ?Dom zawsze powinien ustępować krajowi?, cieszącego się tym, że jego trzej synowie służą ojczyźnie, krytycznie ustosunkowanego do liberum veto i wolnej elekcji, wykazującego się rozsądkiem politycznym widzianym w zadowoleniu, że Polska zawarła przymierze z jednym z państw ościennych; był też krytycznie ustosunkowany do wychowania młodzieży polskiej na wzorach cudzoziemskich (Starościnę nazwał ofiarą modnego wychowania), cechował się także postępowością poglądów społecznych widoczną w domaganiu się praw dla mieszczan oraz w nadaniu wolności poddanym, b) Walery ? poseł na Sejm Wielki wykazujący się wieloma szczególnymi zaletami skoro mimo młodego wieku powierzono mu tak ważną funkcję, reprezentował takie samo stanowisko w kwestiach politycznych i społecznych co ojciec, podkreślał prawo wszystkich narodów do wolności (wskazuje na to jego wypowiedź na temat rewolucji francuskiej), wykazywał się też taktem i dyskrecją (nie chciał słuchać przechwałek Szarmanckiego o jego podbojach miłosnych), c) Podkomorzyna i jej wychowanka Teresa przedstawione jako wzór kobiet polskich nie tylko kochających swoją ojczyznę ale wykazujących się także szlachetnością uczuć (Podkomorzyna wzięła na wychowanie Teresę, gdy ta straciła matkę). 3. Przedstawiciele obozu konserwatywnego i ich znamienne cechy: a) Starosta Gadulski ? typowy przykład zacofanego Sarmaty cechującego się przywiązaniem do przeszłości i daleko posuniętą ograniczonością horyzontów umysłowych, uwypukloną w jego własnych słowach ?Jam com nigdy nie czytał lub przynajmniej mało wiem, że tak jest lepiej jak dawniej bywało?, był gorącym zwolennikiem liberum veto, które nazywał ?źrenicą wolności szlacheckiej?, chwalił czasy Saskie, ponieważ wtedy tylko ?jadł pił i popuszczał pasa?, wygłaszał bzdurne teorie polityczne (np. o konieczności zawarcia przymierza Hiszpanią, Portugalią i Ameryką), przeceniał dobra materialne i właśnie wzgląd na owe dobra skłonił go do ponownego ożenku i ulegania kaprysom żony, jak też w planach wydania Teresy za takiego kandydata, który nie będzie się domagał posagu, b) Starościna – typ młodej szlachcianki (podobnej do ukazanej w ?Żonie modnej? Krasickiego) wychowanej na cudzoziemskich wzorach i tylko takim wzorom hołdującej; dlatego też nie umiała poprawnie się posługiwać polszczyzną czego dowodem są słowa z jej listu do Podkomorzyny ?głowa mi źle robiła?, cechowała się sentymentalizmem posuniętym aż czułostkowości o czym świadczą jej wyobrażenia o przyszłym wspólnym życiu Szarmanckiego i Teresy jak też zachwyt ?Elegią na śmierć Szambelana?, c) Szarmancki ? przykład modnego kawalera (podobny do Papkina z ?Zemsty? Fredry) nie mającego żadnych poważniejszych zainteresowań (oświadczył w rozmowie z Walerym, że nudził by się na obradach sejmowych); prowadził hulaszczy tryb życia na skutek czego roztrwonił majątek odziedziczony po rodzicach i szukał kandydatki na żonę z dużym posagiem. ?Powrót ?? jako komedia polityczna. 1. Przyczyny uzasadniające słuszność nazwania ?Powrotu?? mianem komedii politycznej: a) podział postaci w utworze jakie się wyłoniły w czasie obrad Sejmu Wielkiego, b) rozpatrywanie w nim problemów będących przedmiotem dyskusji posłów sejmowych. 2. Projekty reform politycznych i społecznych rozpatrywane w czasie obrad Sejmu Wielkiego popierane przez stronnictwo patriotyczne: a) domaganie się zniesienia liberum veto oraz wolnej elekcji, b) wskazywanie na konieczność wprowadzenia tronu dziedzicznego i powołania tzw. sejmu gotowego, zwoływanego w razie potrzeby, c) żądanie praw dla mieszczan i polepszenia losów chłopów, d) uwypuklenie konieczności zawarcia przymierza z państwami ościennymi, e) podkreślenie ważnej roli wychowania młodzieży w duchu patriotycznym, a nie bezmyślnego naśladowania wzorów obcych. 3. Taka prezentacja najważniejszych problemów utworu (określająca jednocześnie jego wymowę ideową), jako wyraz chęci pozyskania większej liczby zwolenników dla stronnictwa patriotycznego, postępowego a jednocześnie ośmieszenia postaw konserwatystów (tym samym Niemcewicz dał wyraz swojego patriotyzmu). Wartości artystyczne ?Powrotu posła?. 1. Trafny wybór gatunku literackiego pozwalającego na ośmieszenie stronnictwa konserwatywnego. 2. Umiejętne posłużenie się metodą kontrastu w sposobie prezentacji nie tylko obozów politycznych ale także poszczególnych postaci (przeciwieństwem Podkomorzego jest Starosta, Podkomorzyny Starościna, Walerego Szarmancki). 3. Celowe wyposażenie postaci w nazwiska znamionujące pewne istotne cechy ich osobowości (Szarmancki, Gadulski). 4. Dbałość o realizm nawet szczegółów (?Elegia na śmierć Szambelana? nawiązuje do faktów z życia magnata Potockiego). 5. Celowe zastosowanie parodii w ?Elegii na ?? (parodia jest to naśladownictwo mające na celu ośmieszenie). 6. Powiązanie wątku politycznego z miłosnym za pośrednictwem Walerego ? posła na Sejm Czteroletni i narzeczonego Teresy. 7. Typowo komediowe zakończenie utworu dwoma małżeństwami: Walerego z Teresą i Jakuba z Agatą. 8. Znamienny dla utworów komediowych humor występujący w trzech klasycznych odmianach: a) postaci (Szarmancki), b) słów (list Starościny do Podkomorzyny), c) sytuacji (zaśnięcie gości i domowników w czasie przemówienia Gadulskiego). Publicystyka polska doby oświecenia i jej najwybitniejsi reprezentanci. 1. Szczególnie bujny rozwój publicystyki w ostatnich latach istnienia RP (w okresie Sejmu Czteroletniego, w Targowicy, Insurekcji Kościuszkowskiej) związany z walką polityczną o przeprowadzenie reform, których celem miało być uchronienie ojczyzny przed ostatecznym upadkiem. 2 Najpopularniejsi publicyści tego okresu: a) Stanisław Staszic ? twórca polskich dzieł jak ?Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego?, ?Przestrogi dla Polski?, b) Hugo Kołątaj twórca tzw. ?kuźnicy kołątajowskiej? skupiającej dwunastu światłych Polaków, autor dzieła ?Prawo polityczne narodu polskiego? poprzedzone przedmową ?Do prześwietnej dysputacji?, oraz ?Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego o przyszłym sejmie Anonima listów kilka?, c) Franciszek Salezy Jezierski ? autor dzieła pt.: ?Katechizm o tajemnicach rządu polskiego?. 3. Patriotyzm i postępowe poglądy, uczucia Stanisława Staszica wyrażone w ?Przestrogach dla Polski?: a) apel o skuteczność działań, rezygnację z gadulstwa na rzecz wykorzystania możliwości uratowania ojczyzny, b) apostrofa skierowana do szlachty nazwanej ?pierwszym w narodzie stanem? aby się przyczyniła do uchwalenia nowej konstytucji uwzględniającej w swoich postanowieniach dobro całego narodu i pozwalającej na pozytywne przeobrażenia w życiu ojczyzny, c) wskazanie na ścisły związek między prawami człowieka, a prawami narodów. 4. Refleksje zawarte we fragmentach ?Przestróg dla Polski?: ?Do panów czyli możnowładców?.: a) uznanie możnowładców za główną przyczynę upadku ojczyzny (zostało to wyrażone w słowach: ?Z samych panów zguba Polaków?) ,b) zdecydowane potępienie wielu wad tych że magnatów, takich jak: a) lekceważenie prawa i zasad społeczności, b) demoralizowanie szlachty mającej jeszcze dobre skłonności i chęci służenia ojczyźnie (panowie uzyskiwali to przez przekupstwo, pijaństwo i oszustwo), c) frymarczenie polską koronę, d) sprowadzenie do kraju obcych wojsk, e) wysługiwanie się za pieniądze obcym dworom (np. moskiewskim ) branie zagranicznych pensji przy rozbiorze kraju. ?Rolnictwo? a) ubolewanie publicysty nad losem polskich rolników, którzy są niezwykle wynędzniali, mają zapadłe oczy, chodzą na wpół nadzy, często chorują, nie mają nawet zdolności myślenia i odczuwania, żyją w ?kurnych chatach?, w których warunki bytowania przyspieszają ich śmierć. ?Miasta? a) ubolewanie nad losem polskich mieszczan, którzy nie mają zapewnionych warunków bezpiecznego rozwoju, ale także handlu na skutek nieustannych niepokojów będących konsekwencją częstych elekcji, b) jednoznaczne stwierdzenie, że podstawowym warunkiem właściwego rozwoju miast i rzemiosła jest zrównanie praw mieszczan z innymi stanami, danie im możliwości piastowania urzędów cywilnych i wojskowych. 5. W utworze pt.: ?Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego? (fragment ?Edukacja?) autor uwypuklił ważną rolę wychowania w procesie kształtowania właściwej osobowości przyszłego obywatela zawarte w słowach: ?Zawsze takie Rzeczypospolite będą jak ich młodzieży chowanie?. 6. Hugo Kołątaj ?Do Stanisława Małachowskiego referendarza koronnego o przyszłym sejmie Anonima listów kilka? (fragment z listu XXI zatytułowanego ?Oddajmy chłopom wolność?: a) uznanie poddaństwa ludzi jako zjawiska sprzecznego z zasadami humanitaryzmu, b) stwierdzenie, że wszyscy obywatele mogą być poddani tylko wobec Rzeczypospolitej, która zapewnia im warunki życia, broni ich wolności i godności, c) danie wyrazu pragnienia aby w Polsce już nie niewolników rolnicy otrzymali zupełną wolność a z panami powiązani byli tylko na zasadzie kontaktów ustalających w jaki sposób odwdzięczyć się panu za nadaniem gruntów, d) uwypuklenie przeświadczenia publicysty, że podstawą przyszłego prawodawstwa powinno być zapewnienie ?wolności osoby rolnika i własności gruntowej dziedzica?. Franciszek Karpiński jako reprezentant sentymentalizmu w literaturze polskiej. 1. Powstanie nowego kierunku zwanego sentymentalizmem jako przejaw protestu przeciwko dominacji racjonalizmu w literaturze oświeceniowej. 2. Twórca sentymentalizmu J.J. Rausseau i jego dzieła: ?O pochodzeniu i przyczynach nierówności między ludźmi?, ?Rozprawa o naukach i sztukach?, traktat pedagogiczny pt.: ?Emil?, ?Nowa Heloiza?. 3. J.J. Rousseau jako propagator powrotu człowieka do natury. 4. Inni przedstawiciele sentymentalizmu w literaturze europejskiej: a) w Niemczech Jan Wolf Goethe autor ?Cierpień młodego Wertera, b) w Szwajcarii Salomon Gessner twórca sielanek, c) w Anglii Jakub Macpherson [makferson] autor pieśni wzorowanych na utworach średniowiecznych, dlatego przez długi czas uważanych za orginalne utwory pochodzące z tego okresu; Wawrzyniec Stemer autor ?Podróży sentymentalnych?. 5. Cechy sentymentalizmu jako nowago kierunku literackiego: a) popularyzowanie nowego sposobu pojmowania świata i problemów życia człowieka polegające nie na zaprzeczeniu wartości rozumu ale uwypukleniu ważnej roli przesłanek uczuciowych w tym życiu, b) rezygnacja z opisywania wszelkich gwałtownych stanów emocjonalnych na rzecz uprzywilejowania takich jak smutek, żal albo bolesne rozpamiętywanie. 6. Franciszek Karpiński i Dionizy Kniaźnin jako przedstawiciele sentymentalizmu. 7. Utwory Karpińskiego najwybitniejszego reprezentanta tego kierunku w polskiej literaturze: a) sielanki ?Laura i Filon?, ?Korydon?, b) ?Duma Lukierdy?, c) drobne utwory mające najczęściej charakter patriotyczny: ?Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim?, ?Żale sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta?, ?Do Stanisława Małachowskiego z okoliczności danej przez niego wolności poddanym swoim?, ?Żebrak przy drodze?. 8. Charakterystyczne cechy sentymentalizmu określające jego program ideowy: a) patriotyzm, b) protest przeciwko stosunkom feudalnym ludności. ?Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim?. 1.Napisanie wiersza w 1773, a więc w rok po I rozbiorze Polski. 2. Ocena sytuacji panującej w Polsce, która utraciła wolność za pośrednictwem przedstawiciela ludu: dziada spod Sokala .3. Uznanie za główną przyczynę utraty niepodległości, wewnętrznego rozprężenia kraju wywołanego wadami szlachty (?? jej zbytkami i nieładem?). 4. Obrazowe porównanie Polski, która utraciła wolność do ptaka zamkniętego w klatce. 5. Przeciwstawienie przygnębiającej teraźniejszości, w której wartościowi Polacy są pogardliwie traktowani przez rządy państw zaborczych i ich służaków ( ?Głowę, kiedyś w kraju drogą, Służka pański tracą nogę!??), wyidealizowanego obrazu przeszłości w której zasiadły do stołu razem z poddanymi, traktowali ich jak przyjaciół, jak dzieci. 6. Związki utworu z założeniami polskiego sentymentalizmu: a) patriotyzm wyrażający się w ubolewaniu nad utratą przez Polskę niepodległości, b) ludowość widoczna w uczynienia przedstawiciela ludu tj. dziada sokalskiego wyrazicielem uczuć, myśli ogółu Polaków (przejawia się ono w pustych, dramatycznych rymach zwanych dziadowskimi, siadem- nieładem, stada- koła), c) typowe dla sentymentalizmu żałosne rozpatrywanie nieprzemyślanej dla Polski sytuacji. 7. Cechy artystyczne : a) dwuwersowe strofy zwane z jez. gr. diptynami, b) nadanie utworowi charakteru religijnego, żałobnego (gr. eleges ? pieśń żałobna). ?Laura i Filon? 1. Utwór zawiera opis spotkania dwojga młodych ludzi w czasie , którego rozmawiali o łączących ich uczuciach, jest on jednocześnie przykładem sielanki konwencjonalnej, a więc takiej, która ukazuje udających tylko wieśniaków , a nie będących nimi w istocie rzeczy na co wskazują następujące fakty: a) same imiona bohaterów (Laura, Filon, Dynda) jakich nie nosili ówcześni chłopi, b) wyszukany sposób wyrażania się c) inicjały wyrzeźbione przez Filona (chłopi nie umieli pisać i czytać), d) przygotowane przez bohaterów upominki sprzeczne z praktycznym zmysłem chłopów (wianek z kwiatów), e) wzmianka Laury o trefieniu włosów (tylko panie z wyższych sfer poświęcały tyle starań swoim fryzurom). 2. Niezwykła popularność tego utworu, do którego została skomponowana muzyka, śpiewany był w szlacheckich dworkach i mieszczańskich kamienicach, w czasach współczesnych został na stałe włączony do repertuaru ?Mazowsza? (Karpiński jest również autorem popularnej do dziś kolędy ?Bóg się rodzi?). Patriotyczny charakter pieśni legionowej ? ?Mazurek Dąbrowskiego?. 1. Psychiczne załamanie Polaków po III rozbiorze Polski i w związku z sytuacją polityczną zaistniałą w ojczyźnie. 2. Rozwój poezji legionowej związanej z powstaniem legionów polskich we Włoszech w 1799 r.; właśnie te wiersze nawet wbrew przesłankom rozumowym propagowały wiarę w możliwość przywrócenia ojczyźnie wolności wiążąc te nadzieje z polityką Napoleona oraz z działalnością samych legionistów. 3. Najwybitniejsi twórcy poezji legionowej: a) Józef Wybicki autor ?Pieśni legionów? zwanej również ?Mazurkiem Dąbrowskiego? (utwór po skomponowaniu do niego muzyki wzorowanej na mazurkach polskich, stał się pieśnią legionistów, a w 1927 r. został oficjalni ogłoszony polskim hymnem narodowym i tę funkcję pełni do czasów nam współczesnych, b) Cyprian Grobelski ? autor powieści ?Grenadier filozof? oraz wiersza ?Do legionistów Polskich?, c) Kantobery Tynowski ? ?Dumanie żołnierza polskiego w starożytnym zamku?. 4. Uczucia i refleksje zawarte w ?Mazurku Dąbrowskiego?: a) przeświadczenie, że nie można tracić nadziei na możliwość przywrócenia wolności ojczyźnie dopóki żyją Polacy gotowi stanąć do walki w jej obronie, b) uwypuklenie wiary w Napoleona jako tego, który pomoże Polakom w ich dążeniach narodowo wyzwoleńczych, c) przypomnienie bohaterów narodowych, oficjalnych wojowników o wolność ojczyzny przedstawionych jako wzory do naśladowania (Czarnecki, Kościuszko), d) sugestia, że w walkach o odzyskanie wolności ważną rolę może odegrać również lud (?Mamy racławickie kosy?), e) wyeksponowanie w zakończeniu wiersza gotowości wszystkich Polaków do uczestnictwa w walce kierowanej przez wodza na miarę Kościuszki, która położyłaby kres niewoli.
