Oświecenie było pierwszą epoką w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie świadomą swego istnienia. Ówcześni mówili często o swych czasach jako o „wieku rozumu” (w Anglii), „wieku filozofów” (we Francji) czy wieku „oświeconym”. Okres ten nazwano oświeceniem, bo przywiązywał on szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata. Życie społeczne i kulturalne nacechowane było krytycyzmem wobec istniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia człowieka z więzów feudalnych, krępujących jego myśli, hamujących rozwój postępu, nauki i oświaty. Intelektualnym podłożem oświecenia były nasilające się już pod koniec wieku XVII w nauce angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne.
Pod względem stylu literatura polskiego oświecenia nie była zjawiskiem jednolitym. Dominującym kierunkiem, który wywarł wpływ na wiele utworów literackich był klasycyzm. Ale oprócz tendencji klasycystycznych dostrzec możemy także inne kierunki: w latach siedemdziesiątych zaczął przenikać do literatury sentymentalizm, obok niego rozwijała się, choć w ograniczonej postaci, poezja rokokowa. Wszystkie te kierunki rzadko, kiedy występowały w czystej postaci, przeważnie krzyżowały się, ich cechy pojawiały się równocześnie w twórczości jednego pisarza czy nawet w obrębie jednego utworu.
Okres oświecenia dzieli się na 3 fazy:
1) wczesną – od lat 40. XVII w. do roku 1764.
2) dojrzałą – (czasami stanisławowskimi) – lata 1764-1795. wtedy nastąpił szczytowy rozkwit polskiego oświecenia.
3) schyłkową – (oświecenie postanisławowskim) – lata 1795-1822.
Myśliciele
Immanuel Kant – wybitny filozof z Królewca. O oświeceniu mówił, że „Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletniości, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletniość to niezdolność człowieka do posługiwania się własnym rozumem, bez obcego kierownictwa.(…) Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem – tak brzmi hasło oświecenia.
Wolter – francuski filozof i publicysta. Atrakcyjność intelektualną dzieł Woltera podwyższał jego błyskotliwy styl, pełen paradoksów, dowcipów i efektownych sentencji. Przykładem może być: „Gdyby Bóg nie istniał, trzeba by Go było wynaleźć”.
Publicystyka
„Monitor” – najważniejsze czasopismo społeczno-polityczne oświecenia polskiego, wydawane w Warszawie. Skoncentrowany był przede wszystkim na problematyce społeczno-politycznej, obyczajowej, moralnej, ogólno kulturalnej. Rzadziej zamieszczał rozważania w kwestiach estetycznych i literackich.
Pisarze polityczni
Hugo Kołłątaj
Stanisław Staszic
Stanisław Konarski
Jakub Jasiński
Klasycyzm
Klasycyzm – prąd literacki, który rozwinął się w XVII w. we Francji i występował w rożnym nasileniu i postaciach w literaturach europejskich XVIII w. Nawiązuje programowo do estetyki i sztuki czasów starożytnych, przedstawiciele klasycyzmu dążyli do wypracowania uniwersalnych norm twórczości literackiej i podporządkowania im praktyki pisarskiej.
Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i prawdy jako zaakceptowanych przez rozum ponadczasowych wartości. Cel ten miał być osiągany przez naśladowanie doskonałych wzorów, głównie antycznych, oraz przez naśladowanienatury pojmowanej jako odkryta przez rozum istota rzeczy.
Teatr
Teatr Narodowy rozpoczął działalność wiosną 1765 roku. Brakowało polskiego repertuaru, damy nie chciały być jeszcze aktorkami, publiczność narzekała, że trzeba płacić za bilety (w czasach saskich przedstawienia były bezpłatne). Dzięki życzliwemu mecenatowi króla zorganizowano konkurs na napisanie polskiej sztuki, uformował się też stały zespół aktorski (16 osób, w tym 5 kobiet). Ostatecznie teatr nie zdobył widzów i powoli upadał. Czasy świetności nadeszły wraz z otwarciem nowego budynku Teatru Narodowego na placu Krasińskich, co nastąpiło w 1778 roku. Zespół polski liczył wtedy około 20 aktorów, grali też Francuzi, opery wystawiano w języku włoskim. Teatr stanowił rozrywkę dla wszystkich warszawiaków: król i damy zasiadali w lożach, najubożsi zajmowali galerię, na parterze spotykało się wyłącznie mężczyzn. W repertuarze teatru była przede wszystkim komedia, co zgodnie z dewizą klasycystycznej literatury ?ucząc bawić? miało sprzyjać edukacji narodowej społeczeństwa. Teatr odegrał bardzo ważną rolę w programowaniu reform ustrojowych i wychowaniu społeczeństwa. W przeddzień wybuchu insurekcji kościuszkowskiej Wojciech Bogusławski wystawił na scenie Teatru narodowego sztukę „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale”.
Gatunki literackie
bajka ? krótki utwór literacki, wierszowany lub pisany prozą, żartobliwy, zawierający morał (Ignacy Krasicki: Chłop i cielę, Szczur i kot, Dzieci i żaby)
satyra – gatunek literacki lub publicystyczny łączący w sobie epikę i lirykę, wywodzący się ze starożytności (pisał je m.in. Horacy), ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska, obyczaje, stosunki społeczne. Prezentuje świat poprzez komiczne wyolbrzymienie, ale nie proponuje żadnych rozwiązań pozytywnych.
poemat heroikomiczny – utwór opiera się na połączeniu podniosłego stylu wypowiedzi z błahą, przyziemną tematyką co tworzy efekt komiczny (Ignacy Krasicki ,,Myszeida?)
komedia – jeden z podstawowych, obok tragedii, gatunków dramatycznych, przedstawiający bohaterów i zdarzenia w sposób wesoły, często satyryczny.
sielanka – Utwór poetycki, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego. (Franciszek Karpiński ,,Laura i Filon??)
esej – wypowiedź o tematyce literackiej publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością o formę; charakteryzuje się elastycznością formy, sięganiem po środki stylistyczne oraz tym, że nie dąży do pełnej syntezy, wyraża refleksje autora; stwarza iluzję szczerości
felieton – gatunek publicystyczny, podejmujący na ogół problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługujący się metaforą i skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką; felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawiązanie bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem;
poemat heroiczny – pokazywał wzorcowe postacie na tle doniosłych wydarzeń historycznych; np. „Jagiellonida” Tomaszewskiego;
poemat opisowy – utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treścią jest przedstawienie jakiegoś fragmentu rzeczywistości jako podstawy do szerszych uogólnień
oda – utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu,sławiący osobę, ideę, wydarzenie;
