Pierwsza faza:
Przebieg oświecenia w Polsce odznaczał się własnym rytmem. Zwiastuny nowych tendencji intelektualnych i usiłowań reformatorskich, znamionujących zerwanie z formacją staropolską, pojawiły się w schyłkowej fazie baroku, w latach czterdziestych XVIII w., w czasach saskich. Wówczas to działał wybitny reformator oświaty i zarazem znakomity pisarz polityczny (autor rO skutecznym rad sposobie\”, dzieła występującego przeciw zgubnemu prawu liberum veto), Stanisław Konarski. Wówczas też aktywnością na polu kultury wykazywali się bracia Andrzej i Józef Załuscy, założyciele pierwszej w Europie biblioteki publicznej.
Druga faza:
Na lata panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795) przypada druga, dojrzała faza oświecenia. Czasy stanisławowskie, mimo tragicznego finału r12; upadku Rzeczypospolitej, wypełnione były cennymi usiłowaniami reformatorskimi i wspierającymi je przedsięwzięciami kulturalnymi, inspirowanymi często przez samego króla (np. słynne obiady czwartkowe, skupiające artystów, uczonych, ludzi pióra, ze swym nieoficjalnym organem, pismem pt. rZabawy Przyjemne i Pożyteczne\”). Znamienny dla omawianej fazy oświecenia był rok 1765, pierwszy rok panowania Stanisława Augusta. Zaczął wówczas wychodzić rMonitor\”, czasopismo o charakterze moralizatorskim, wzorowane na angielskim rSpektatorze\”, powstały r12; Teatr Narodowy (instytucja publiczna) i Szkoła Rycerska (elitarna placówka, zajmująca się głównie kształceniem ogólnym oraz wychowaniem moralnym i patriotycznym). W roku 1773 powołano do życia Komisję Edukacji Narodowej, mającą zreformować oświatę. W latach 1788-1792 obradował Sejm Czteroletni, którego ukoronowaniem miała być Konstytucja 3 maja z 1791 roku, ale ujemnym skutkiem była również zdradziecka konfederacja targowicka i wreszcie trzeci rozbiór Polski. Próby ratowania zagrożonej od wewnątrz i z zewnątrz Rzeczypospolitej nie powiodły się. Losy kraju przesądziły r12; anarchizacja życia publicznego i zaborczość sąsiadów. Król, który objął tron w wyniku interwencji rosyjskiej i praktycznie przez cały czas swego panowania był od Rosji zależny, dobrze zapisał się przede wszystkim jako mecenas kultury, która dzięki rozwojowi takich dziedzin, jak oświata i szkolnictwo, teatr, czasopiśmiennictwo, literatura i sztuka, dawała nadzieję na wydźwignięcie kraju z zacofania kulturalnego i społecznego.
Trzecia faza:
Po abdykacji troszczącego się o sprawy kultury króla można mówić o trzeciej fazie oświecenia, trwającej od roku 1795 do trzeciego dziesięciolecia wieku XIX. Państw polskie przestało istnieć, choć, co rusz, pojawiały się nadzieje na jego wskrzeszenie. Niektórzy Polacy znaleźli się na obczyźnie (np. żołnierze walczący na Zachodzie w legionach polskich, w obrębie których zrodziła się tzw. literatura legionowa; wśród niej napisany przez Józefa Wybickiego późniejszy hymn polski, rMazurek Dąbrowskiego\”, śpiewany dawniej w innej nieco wersji i pod tytułem rPieśń legionów polskich we Włoszech\”). Tym, którzy pozostali w kraju, bliskie były, nacechowane racjonalizmem, choć i niewolne od sentymentalnej uczuciowości, idee poprzedników. Skupili się więc na pomnażaniu wiedzy i pracy oświatowej, oddali się pielęgnowaniu pamiątek narodowych oraz wzbogacaniu kultury. Ważną rolę spełniało tu m.in. Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. W związku z tak pojętą kontynuacją myśli oświecenia, czas między upadkiem Rzeczypospolitej a rokiem 1822 (przyjmowanym umownie za początek romantyzmu) zwykło się nazywać oświeceniem postanisławowskim bądź też, ze względu na dominację jednego z prądów literackich oświecenia, klasycyzmem postanisławowskim.
Prądy literackie w Polsce:
Inna, obok podziału na trzy podokresy, możliwość ujęcia literatury polskiego oświecenia polega na wyróżnieniu w niej trzech prądów literackich: klasycyzmu, sentymentalizmu i rokoka. W gruncie rzeczy, mimo zasadniczych różnic dzielących te prądy, w praktyce twórczej współistnieją one dość zgodnie, nakładają się na siebie tak, że w twórczości niektórych pisarzy odnajdziemy składniki różnych prądów.
□ Klasycyzm oświeceniowy r12; najogólniej mówiąc r12; w dziele literackim cenił jego praktyczną, dydaktyczno-moralną użyteczność. W zakresie ideałów estetycznych wysoko stawiał piękno poddane rozumowym rygorom jasności, ładu, harmonii, stosowności, prawdopodobieństwa. Rozum zresztą był dlań źródłem wiedzy na temat istoty rzeczy i zjawisk, które sztuka miała odtwarzać. W warunkach polskiego oświecenia klasycyzm utożsamiano z oficjalnym programem sztuki zaangażowanej w przemiany społeczne i kulturalne kraju.
D Sentymentalizm akcentował znaczenie uczucia i przeżyć wewnętrznych jednostki, za Rousseau opowiadał się po stronie natury, wyposażającej człowieka w wartości autentyczne, nie skażone pozornymi wartościami świata cywilizacji.
□ Istotą rokoka była przede wszystkim postawa hedonistyczna (zorientowana na doznawanie przyjemności), któremu to celowi służył zarówno styl życia wyższych warstw społecznych, jak i sztuka (architektura, malarstwo, rzemiosło artystyczne, literatura) o charakterze rozrywkowym, pragnąca cieszyć zmysły, dostarczać odbiorcom miłych wrażeń za pośrednictwem wykwintnych, lekkich form.
Teatr i dramat w walce o przemiany społeczno-polityczne:
Stanisław August Poniatowski z chwilą objęcia władzy rozpoczyna kampanię przeciw zacofanej Sarmacji, postuluje reformy ustrojowe, walczy o przebudzenie społeczne, uświadomienie r12; oświecenie. Narzędziami w tej walce mają być prasa i teatr, który swoje narodziny zawdzięcza właśnie królowi. Zaraz po objęciu tronu Poniatowski wydzierżawią Operalnię saską, gdzie powstaje stały teatr publiczny i scena narodowa. Uruchomione zostają trzy zespoły teatralne: francuski, przedstawiający repertuar klasyczny i nowy r12; mieszczański, włoski z baletem, grający opery, i polski r12; scena narodowa. Ten ostatni inauguruje swoją działalność rNatrętami\” Józefa Bielawskiego 19 listopada 1765 roku; ta pierwsz sztuka polska, bazująca na pomyśle Moliera, ośmiesza świat sarmacki i jest początkiem walki o przemiany społeczne.
Funkcja dydaktyczna ujawnia się we wszystkich następnych przedstawieniach sceny narodowej w pierwszym okresie jej działalności, szczególnie wtedy, gdy do pisania dramatów zostaje zaangażowany Franciszek Bohomolec r12; ojciec polskiej komedii. Jego sztuki to zwykle polskie adaptacje francuskich wzorców teatru zaangażowanego, opartego na wyraźnych opozycjach bohaterów nowej i starej generacji, ludzi postępowych i konserwatywnych, oświeconej stolicy i zacofanej prowincji. Te schematy znajdziemy w komediach dydaktycznych Bohomolca: rMałżeństwo z kalendarz.;\”, rStaruszkiewicz\” czy rPan dobry\”, w których wykpi-wa przysłowiowych Sarmackich i Fanatyckich r12; postaci doby saskiej. Działalność sceny narodowej zostaje przerwana już po trzech latach ze względu na skomplikowaną sytuację polityczną i konfederację barską.
Wznowienie działalności następuje już po pierwszym rozbiorze, przedstawienia grane są najpierw w Pałacu Radziwiłłów, później w specjalnie wybudowanym gmachu przy placu Krasińskich. Ze względu na decyzje sejmu rozbiorowego początkowo na rozwój i repertuar teatru szczególny wpływ mają agenci państw rozbiorowych. Grywane są wówczas niemieckie dramy mieszczańskie, włoskie opery komiczne i francuskie komedie dydaktyczne, wszystkie tworzone w celu propagowania nowego bohatera mieszczańskiego i zmian społecznych. Niebawem znów do głosu dochodzą tendencje polityki kulturalnej króla, który zaczyna wywierać bezpośredni wpływ na repertuar teatru. I wtedy ma swój debiut najwybitniejszy komediopisarz doby oświecenia, znakomity poprzednik Fredry r12; Franciszek Zabłocki, autor wystawionego w 1781 r. rFircyka w zalotach\” czy rZabobonnika\” i rSarmatyzmu\”, świetnie odmalowujących modele życia społecznego. Oprócz komedii obyczajowych grywane są dramaty mieszczańskie, zwłaszcza mistrza tego gatunku Diderota, nobilitujące w sposób szczególny bohatera mieszczańskiego.
W 1790 roku, kiedy dyrektorem sceny narodowej zostaje ponownie Wojciech Bogusławski, rozpoczyna się najwybitniejszy okres rozkwitu teatru polskiego w dobie oświecenia. Wtedy życie teatralne ściśle związane jest z atmosferą Sejmu Czteroletniego (1788-92), Konstytucją 3 maja i insurekcją kościuszkowską.
W tym duchu powstaje wystawiona przez Bogusławskiego w styczniu 1791 roku pierwsza polska komedia polityczna r12; rPowrót posła\”. Jej autor, Julian Ursyn Niemcewicz, był posłem na Sejm Czteroletni z ramienia stronnictwa patriotycznego, a sztukę swoją napisał jako sejmową broszurę agitacyjną zwolenników reformy z królem na czele. Inscenizacja tej sztuki zapoczątkowała nowy repertuar w teatrze: polityczny, narodowy, a również historyczny, nawiązujący do najchlubniejszych kart dziejów Polski. Działo się tak za sprawą przede wszystkim Wojciecha Bogusławskiego, który nie tylko kierował Teatrem Narodowym, był również cenionym aktorem, reżyserem, pedagogiem i dramaturgiem r12; pisał dramaty, wodewile, opery. W dziejach teatru zasłynął jako twórca najbardziej oryginalnego dzieła doby oświecenia, śpiewogry narodowej rCudu mniemanego, czyli Krakowiaków i Górali\”, wielce patriotycznej sztuki, którą zagrano do 1820 roku aż 140 razy w teatrach polskich
