Typ: Arthropoda (stawonogi)
Podtyp: Chelicerata (szczękoczułkowce)
Gromada: Arachnida (pajęczaki)
Rząd: Araneida (pająki)
Pająk krzyżak jest najokazalszym przedstawicielem pajęczaków w Polsce. Długość jego ciała może dochodzić nawet do 22 mm. Cechą charakterystyczną jest ubarwienie odwłoka, które układa się w znak krzyża. Jest zwierzęciem typowo drapieżnym, żywiącym się przeważnie owadami złapanymi w sieć, która znajduje się w jednej płaszczyźnie. Są to zwierzęta samotne nigdy nie łączące się w pary. Typową cechą są tańce zalotne samców przed kopulacją. Bardzo często zdarza się, że samica po kopulacji pożera swego partnera. Istotnym znaczeniem tej grupy jest wyniszczanie szkodliwych owadów w dość dużych ilościach. W Polsce pospolite są m.in. krzyżak ogrodowy (Araneus diadematus), krzyżak łąkowy (Araneus quadratus), tygrzyk paskowany (Argiope bruennichi).
Ciało pająka jest silnie owłosione i pokryte miękkim oskórkiem chitynowym. Podzielone jest na dwa wyraźnie odgraniczające się odcinki: przedni głowotłów oraz tylny odwłok. Oba te odcinki łączą się ze sobą cienkim pomostem tzw. stylikiem albo łodyżką odwłokową. Jest to przewężeniem pierwszego, ze zlewających się ze sobą w jednolitą całość dwunastu segmentów odwłoka.
Głowotłów (tzw. cephalothorax) powstał już w rozwoju embrionalnym ze zlania się w jedną całość segmentów głowowych i segmentów tułowiowych. Świadectwem tego jest występowanie na tym odcinku sześciu par odnóży. Dwie pary stanowią, obok wargi dolnej i górnej, uzbrojenie otworu gębowego, natomiast cztery dalsze stanowią odnóża kroczne. Pierwsza para odnóży krocznych tj. szczękoczułki mają postać haczykowatą i składają się z członów podstawowych, zaopatrzonych w gruczoły jadowe, oraz osadzonych na nich członów końcowych w postaci ostrych pazurków. Aparat ten służy do chwytania oraz paraliżowania ofiary poprzez wstrzyknięcie jej jadu.
Drugą parę odnóży gębowych tworzą wieloczłonowe głaszczki szczękowe, czyli nogogłaszczki, położone z boków otworu gębowego i składają się z nasadowego członu, służącego do przeżuwania pokarmu, pozostałe człony pełnią role głaszczków dotykowych i chwytną. U samców ostatni człon nogogłaszczków zaopatrzony jest w specjalny przydatek, pomocny przy kopulacji. Odnóża kroczne są wieloczłonowe i zakończone pazurkami. Składają się one z biodra, krętarza, uda, rzepki, goleni oraz członu piętowego i stopy z pazurkami.
Jednolity tułów (tzw. abdomen) pozbawiony jest u form dorosłych kończyn. Za ich pozostałości z rozwoju embrionalnego możemy uznać brodawki przędne z kądziołkami przędnymi jako narządy homologiczne. Każda z tych brodawek znajduje się około sto ujść gruczołów wydzielających substancję, która pod wpływem powietrza krzepnie i tworzy nić pajęczą. W przypadku pająka krzyżaka występują trzy pary brodawek przędnych.
W przypadku pająka krzyżaka budowa wewnętrzna charakteryzuje się bardzo silna koncentracją układów w związku ze zlewaniem się metamerów. Bardzo dobrze ilustruje to układ nerwowy.
W przypadku układu nerwowego doszło do silnej koncentracji w głowotłowiu, który powstała z połączenia zwojów podprzełykowych i całego brzusznego łańcuszka nerwowego. Od tego wspólnego zwoju odchodzą odchodzi pięć par nerwów. Unerwiają one wszystkie przysadki ciała, a dwa z nich, skierowane do odwłoka, kontaktują się z narządami wewnętrznymi.
Narządy zmysłowe u pająka krzyżaka występują w postaci czterech par prostych oczu ułożonych w dwu szeregach, w przedniej części głowotułowia. W pierwszym szeregu łukowato wygiętym znajdują się trzy pary – jedna w środku największa i dwie po bokach ciała. W drugim szeregu umieszczone są dwa mniejsze oczka. U pająka bardzo dobrze rozwinięte są liczne włosy dotykowe, grupy szczelinowato zagłębionych komórek węchowych oraz komórek smakowych rozmieszczonych głównie w gardzieli i na stopach.
Układ pokarmowy rozpoczyna się otworem gębowym, wgłębionym nieco ku stronie brzusznej w rodzaju przedsionka gębowego, oraz jelita przedniego, środkowego i tylnego. W skład jelita przedniego wchodzi jama gębowa, gardziel i przełyk. Umięśniona gardziel wraz z końcowym odcinkiem jelita przedniego tworzy silny aparat ssący.
Do jelita przedniego uchodzą wydzieliny gruczołu ślinowego. Jelito jest podzielone podłużnie i tworzy jakby dwa piętra. Jedno z nich służy do wciągania pokarmu natomiast drugie do wydzielania na zewnątrz soków trawiennych, którymi pająk rozpuszcza ciało ofiary.
Jelito środkowe jest stosunkowo długie i zaopatrzone w boczne uwypuklenia w celu zwiększenia powierzchni chłonnej. Wypuklin takich jest dziewięć: jedno skierowane do przodu natomiast pozostałe do tyłu w kierunku odnóży. Do jelita środkowego uchodzą wydzieliny gruczołu trzustkowo – wątrobowego, którego komórki mają również właściwości chłonne i trawią wewnątrzkomórkowo.
Jelito tylne jest pochodzenia ektodermalnego, bardzo krótkie, tworzy w pobliżu otworu odbytowego rozszerzenie zwane pęcherzem rectalnym (lub „kloaką”).
Układ krwionośny jak u innych pajęczaków jest typu otwartego. Rurkowate serce jest podzielone na cztery komory i znajduje się w odwłoku. Z przedniej części serca odchodzi tętnica, która w pewnej odległości ulega rozwidleniu. Także z każdej komory odchodzi para tętnic.
Tętnice te po pewnym przebiegu otwierają się i wylewają do wnętrza jamy ciała bezbarwną ciecz. Omywa ona wszystkie narządy wewnętrzne. Część krwi obmywa worki płucne i ulega utlenieniu. Z jamy ciała krew przepływa do zatoki (tzw. osierdziowej) położonej nad sercem. Stamtąd zostaje wessana do wnętrza serca poprzez ostie do każdej komory.
Pająk krzyżak jest zwierzęciem posiadającym dwa rodzaje narządów oddychania tj. płucotchawki oraz tchawki. Te ostatnie są reprezentowane poprzez dwie nie rozgałęzione rurki i są przystosowane do pobierania powietrza atmosferycznego. Z kolei płucotchawki są reprezentowane przez dwa worki położone po brzusznej stronie odwłoka i komunikują się z otoczeniem za pomocą przedsionków i specjalnych szparek w powłoce ciała zwanymi stigmami. Worki zbudowane są z równolegle ułożonych płytek, pomiędzy którymi znajduje się powietrze.
Narządy wydalnicze pająka krzyżaka wykształcają się w postaci cewek Malpighiego tj. parzystych ślepo zakończonych rurek pochodzenia entodermalnego i uchodzących do pęcherza rectalnego.
Oprócz cewek Malpighiego u form młodocianych funkcjonują gruczoły biodrowe (koksalne) pochodzenia mezodermalnego. Są to twory homologiczne z metanefrydiami pierścienic i występują w postaci woreczkowatych tworów z kanalikami, położonych w dwóch segmentach odwłoka i uchodzących u nasady bioder pierwszej i trzeciej pary odnóży krocznych. U form dorosłych gruczoły koksalne zanikają.
Narządy rozrodcze pająka w postaci gonad obu płci, są parzyste, podobnie jak i ich drogi wyprowadzające. Są to zwierzęta rozdzielnopłciowe o bardzo wyraźnie zaznaczonym dymorfizmie płciowym. Wyraża się ona różnicą wielkości obu płci – samce są zawsze wyraźnie mniejsze, oraz przekształceniem ostatnich członów nogogłaszczków w narząd pomocniczy przy kopulacji. Człony te zaopatrzone są w specjalne jamki, które samce napełniają nasieniem z otworu płciowego i przenoszą je do zbiornika nasiennego samicy. Otwór płciowy położony jest przed odbytem w miejscu drugiego segmentu odwłokowego, wyraźnie zaznaczającego się w rozwoju embrionalnym.
Jaja są zawsze otoczone kokonem i bardzo bogate w żółtko. Występuje bruzdkowanie częściowe i powierzchniowe. Rozwój jest prosty, a młode kilkakrotnie linieją zanim osiągną postać dorosłą.
