Najwybitniejsze dzieło polskiego romantyka powstało w Paryżu, a praca nad nim trwała przez około dwa lata i została ukończona w 1834 r. Pomysł „poematu sielskiego” zrodził się zapewne w okresie pobytu Mickiewicza w Wielkopolsce, a jego realizacja szła opornie przede wszystkim ze względu na atmosferę panującą w Paryżu i kłopoty osobiste. O owej atmosferze, od której uciekał w świat „lat dziecinnych”, pisze poeta w Epilogu (” O tym że dumać na paryskim bruku, / Przynosząc z miasta uszy pełne stuku, / Przekleństw i kłamstwa, niewczesnych zamiarów, / Za późnych żalów, potępieńczych swarów”). Tu także wyraża najgłębsze swoje marzenie: „O, gdybym kiedy dożył tej pociechy, / Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy” tworząc poemat wyrosły ze szczerej tęsknoty za krajem, który mu, dawno niewidziany, w pamięci ” …zawsze zostanie / Święty i czysty jak pierwsze kochanie”.
Świat przedstawiony i sposoby jego kreowania
Miejscem wydarzeń jest Soplicowo i jego najbliższa okolica – ziemie litewskie leżące nad Niemnem (realna, określona geograficznie, zamknięta i uporządkowana określonymi punktami topograficznymi: dwór, sad, ogród, karczma, zaścianek, zamek, las. Swoisty mikrokosmos, centrum świata)
Czas fabuły obejmuje: pięć dni lata 1811 oraz jeden wieczór i niecały dzień roku 1812 . Liczne epizody sięgają do: wieku XVII: najazd szwedzki (ks. VI) i czasów Stanisława Augusta (mowa Podkomorzego o modzie, ks.I).
Tłem historycznym wydarzeń jest epoka napoleońska (sytuacja przed wkroczeniem Napoleona na Litwę: ks.I; wieści o zbliżających się wojskach: ks. VI; radosny opis wiosny 1812 r. ks. XI). Gośćmi na zaręczynach Zosi i Tadeusza są legionowi dowódcy: Jan Henryk Dąbrowski, Karol Kniaziewicz, Ludwik Pac, Kazimierz Małachowski (zgranie rytmu historii i rytmu natury).
Fabuła utworu toczy się wokół procesu o majątek (wątek główny). W chwili, gdy rozpoczyna się akcja konflikt zogniskował się wokół zamku.
Historia konfliktu sięga roku 1792, kiedy to w czasie wojny polsko-rosyjskiej, zwanej w poemacie „kościuszkowską”, Rosjanie oblegali zamek magnata Horeszki. Wówczas to Jacek Soplica, zubożały szlachetka, kierując się chęcią osobistej zemsty zabija Stolnika. Targowiczanie znaczną część dóbr magnackich nadają jego rodzinie, a resztę rozdzielili między wierzycieli. Nikt wówczas nie kwapił się z przyjęciem zamku, którego remont i utrzymanie wymagało znacznych nakładów finansowych. Wreszcie romantyczny „Panicz bogaty, krewny Horeszków daleki”, bo „po kądzieli” (po matce), upodobał sobie ruiny. Wówczas jednak Sędzia (brat Jacka, zarządzający majątkiem), kierowany wrodzonym pieniactwem niespodziewanie równie gorąco zapragnął pozostać jego właścicielem. Rozpoczął się więc męczący proces .
Z wątkiem tym nierozerwalnie związane są: dzieje Jacka Soplicy, który konflikt wywołał. Wraz z rozwojem akcji pojawia się kolejny wątek – pogmatwane losy miłości Tadeuszai Zosi przeplatające się z „polowaniem” Telimeny na męża. Watek poboczny stanowi spór o charty.
Bohaterowie
W utworze mamy do czynienia z bohaterem zbiorowym reprezentującym jednolity stan społeczny – szlachtę.
Obraz szlachty w dziele jest wszechstronny i wyczerpujący ponieważ znajdujemy tu przedstawicieli wszystkich „szczebli ekonomicznych”:
. magnaterię (Stolnik Horeszko);
. szlachtę średnia, folwarczną (rodzina Sopliców);
. szlachtę zagrodową, zaścianek Dobrzyński (Matyjasz Dobrzyński, Bartek zwany Prusakiem, Maciej zwany Kropicielem, Bartek zwany Brzytewką, Maciej zwany Konewką).
Ze względu na temat utworu bohaterowie bądź to prezentują skłócone domy, bądź to sporowi sekundują.
Soplicowie: Sędzia, jego starszy brat, Jacek (ksiądz Robak, Bernardyn), syn Jacka, dwudziestoletni Tadeusz.
Spośród „domowych” należy wymienić: Wojskiego Hreczechę, Woźnego Protazego Baltazara Brzechalskiego.
Horeszkowie: czternastoletnia wnuczka Stolnika, Zosia, krewny, „po kądzieli”, Hrabia, godny obrońca dobrego imienia rodu, stary sługa, Gerwazy Rebajłło, zwany: Klucznikiem, Półkozicem, Mopankiem, Szczerpcem.
Do rozstrzygnięcia sporu powołano Podkomorzego, który przybywa z żoną i córkami..
Gośćmi Sopliców są ponadto: — Rejent Bolesta zwany Kaznodzieją, — Asesor.
Bohaterowie poematu często zamiast lub obok imion noszą charakterystyczne imioniska – określenia wynikające z honorowych funkcji, jakie pełnią w tradycyjnej społeczności szlacheckiej:
Wojski – w dawnej Polsce opiekun rodzin rycerzy, którzy wyruszyli na wojne; Woźny – tu: dawny niższy urzędnik sadowy, do którego obowiązków m.in. należało ogłaszanie uchwał sądowych; Klucznik
– szafarz na dawnych dworach; Podkomorzy – wysoki urzędnik ziemski, m.in. pełniący funkcję sędziego w sporach granicznych; Rejent – pomocnik pisarza sadowego; Asesor – dowódca policji ziemskiej; Stolnik – wysoki urząd ziemski.
W „Panu Tadeuszu” Mickiewicz dokonuje swoistego sądu nad dawną Polską. Oskarża szlachtę o:
. dumę i pychę (Stolnik poświęcił szczęście córki, bywał bezwzględny w kaptowaniu zwolenników i odrzucaniu niepotrzebnych już stronników; ponad wszystko cenił sobie dumę rodową i wpływy. Ginie zamordowany przez Jacka porwanego szalonym gniewem do którego go wcześniej sprowokował),
. warcholstwo (Jacek nie zna granic swojej fantazji kawalerskiej; Gerwazy prowokuje bójkę w zamku),
. anarchię (brak autorytetu władzy, rozpędzanie sejmików – opis serwisu Wojskiego),
. przedkładanie prywaty ponad interes publiczny (Gerwazy niszczy plany Robaka, Jacek zabija Stolnika, gdy ten broni się przed Moskalami, Sędzia przyjmuje majątek Horeszki z rąk zaborcy)
. kłótliwość (ks. V „Kłótnia”, ks. VII „Rada”)
Jednocześnie poeta idealizuje obraz przeszłości narodowej:
. ekspiacja Jacka (walką z bronią w ręku, przywdzianiem sukni mnisiej i działalnością emisariusza odkupił dawne grzechy; dwukrotnie własną piersią osłania „ostatniego Horeszkę” i Gerwazego; umiera w wyniku odniesionych ran szczerze wyznawszy swe winy Gerwazemu i bratu; symbol odrodzenia narodu)
. rezygnacja z zemsty i przebaczenie (postawa umierającego stolnika, który wybacza Jackowi, reakcja Gerwazego na spowiedź Jacka),
. umiłowanie kraju ojczystego (Tadeusz wysławiający piękno litewskiej przyrody; udział Horeszki wwojnie o konstytucję 3 maja; reakcja szlachty na wieść o Napoleonie; koncert Jankiela; przywiązanie do tradycji i obyczaju – Soplicowo centrum polszczyzny; gotowość do służby ojczyźnie)
. solidarność wobec zagrożenia bytu narodowego (przekształcenie się zajazdu w bitwę z Moskalami),
. młode pokolenie realizujące idee wolności i równości (uwłaszczenie chłopów przez Tadeusza i Zosię)
W efekcie tych zabiegów „Pan Tadeusz” przedstawia obraz szlacheckiego raju, w którym życie toczy się w harmonii z naturą, a historia nie jest siłą niszczącą. Dominuje mit kraju lat dziecinnych i idealizacja natury. Humior osłabia tragizm i zmienia groźne wady w śmiesznostki. Brak w tekście zapowiedzi klęski wyprawy Napoleona na Moskwę.
Swoiste mitologizowanie Polski szlacheckiej, świadomość odchodzenia w zapomnienie tego wszystkiego, co stanowiło istotę świata szlacheckiego, podkreśla przymiotnik „ostatni” (Woźny, Wojski, Stolnik, Gerwazy, Podkomorzy, Hrabia, reprezentanci szlachty zaściankowej; zajazd, uczta, serwis, polonez itp.)
Soplicowo centrum polszczyzny
Kultywowanie obyczajów szlacheckich jest e poemacie dowodem na przywiązanie do tradycji narodowej a zatem dowodem najwyższego patriotyzmu:
. głebokie poszanowanie stanowiska, wieku i płci (mowa Wojskiego o grzecznosci, sposób siadania i wstawania od stołu, kolejność mówienia),
. kultywowanie „prostych” domowych zachowań,
. tradycyjne podtrzymywanie dawnych rycerskich zajęć (polowanie),
. poszanowanie włościan i Żydów,
. strój (kontusz, żupan).
„Pan Tadeusz” – epopeją
Utwór jest dziełem łączącym cechy wielu gatunków literackich:
. gawędy szlacheckiej (narrator przyznaje się do niewiedzy, wprowadza nawiasowe uwagi, w których chwali lub gani bohaterów przyjmując punkt widzenia jednego z nich),
. baśni (przypisywanie przyrodzie cudowności, np. opis matecznika, ogrodu, astronomii Wojskiego),
. powieści psychologicznej (wszechwiedzący narrator ukazuje psychiczne i społeczno-historyczne czynniki wpływające na działania bohaterów),
. poezji lirycznej (narrator zamienia się w podmiot liryczny wyrażający swoje uczucia. Tu: oda),
. parodii romansu (miłosne perypetie Tadeusza i Telimeny),
. powieści historycznej (opisy wydarzeń wojennych),
. poematu heroikomicznego (sceny walki z Moskalami)
Łączy tragizm (spowiedź Jacka Soplicy) z komizmem (rada w zaścianku, zaloty Hrabiego do Zosi), realizm (opis uczty) z liryzmem (opisy przyrody). Nie można więc nazwać „Pana Tadeusza” epopeja w rozumieniu czysto teoretycznym. Poemat ten stał się nim dzięki temu, że za takową zechciał go uznać naród.
Ukazuje bowiem:
. bohaterskie czyny wybitnych postaci,
. rysuje wielobarwną panoramę życia,
. bohaterem zbiorowym uczyniony w nim został naród polski,
. ukazuje przełomowy moment w życiu owego narodu: zwaśniona społeczność rodowa jednoczy się przeciwko narodowemu wrogowi, przy czym chłopi podniesieni zostają do godności członków narodu,
. znajdujemy w nim spolszczone aluzje do tradycyjnego wzorca eposu – liczne inwokacje, w tym do Ojczyzny i do Matki Boskiej, co odzwierciedla charakterystyczny dla społeczności kult,
Język
Utwór napisany został:
. trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie, o parzystych rymach;
. wierszem stychicznym umożliwiającym epicką rozlewnośći potoczystość opowieści;
. językiem plastycznym, eksponującym ruch i barwę; z charakterystyczną dla Mickiewicza hiperbolizacją opisywanych zjawisk;
. dzięki nadaniu przyrodzie cech ludzkich, a ludziom – cech świata zwierząt, roślin i zjawisk natury – obydwie przestrzenie przenikają się nawzajem tworząc duchowa jedność (np. bitwa po której następuje burza; opis dwu stawów i spotkanie pokłóconych
