PAN TADEUSZ:
Spór o zamek – Sędzia Soplica wraz z majątkiem danym mu przez Targowicę, otrzymuje również zamek, o który toczy się spór między Horeszkami a Soplicami, gdyż Hrabia rości sobie do niego prawo. Kiedy już znudzony procesem Horeszko chce zaprzestać sporu, Gerwazy swoim opowiadaniem o dziejach starego zamczyska rozpala go na nowo do walki o niego. Walka zamienia się w zajazd, gdyż namówiony przez niego Hrabia buntuje szlachtę Dobrzynia i wspólnie najeżdzają dwór Soplicy. Godzi ich dopiero wróg – batalion rosyjski, przeciwko któremu wszyscy już zgodnie łączą się razem, zarówno Horeszkowie jak Soplicowie, a nawet Dobrzyń. Spór o zamek kończą zaręczyny Tadeusza i Zosi.
Miłość Tadeusza i Zosi – Tadeusz Soplica, młody szlachcic, po powrocie ze szkół w Wilnie do domu swego stryja – Sędziego Soplicy zobaczył nieznajomą piękną dziewczynę (Zosię), którą z miejsca pokochał, ale pomylił ją z Telimeną uwodzącą go bez skrupułów (była od niego starsza), a Hrabia w tym czasie kokietował Zosię. Wkrótce Tadeusz zrozumiał, że damą jego serca jest Zosia; Hrabia zwrócił się wówczas ku Telimenie, lecz flirtu tego nie traktował poważnie, a ona myślała o małżeństwie i dlatego zdecydowała się w końcu wyjść za Rejenta.
Optymistyczne zakończenie utworu: akt rehabilitacji Jacka Soplicy, zaręczyny Tadeusza i Zosi, koniec kłótni Asesora i Rejenta, – uwłaszczenie chłopów, brak zapowiedzi klęski wyprawy Napoleona na Moskwę, chociaż zimą 1812 roku runęła nadzieja Polaków, związana ze sztandarami armii napoleońskiej, tytuł ostatniej księgi, „Kochajmy się”; zakończenie utworu pieśnią wesela, bo takiej przyszłości poeta pragnął; przewidywanie przyszłej, innej Polski.
Młodość Jacka Soplicy, późniejszy przełom moralny, działalność żołnierska:
– w młodości – hulaka, zawadiaka, paliwoda, o porywczym temperamencie, przedsiębiorczy, odważny, wrażliwy; wybitna indywidualność, nieprzeciętna inteligencja,
– brał udział w sejmikach; ulubieniec okolicznej szlachty, zapraszany na dwór Stolnika Horeszki; był mu potrzebny, bo rozporządzał trzystoma głosami okolicznej szlachty,
– zakochał się z wzajemnością w Ewie Horeszkównie, ale jako ubogi szlachcic został odtrącony przez jej ojca, dumnego magnata, który nie zgodził się oddać mu ręki córki; ta wyszła za mąż za bogatego kasztelanica, który za udział w powstaniu kościuszkowskim został zesłany na Syberię; z nim podążyła na zesłanie, zostawiwszy w kraju Zosię i tam zmarła młodo (biograficzny wątek Mickiewicza – miłość do Ewy Ankwiczówny),
– jego osobista nienawiść do Stolnika, urażona duma; błąka się on często w pobliżu zamku, nie mogąc pogodzić się ze stratą ukochanej i pewnego razu wiedziony odruchem rozpaczy i zemsty, strzela do niego, niemal przypadkowo, ale celnie; tak więc do zbrodni doprowadziła go doznana krzywda i porywczy temperament -to wydarzenie spowodowało przełom w jego życiu,
– okrzyczano go nie tylko zabójcą, ale i zdrajcą, niesłusznie wzięto za stronnika Moskali; Soplicowie otrzymali nawet część skoniiskowanego majątku Horeszki,
– Jacek rozpił się, przeżywając rozpacz i gorycz, tułał się, ożenił się z nie kochaną „pierwszą napotkaną dziewczyną” ,
która urodziła mu syna (Tadeusza) i zmarła,
– jego metamorfoza – przemiana w księdza Robaka; starając się odpokutować za zbrodnię, uciekł z kraju, wstąpił w Rzymie do zakonu, przyjmując imię Robak; pozbył się przywar szlacheckich, stał się skromny, cichy, pokorny, oiiarny i anonimowy; wstąpił do Legionów Dąbrowskiego, brał udział w walkach napoleońskich, pod Hohenlinden ( 1800), Jeną (1806) i Samosierrą (1808), był dwukrotnie ranny, prowadził działalność konspiracyjną, za którą był ścigany przez wszystkich trzech zaborców.
Działalność księdza Robaka jako emisariusza:
– wrócił na Litwę w habicie, nie rozpoznany, jako emisariusz, z woli Napoleona, aby organizować powstanie, którego celem było usunięcie Moskali z Litwy, by nie stawiali oporu Bonapartemu, gdy ten będzie maszerował na Moskwę – termin wybuchu powstania był wyznaczony na moment wkroczenia wojsk napoleońskich,
– agituje szlachtę do udziału w powstaniu, wędrując z narażeniem życia od dworu do dworu, a w karczmach wiejskich – również i chłopów,
– planyjego krzyżuje Gerwazy, tłumacząc na opakjego słowa (wg którego śmieci to Soplicowie, a nie Moskale) i organizując wspólnie z Hrabią zajazd na dwór Sopliców przy pomocy mieszkańców zaścianka Dobrzyńskich; w chwili, gdy interweniują Moskale, natychmiast Horeszkowie, Soplicowie i Dobrzyńscy godzą się w obliczu wspólnego wroga i zwracają się przeciwko niemu,
– zostaje ranny w czasie walki z Moskalami i na łożu śmierci wyznaje Gerwazemu, żejest Jackiem Soplicą, opowiada mu historię swojego życia i uzyskawszy jego przebaczenie, umiera z nadzieją w sercu na odzyskanie wolności kraju, gdyż zdążyła dotrzeć do niego wiadomość o rozpoczęciu wojny Napoleona z Rosją.
Rehabilitacja Jacka Soplicy: wiosną 1812 roku, po wkroczeniu wojsk Napoleona i Legionów Dąbrowskiego na Litwę; przywrócono do czci imię Jacka i z rozkazu Napoleona zostaje on wyróżniony Krzyżem Legii Honorowej, zawieszonym na jego grobie.
Jacek Soplica jako nowy typ bohatera romantycznego:
jego cechy jako bohatera romantycznego:
– wybitna indywidualność, niezwykła inteligencja, wrażliwy, – przeżywa jedyną w życiu nieszczęśliwą miłość do Ewy Horeszkówny, przekreśloną przez ojca panny, nie zrealizowaną małżeństwem z powodu różnic społecznych,
– przeżywa wewnętrzne konflikty – wyrzuty obciążonego sumienia po spełnieniu zbrodni („Imię zdrajcy przylgnęło do mnie jako dżuma”), później niepewność skuteczności swych działań i poświęcenia,
– zbuntowany przeciwko światu, złu, krzywdzie, niesprawiedliwości, niewoli narodowej i przesądom stanowym nie pozwalającym połączyć się ludziom, którzy się kochają,
– patriota, poświęcający się dlaojczyzny; służbą dla niej chce zmazać swoją winę z lat młodości,
– dokonuje się w nim przemiana wewnętrzna (po zabiciu Stolnika), zmienia imię; postać dynamiczna,
– tajemniczy, działa w ukryciu, samotny jako człowiek (Jacek zrezygował z życia osobistego i rodziny, wstępując do zakonu),
– ale już nie samotny bojownik, jak Konrad Wallenrod czy Konrad z III cz. „Dziadów”, bo nie działa samotnie, nie bierze już na siebie całkowitego obowiązku, nie majuż złudzeń, że sam może dokonać czegoś wielkiego, lecz działacz polityczny i organizator walki o wolność; działa wśród społeczeństwa, agituje szlachtę i chłopów do wspólnej walki o wolność; związany ściśle z otoczeniem, wierzy w sens wspólnego działania – nowy typ bohatera romantycznego (w epoce napoleońskiej nie znano jeszcze tego typu działalności politycznej, ale w czasie pisania „Pana Tadeusza” Mickiewicz sam podróżował konspiracyjnie po Wielkopolsce pod przybranym nazwiskiem; spiskowcy polscy po klęsce powstania listopadowego zrozumieli swój wielki błąd, polegający na tym, że walczyli samotnie i nie szukali poparcia wśród szerokich rzesz społeczeństwa), nie wywyższa się ponad thmy; jest cichy, skromny, pokorny, osłania twarz kapturem, skromność i pokora oraz hulaszcza młodość i zbrodniajako prywatna zemsta – to jego cechy nietypowe, nieromantyczne, jego przemiana z hulaki i zabijaki w cichego i ofiarnego bojownika o niepodległość ojczyzny jest symbolem porozbiorowego odrodzenia całego narodu polskiego, przykładem przyszłej postawy obywatelskiej.
Stali mieszkańcy Soplicowa i przyjezdni:
– Sędzia Soplica (gospodarz dworu),
– Ksiądz Robak (Jacek Soplica, brat Sędziego), Tadeusz (bratanek Sędziego, tytułowy pan Tadeusz),
– Protazy (sługa Sopliców), Telimena (krewna Horeszków), Hrabia (potomek Horeszków), Zosia (wnuczka Stolnika Horeszki), Gerwazy (sługa Horeszków).
Podział społeczeństwa szlacheckiego w utworze:
Rozwarstwienie szlachty spowodowane różnicami majątkowymi:
– magnateria, arystokracja – Stolnik Horeszko, Hrabia,
– średnio zamożna szlachta ziemiańska – Sędzia Soplica, Podkomorzy,
– zubożała drobna szlachta:
– rezydenci, szlachta urzędnicza i służba dworska – Wojski, Asesor i Rejent, Gerwazy i Protazy,
– szlachta zaściankowa – Dobrzyńscy na czele z Maćkiem Dobrzyńskim.
Wzajemny stosunek poszczególnych warstw szlacheckich do siebie:
– niewłaściwy stosunek magnaterii do uboższej szlachty, obłudna polityka Stolnika wobec Jacka Soplicy,
– poczucie równości szlachty zaściankowej (dumnej ze swego herbu) wobec całego stanu szlacheckiego,
– pogardliwe wynoszenie się najuboższego szlachcica ponad chłopa.
Magnat Stolnik Horeszko: butny, dumny, pyszny, egoista, zadufany w sobie, rezyduje w okazałym zamku, otoczony liczną służbą, ma cechy hrabiego Ankwicza, który niechętnym okiem patrzył na Mickiewicza starającego się o rękę jego córki Ewy, sprawca tragedii Jacka Soplicy, umiał go wykorzystać; okrutny wobec niego, ale patriota, zajmuje się polityką, zwolennik Konstytucji 3 Maja, wróg zaborcy.
Hrabia: arystokrata, daleki krewny Horeszków, romantyk, marzyciel, dziwak, romantyczny i „modny kawaler” lekkoduch,kształcił się za granicą, zna się na malarstwie, rysuje, zwolennik cudzoziemszczyzny, chwali to, co obce, a nawet cudzoziemską przyrodę (np. lazurowy błękit włoskiego nieba), ulega francuszczyźnie, a kiedy ta dociera do szlacheckich dworków, jego cudzoziemska ambicja każe mu naśladować obyczaje i modę angielską, obudziła się w nim polskość pod wpływem smutnych wydarzeń politycznych, chce ojczyźnie służyć, nawet własnym kosztem wystawił pułk na usługi kraju.
Sędzia Soplica: szlachcic ziemianin, piastuje godność sędziego z urzędu, w młodości służył na dworze wojewody, ojca Podkomorzego, objął majątek po Jacku, dany mu przez Targowicę, kawaler, poświęcił się gospodarstwu i wychowywaniu Tadeusza i Zosi, ludzki, grzeczny, sprawiedliwy, porywczy, świetny, wzorowy gospodarz; troszczy się o gospodarstwo, pilnuje ładu i porządku, bywa przy pojeniu bydła, sam przegląda rachunki, kładzie się ostatni spać, kocha Polskę i jej dawne obyczaje, nie interesuje się polityką, . jego pieniacka zajadłość w sporze o zamek; procesuje się długo, choć wie, że jego przeciwnik ma do zamku większe prawo, ludzki stosunek do chłopów; dobry, sprawiedliwy i łagodny dla poddanych, nie przeciąża ich pracą, regulując dzień pracy wschodami i zachodami słońca, zabrania, aby chłopi kłaniali mu się do ziemi, nie pozwala polować na chłopskich gruntach, gości chłopów na dziedzińcu w czasie uczty na zamku, godzi się na ich uwłaszczenie w swoich dobrach, . postać wyidealizowana.
Wojski: daleki krewny Sędziego, rezydent, pełniący funkcję marszałka dworu, pomaga w gospodarstwie, urodzony myśliwy, organizator polowań, wsławiony swą słynną grą na rogu po zakończeniu polowania.
Podkomorzy: zwolennik tradycjonalizmu, przeciwnik cudzoziemszczyzny, . przybył do Soplicowa, aby roztrzygnąć spór o zamek, Maciej Dobrzyński: stał na czele zaścianka, cieszył się poważaniem zubożałej szlachty, pełen spokoju i powagi, szlachetny, odważny, mądry życiowo (udzielał zawsze dobrych i mądrych rad), patriota, uczestnik konfederacji barskiej i powstania kościuszkowskiego; nie znosił zaborców tak bardzo, że po rozbiorach Polski starał się nie wychodzić z domu, aby nie spotkać Moskala na drodze, bo rozbiłby mu głowę, odmówił przyjęcia nagrody (folwark i tysiąc złotych w złocie rocznie) od Pocieja za uratowanie mu życia w powstaniu kościuszkowskim, przeciwnik francuszczyzny; zwolennik swojskości, tradycjonalista.
zalety szlachty: patriotyzm (interesowanie się wieściami o Napoleonie), – waleczność, solidaryzowanie się w obliczu zagrożenia bytu narodowego (przekształcenie się zajazdu w bitwę z Moskalami), gościnność, szczerość, przywiązanie do tradycji, umiejętność wybaczania (umierający Stolnik przebacza Jackowi),
ujemne rysy szlachty: duma, pycha, warcholstwo, kłótliwość, pieniactwo (spór o zamek, spór Asesora i Rejenta, spór Domejki z Dowejką), – skłonność do awantur i burd, niski poziom umysłowy (wrzawy w karczmie i w zaścianku), – nieumiejętność organizowania się,anarchia, łamanie prawa (zajazdjako sposób dochodzenia swoich praw, nie zawsze słusznych, traktowanie zamku przez Protazego, jako własności Sopliców przed wyrokiem sądu), przedkładanie prywaty nad interes publiczny (Jacek strzela do Stolnika, gdy ten broni się przed Moskalami, Gerwazy niszczy plan Robaka), uczuciowy stosunek poety do szlachty; jest osobiście z nią związany, pochodzi ze szlachty zaściankowej, patrzy na miniony świat szlachecki z dobrotliwym uśmiechem, potrafi opromienić urokiem swojej poezji nawet jej kłótnie i procesy, idealizuje rzeczywistość szlachecką, tak dokładnie szlachty nikt nie ukazał w literaturze polskiej.
Ukazanie codziennego życia obyczajowego szlachty z całym bogactwem szczególów: charakterystyczne sceny z zamku Horeszków: huczne uczty, „czarna polewka”, jako sposób odmówienia konkurentowi ręki panny, obrazy z życia na dworze Sędziego w Soplicowie, jego obyczaje i zwyczaje, obraz niemal sielankowy: sprawy gospodarstwa, prace rolne, karmienie drobiu, opis posiłków będących najważniejszymi wydarzeniami społecznymi tamtych lat: śniadania, obiady, wieczerze, uczty staropolskie, zwyczaje towarzyskie, porządek sadzania gości za stołem na wyznaczonych miejscach według wieku i urzędu, przechadzki, ścisłe przestrzeganie kolejności osób, – zabawy, zaloty, zaręczyny, dobór par do poloneza, narady, spotkania towarzyskie, grzybobranie, polowanie (gotowanie bigosu), kłótnie myśliwskie, sejmiki, procesy sądowe, obrazy z życia szlachty zaściankowej: jej praca na roli niczym chłopów (różniła się od chłopów tylko tym, że nie odrabiała pańszczyzny i posiadała herb, z którego była bardzo dumna), zajazd, jako sposób wyjaśniania nieporozumień sąsiedzkich, wrzawy w zaścianku, nadawanie imion i przydomków w zaścianku, poeta podkreśla przywiązanie szlachty do tradycji, starych obyczajów i narodowego stroju, idealizowanie przeszłości szlacheckiej; życie toczy się w harmonii z rytmem natury.
Odchodzenie w przeszłość spoleczeństwa szlacheckiego i jego obyczajów:
– funkcja epitetu „ostatni” w utworze; używanie określenia „ostatni” (np. ostatni zajazd na Litwie, ostatni Horeszko, ostatni woźny trybunału, ostatni, co tak poloneza wodzi) dowodem świadomości poety, że szlachta schodzi już z areny dziejowej,
– odchodzi w przeszłość dawna sarmacka Polska i jej szlacheckie społeczeństwo, a rodzi się nowe, postępowe pokolenie, którego przedstawicielami są Robak i Tadeusz, z nowocześnie rozumianym patriotyzmem i nowoczesnymi ideami wolności i równości, ucieleśnionymi w uwłaszczeniu chłopów.
Patriotyzm w „Panu Tadeuszu”
– umieszczenie akcji utworu w okresie przygotowań Napoleona do wojny z Moskwą oraz przemarszu jego wojsk przez Litwę, kiedy Polacy mieli nadzieję na odzyskanie niepodległości i łączyli ją ze sztandarami Napoleona,
– ukazanie patriotyzmu szlachty,
– ukazanie patriotyzmu księdza Robaka, obraz walki narodowowyzwoleńczej,
– opisy pięknych obyczajów staropolskich,
– umiłowanie przyrody ojczystej.
Opisy przyrody i ich funkcja w utworze: bogactwo i różnorodność oraz wierność i piękno opisów ojczystej przyrody; opisy wschodu, zachodu słońca, chmur, burzy – stanowią arcydzieło poezji polskiej, przyrodatłem wydarzeń; nastrój panujący w przyrodzie wywiera wpływ na nastrój ludzi, ukazanie jej barw, kształtów i ruchu oraz głosów, szmerów i zapachów, personifikacja przyrody; przypisaniejej cech ludzkich sprawiających wrażenie, że ona żyje (marchew ma warkocze, bób – oczy, kapusta – sędziwe łysiny), ukazanie przez poetę barw takimi, jakie one są w danym oświetleniu i tak, by wywoływały wrażenie prawdziwości w umyśle czytelnika (bociany z białymi, a nie czarnymi skrzydłami), ukazanie współzależności przyrody i losów ludzkich; przyroda pomaga ludziom (burza po bitwie z Moskalami, zalewając drogi i zrywając mosty, uniemożliwia szybkie rozejście się po okolicy wieści o wydarzeniach).
