Akcja toczy się na kresach wschodnich podczas wojny polsko-tureckiej za panowania Michała Wiśniowieckiego Kompozycja i fabuła Początkowe rozdziały pełnią funkcję ekspozycyjną zarówno w stosunku do całości powieści jak i do jej części pierwszej:
Wstęp:
narrator relacjonuje losy Michała Wołodyjowskiego (pozostał kawalerem, ponieważ wpierw wyjechał do Wiednia, by uzyskać zgodę na ślub od opiekunki narzeczonej, księżnej Wiśnio-wieckiej, a następnie walczył na Ukrainie i posłował na Krym),
I rozdział:
– jesień 1668, Wodokty, Kmicicowie spodziewają się pierwszego dziecka. Przybyły z wizytą pan Charłamp opowiada o rozpaczy \”małego rycerza\” wywołanej niespodziewanym zgonem Anusi Borzobohatej Krasieńskiej i prosi o pomoc,
– Oleńka wysyła męża za Skrzetuskimi i Zagłobą, którzy udali się w podróż w Kaliskie,
– pan Andrzej odnajduje ich w Burzcu. Zagłoba postanawia ratować przyjaciela,
– podróż przedłuża się, ponieważ cieszący się autorytetem szlachty Zagłoba raz po raz natra-fia na rozpolitykowane grupy podążające na sejm konwokacyjny (5 listopada). W Mińsku do-wiaduje się, że wybrany na posła Bogusław Radziwiłł ma zamiar ubiegać się o tron. Wstrząśnięty postanawia udaremnić jego plany,
– w Warszawie spotyka Hasslinga-Ketlinga, który ofiarowuje mu gościnę w swym dworku na Mokotowie i przyrzeka pomoc w udaremnieniu planów Radziwiłła,
– w czasie obrad sejmu Ketling zgłasza wątpliwość, co do prawomocności wyboru księcia na posła, a z galerii Zagłoba zarzuca Radziwiłłowi zdradę,
– w obecności Jana Sobieskiego dochodzi do utarczki słownej pomiędzy Zagłobą a księciem. Dowcip pana Onufrego i jego nieprzejednanie wobec zdrajcy budzi sympatię hetmana, zaś przysłuchujący się dyskursowi kasztelan krakowski, pan Warszycki informuje Zagłobę, że Wołodyjowski zamierza wstąpić do klasztoru,
– Zagłoba odwiedza w klasztorze brata Jerzego i sprytnie nakłania do wizyty u \”śmiertelnie chorego\” Ketlinga,
– w dworku czekają już dawni przyjaciele i hetman Sobieski, który ostatecznie odwodzi ryce-rza od zamiaru złożenia ślubów zakonnych
Trzy kręgi fabularne związane z różnymi miejscami pobytu głównych postaci; każdy stanowi odrębną całość o spójnej i zamkniętej kompozycji oraz własnej tematyce:
1. Opowieść o miłości – 20 pierwszych rozdziałów, (dworek Ketlinga na Mokotowie) – śro-dowisko średniozamożnej szlachty. Wydarzenia koncentrują się wokół perypetii miłosnych: Basi, Krzysi, Ketlinga, Wołodyjowskiego. W prowadzeniu intrygi niemałą rolę odgrywa Zagłoba.
– w dworku zamieszkuje siostra Wołodyjowskiego, żona stolnika latyczkowskiego, pana Ma-kowieckiego z dwu podopiecznymi, Krystyną Drohojewską i Barbarą Jeziorkowską,
– pan Zagłoba, upodobawszy sobie pełnego werwy trzpiota, Basię, postanawia wyswatać ja z panem Michałem, ale Wołodyjowskiemu do serca przypada stateczna Krzysia,
– hetman przysyła do Wołodyjowskiego Adama Nowowiejskiego z poleceniem, by rycerz ob-jął na Ukrainie komendę po panu Ruszycu,
– rychłe rozstanie zbliża młodych, podczas kuligu pan Michał i Krzysia składają sobie śluby wierności, oficjalnie jednak nie ogłaszają zaręczyn,
– z Kurlandii powraca Ketling i od pierwszego wejrzenia zakochuje się w Krzysi. Zagłoba pa-tronuje jego zamiarom. Panna odwzajemnia uczucie pięknego rycerza, ale dręczy się wcze-śniejszym przyrzeczeniem danym Wołodyjowskiemu,
– podczas zwiedzania zamku królewskiego Ketling oświadcza się Drohojewskiej, ale ta o-świadcza, że choć miłuje go z całej duszy, postanawiał wstąpić do klasztoru,
– do Zagłoby przybywa ksiądz podkanclerzy Olszowski. Znakomity gość zyskuje przychyl-ność pana Onufrego w planach osadzenia na tronie \”Piasta\” – Michała Korybuta Wiśnio-wieckiego,
– do Warszawy powraca pan Wołodyjowski. Dowiaduje się o planach Krzysi, ale całą prawdę wyznaje mu Basia, rozżalona obojętnością \”małego rycerza\”, którego skrycie kocha. Pan Michał rusza, by zabić rywala. Szybko jednak okazuje się, że opanował gniew i usuwa się z drogi zakochanym. Impulsywna Basia oświadcza mu się, a wzruszony rycerz z wdzięczno-ścią przyjmuje ofiarowaną sobie rękę
2. Opowieść o wojenno-awanturniczych przygodach (Dzikie Pola, stanica w Chreptiowie). Na tle życia i wojennych uwikłań mieszkańców szczególnie wyraźnie rysuje się wątek tajemni-czego Tatara – Azji. Jest on siłą sprawczą i przyczyną ciągu wydarzeń mających sensacyjno-przygodowy przebieg.
– młoda para osiadła nieopodal Kamieńca, a jedynym zmartwieniem szczęśliwych małżonków jest brak oczekiwanego od trzech lat potomka,
– lato 1671 r., wieś Sokołów. Zagłoba przywozi Wołodyjowskiemu rozkaz objęcia komendy w Chreptowie. Rusza sam, ale obiecuje rychło przysłać po żonę.
– po trzech tygodniach po Basię przybywa oddział dowodzony przez Tatara, Azję Mellecho-wicza. Podczas podróży młodzieńcowi zdarza się wypadek, a troskliwa opieka pani Woło-dyjowskiej staje się początkiem afektu Azji do Basi,
– obecność pana Wołodyjowskiego przywróciła spokój w okolicy, a Basia organizuje przyję-cia i zabawy przy muzyce,
– podczas jednej z uczt pan Nienaszyc opowiada o wyprawie na Krym w poszukiwaniu upro-wadzonej przez Tatarów siostry i porwaniu przezeń trzyletniego Azji Tuhaj-bejowicza. Dziecko odebrano panu Nienaszyńskiemu na terenie Rzeczypospolitej (uczynili to zbójcy, z którymi podjął wyprawę w tatarskie ziemie). Dalszy los małego Azji nie był znany,
– żołnierze zatrzymują tatarskiego posła z listami do Mellechowicza. Okazuje się, że Tatar prowadzi potajemne pertraktacje z dowódcami oddziałów, którzy zbiegli na stronę turecką, w sprawie ich ewentualnego powrotu do służby. Ma na to zgodę hetmana (jest postacią ta-jemniczą, unika spotkania z Nowowiejskim, porusza go historia porwanego synka Tuhaj-beja),
– Basia bierze udział w likwidacji bandy Azja-beja,
– przybyły w odwiedziny do syna pan Nowowiejski rozpoznaje w Azji parobka przygarnięte-go jako bezdomne dziecko (umknął, kiedy szlachcic zorientował się, że romansuje z jego córka, Ewa). Dumny Tatar wyznaje, że to on jest zaginionym synem Tuhaj-beja i snuje pla-ny pozostania tatarskim hetmanem na Ukrainie (pan Bogusz rusza oznajmić jego plany het-manowi Sobieskiemu),
– Basia planuje doprowadzić do związku pomiędzy Azją a Ewą,
– młody Adam Nowowiejski zakochuje się w przebywającej z matką młodziutkiej Zosi Bo-skiej,
– hetman odrzuca plany Azji. Zawiedziony Tatar postanawia przejść na stronę sułtana. Zwo-dzi Basię zgoda na ślub z Ewą i w czasie wyprawy do Raszowa porywa panią pułkowniko-wą,
– Basia ucieka, a okaleczony Azja morduje starego Nowowiejskiego, znęca się nad Ewa i Zo-sią Boską,
– Basia długie tygodnie walczy o życie, a do Chrieptowa zjeżdżają Ketlingowie. Mąż Krzysi objął dowództwo nad artylerią Kamieńca (Sobieski przygotowuje twierdzę do obrony),
– młody Nowowiejski podejmuje się misji zdobycia wieści o ruchach wojsk tureckich. Chwyta Azję i z pomocą okrutnego Luśni, mści się za doznane krzywdy, zadając Tuha-bejowiczowi straszliwą śmierć na palu,
– Wołodyjowski, na rozkaz hetmana, zasila obronę Kamieńca.
3. Opowieść o oblężeniu i obronie Kamieńca. Obszernie wskazane tło wydarzeń oraz stosunki panujące w twierdzy, do której bohaterowie przenoszą się z woli Sobieskiego. Los bohate-rów z części pierwszej splatają się ponownie, a wspólna śmierć Ketlinga i Wołodyjowskiego stanowi jakby klamrę spinająca wątki.
– konflikt Wołodyjowskiego z generałem podolskim, Potockim (pan Michał sprzeciwia się na-rzucanej przez generała zasadzie zbiorowego dowództwa, \”małego rycerza wspiera biskup Lanckroński),
– punktem kulminacyjnym wątku jest scena złożenia przysięgi w kościele przez Wołodyjow-skiego i Ketlinga (obiecują bronić twierdzy do ostatniej kropli krwi),
– pobratymiec, Haberskuł (stary perkułap chocimski) za pośrednictwem sekretarza, radzi Wo-łodyjowskiemu opuścić Kamieniec, sugeruje, że miasto na pewno zostanie zdobyte,
– walki o Żwaniec i zdobycie miasta przez Turków,
– obfitość wojsk z jakim pod mury Kamieńca przybywa wezyr skłaniają starszyznę do podda-nia miasta,
– Wołodyjowski postanawia bronić się w starym zamku, a w noc poprzedzającą ostatnią wal-kę żegna się z żona i Zagłoba,
– miasto poddaje się, a Wołodyjowski i Ketling, wierni złożonej przysiędze, wysadzają się w zamku,
– uroczysty pogrzeb bohaterów, na który przybywa hetman Sobieski, odbywa się w Stanisła-wowie. Powieść kończy epilog. Narrator naświetla wydarzenia, które nastąpiły w rok po upadku Ka-mieńca (zwycięstwo Sobieskiego pod Chocimiem).
Wątek romansowy a tło historyczne powieści
Watek romansowy stanowi podstawę powieści, jest więc znacznie obszerniejszy niż w po-przednich częściach Trylogii. Tłem dla niego są wydarzenia historyczne:
– okres bezkrólewia po nagłej abdykacji Jana Kazimierza. Elekcja w wyniku której an tronie zasiada (1669) Michał Korybut Wiśniowiecki;
– atak Tatarów i Turków (1672 r.), upadek Kamieńca
– opis zwycięstwa pod Chocimiem i wzmianka o zwycięstwie pod Wiedniem (1683 r.) osła-biają wrażenie klęski kamieńskiej.
Bohaterowie:
Michał Wołodyjowski ma swój historyczny pierwowzór w Jerzym Wołodyjowskim, pocho-dzącym z drobnej szlachty podolskiej, znakomity rycerz kresowy, mąż Krystyny Jeziorkow-skiej, 40-letniej wdowy po trzech mężach. Odbywał służbę w stanicy w Chrieptowie i zginął w obronie Kamieńca Podolskiego, gdy z niewiadomych przyczyn nastąpił wybuch zgromadzo-nych w podziemiach zamkowych prochów. Pozostałe szczegóły z dziejów \”małego rycerza\” są fikcją literacką.
– Prawy Polak, patriota, dzielny rycerz, odważny i karny, \”pierwszy żołnierz Rzeczypospoli-tej\”. Mistrz w pojedynkach i na polu bitwy, szczególnie w prowadzeniu walk podjazdowych, niezrównany szermierz i dowódca. Postać niekiedy zabawna (niski wzrost, poruszanie wąsi-kiem);
– Typowy reprezentant XVII-wiecznej szlachty kresowej, przyzwyczajony od najmłodszych lat do trudów wojennych.
– Ma wrodzona łagodność i dobroć, która pomaga mu w zdobyciu przyjaciół;
– Nie zna się na sprawach publicznych, potrafi natomiast wiernie wykonywać rozkazy. Służąc pod komendą Jeremiego Wiśniowieckiego, staje się zwolennikiem prowadzonej przez niego polityki;
– \”gospodarka, wojna i miłość\” są trzema porządkami \”jego żywota\”;
– Kocha się w wojnie, dysponuje dużym doświadczeniem, z jego porad wojskowych korzy-stają starsi ranga rycerze;
– Broniąc Kamieńca woli wysadzić się wraz z przyjacielem w powietrze, by nie oddać zamku Turkom. Czyni to zgodnie ze złożonym ślubem. Indywidualne szczęście składa na ołtarzu oj-czyzny;
– Uroczysty pogrzeb zostaje uświetniony wkroczeniem do kościoła hetmana Sobieskiego, powitanego przez księdza okrzykiem \”Salvator\” (scena ta jest zapowiedzią zwycięskiej bitwy pod Chocimiem);
– Sienkiewicz nazywa Michała \”Hektorem Kamienieckim\”, nawiązując do wojny trojańskiej (Hektor – najdzielniejszy obrońca Troi) i podnosząc w ten sposób rangę Wołodyjowskiego do wymiarów symbolicznych, czyniąc zeń reprezentantem każdej epoki i zapewniając mu uniwer-salne trwanie.
Basia \”hajduczek\” to wymarzona kandydatka na żonę Wołodyjowskiego. Wychowana wśród stepów na wschodnich kresach Rzeczypospolitej, ma żołnierską naturę (zabija Tatara, bierze udział w prawdziwej bitwie, dzielnie broni się przed Azją).
– Szlachetna, dzielna, o żywym temperamencie, trzpiot, patrzy na świat z humorem i daje so-bie radę w każdej opresji;
– Ma w sobie wiele godności i delikatności (ukrywa swą miłość), kiedy jednak Krzysia zawo-dzi nadziejom Michała, sama się mu oświadcza i komunikuje o tym rodzinie;
– Po wyjściu za mąż nie odstępuje rycerza świadoma niebezpieczeństw, które jej grożą.
Ketling, Szkot osiadły w Polsce.
– Rycerz, żołnierz, namiętny i rzewny kochanek. Żyje miłością i dla niej, potrafi swoje uczucie ująć w słowa, czym zyskuje sobie przychylność płci niewieściej;
– Służy wiernie nowej ojczyźnie i nie waha się złożyć życia w ofierze. Krzysia w przeciwieństwie do Basi ma naturę bierną.
– Delikatna, szlachetna i poważna.
– Rozdarta pomiędzy nagłym uczuciem do pięknego Ketlinga, a obowiązkiem wobec Micha-ła, któremu przyrzekła swą rękę, gotowa jest iść do klasztoru. Gdyby nie interwencja Basi nig-dy nie zaznałaby krótkiego szczęścia w małżeństwie.
Azja, syn Tuhaj-beja, wychowany wśród Tatarów litewskich, przyjął nazwisko Melechowicza. Służy w chorągwi Lipków, zdobywa stopień oficerski, osiada na Ukrainie i marzy, by zostać hetmanem tatarskim.
– Dziki, porywczy i mściwy zdolny jest do największych okrucieństw;
– Pokochawszy Basię zapomina o względach etycznych i moralnych, gotowy jest siłą przymu-sić ją do odwzajemnienia uczuć;
– Ponosi straszliwą karę na palu śmierci.
Zagłoba to typowy Sarmata, w \”Panu Wołodyjowskim\” jest już starcem (ma ok. 90 lat). Po-stać sympatyczna, choć prezentująca wiele cech negatywnych.
– Urodzony żartowniś i łgarz, mistrz forteli, samochwałą i spryciarz (jego wybiegi często ra-tują z opresji bohaterów powieści, zaś dowcipy wprowadzają do akcji elementy komizmu).
– Z natury tchórzliwy, potrafi zdobyć się na prawdziwe bohaterstwo.
