Literatura parenetyczna obejmuje utwory kształtujące i propagujące wzory postępowania związane z odgrywaniem określonych ról społecznych. Każda epoka tworzy własne, zgodne ze swą ideologią, wzory zachowań ludzkich i stara się je upowszechniać. Mogą mieć one charakter ogólny lub elitarny czy klasowy. Polska literatura średniowieczna propagowała trzy wzorce osobowe: doskonałego rycerza, dobrego władcy oraz ascety i świętego.
Postać doskonałego rycerza poznajemy dzięki „Pieśni o Rolandzie”. Poemat ten zalicza się do gatunku chanson de geste (pieśni o czynach), bardzo popularnego we Francji. Opowiada o wyprawie Karola Wielkiego – władcy Franków – do Hiszpanii zajętej przez pogańskich Saracenów. Opisane jest zwycięstwo nad poganami, zdobycie Hiszpanii i tragiczna klęska tylnej straży armii, która w trakcie powrotu do Francji została zdradziecko zaskoczona i po bohaterskiej obronie wycięta. Zginął wówczas kwiat rycerstwa, w tym hrabia Roland – bohater poematu, siostrzeniec władcy. Tytułowa postać stanowi właśnie wzór doskonałego rycerza. Jest to człowiek oddany władcy i bogobojny. U jego boku walczy towarzysz i przyjaciel Oliwier. Obaj są dumni i odważni. Mimo przeważającej siły pogan, gotowi są do walki, gdyż – jak mówi Roland – „Trzeba nam tu wytrwać dla naszego króla. Dla swego pana trzeba ścierpieć wszelką niedolę i znosić wielkie gorąco i wielkie zimno, i oddać skórę, i nałożyć głową”. Kiedy wielu Francuzów ginie, Oliwier namawia przyjaciela, aby zadął w róg i w ten sposób wezwał na pomoc resztę wojska. Roland jest jednak dumny i woli zginać niż prosić o pomoc. Odpowiada więc: „Nie daj Bóg, aby przeze mnie hańbiono mój ród i by słodka Francja miała iść w pogardę!” Rycerz ten bardziej dba o sławę rycerską i pamięć u potomnych niż o własne życie. Kiedy jednak widzi wielu przyjaciół konających na polu bitwy, wzywa wojska Karola i sam śmiertelnie ranny żegna się z towarzyszami oraz prosi Boga, aby przyjął ich do niebia. Na koniec modli się za siebie samego. Święty Gabriel przyjmuje dla Boga prawą rękawicę rycerza, którą ten oddaje jako wasal – wraz z rękawicą oddał swe życie jako boże lenno. Głównymi cechami doskonałego rycerza były: odwaga, siła, waleczność, bezgraniczna wierność władcy i Kościołowi, dbałość o honor i sławę rycerską oraz dworność wobec kobiet.
Wzorzec dobrego władcy stanowił elitarną odmianę ideału rycerza. Postać taką odnajdujemy w „Kronice” Galla Anonima. Autor dzieła jest anonimowy, wiadomo o nim tylko, że był cudzoziemcem przybyłym na początku XIIw do Polski z Węgier. Przebywając w naszej ojczyźnie pisał dzieło epickie stanowiące przykład literatury rycersko -dworskiej oraz historiografii. Opierał się głównie na informacjach ustnych, gdyż źródeł pisanych nie było wiele. Szeroko omówił czasy panowania Księcia Bolesława III Krzywoustego, a zwięźle okres dawniejszy. W utworze swym przedstawił dwa wizerunki doskonałych władców. Bolesław Chrobry ukazany został jako wzór dobrego króla, nie tylko rycerskiego, ale przede wszystkim sprawiedliwego, wielkodusznego i odnoszącego się do poddanych z wyjątkową życzliwością. Taka właśnie sylwetka pierwszego króla polskiego odpowiadała ówczesnemu ideałowi monarchy – na Zachodzie odnajdowano go w Karolu Wielkim.
Bolesław Krzywousty stanowi wzór władcy – rycerza, wojownika. Główne cechy jego charakteru to: odwaga, pogarda dla śmierci, zapał do walki aż do zwycięstwa.
Trzecim wzorcem osobowym – który zyskał sobie najtrwalszą popularność – był asceta i święty. Postać taką prezentuje anonimowa „Legenda o św. Aleksym”. (Charakterystyka tego wzorca została omówiona w treści opracowania tematu nr 5).
Liczne są przykłady życia zgodnego z ideałami, pełnego dobrowolnych wyrzeczeń i niezwykłej żarliwości w głoszeniu wyznawanych idei, a także przykłady wielkiego męstwa, odwagi, hołdowania uczuciom wzniosłym i bezinteresownym. Typy bohaterów, jakie stworzyła literatura średniowieczna, mają wiele cech znamiennych dla ludzi tej epoki. Wzorce osobowe lansowane przez literaturę średniowieczną przeżywały się z biegiem czasu. Z upływem wieków rycerski styl życia zaczął nużyć, krępował bowiem nadmiarem norm obyczajowych i obarczał wieloma obowiązkami. Natomiast ideały ascetyczne, propagowane przez Kościół, zachowały swą żywotność również w późniejszych epokach.
