Wstęp
Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej to rozległy kompleks leśny rozciągający się na północ od Białegostoku i zajmujący 73094 hektarów, z otuliną 125349 hektarów. Niedostrzegany przez naukowców i turystów, zapatrzonych w sąsiednią Puszczę Białowieską, późno doczekał się uznania. W 1970 r. utworzono tu dwa niewielkie rezerwaty przyrody. Na następne przyszło czekać kilkanaście lat. Dopiero w maju 1988 roku, doceniając niepowtarzalne walory przyrodnicze tego obiektu, powołano do życia Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej im. prof. Witolda Sławińskiego.
Ogólna charakterystyka parku
Pod względem geobotanicznym teren ten wykazuje wiele cech wspólnych, znajdując się w Okręgu Puszczy Knyszyńskiej, Krainie Białowiesko – Knyszyńskiej w Dziale Północnym. Charakterystyczną cechą występującej tu roślinności jest jej wybitnie borealny charakter, a także współistnienie zbiorowisk mających swoje optima rozwoju w Europie Środkowej i Południowo -Wschodniej. Ogółem występują tu 23 zespoły leśne i zaroślowe. Skład gatunkowy drzew stanowi sosna w 70 % i świerk w 15 % , dominując nad pozostałymi gatunkami. Pod względem wiekowym przeważają drzewostany 40 – 70 letnie. Stwierdzono tu występowanie 62 roślin chronionych i rzadkich.
Warunki klimatyczne
Klimat charakteryzuje się znacznym kontynentalizmem. Zima trwa tu ponad 100 dni, a lato ponad 90 dni. Średnia temperatura roczna wynosi ok. + 7°C, średnia temp. lipca + 18°C, średnia temp. stycznia – 4°C, amplituda roczna 22°C. Opady są stosunkowo niewielkie ok. 550 mm rocznie. Dominują wiatry zachodnie o przeciętnej prędkości ok. 3 m/s, chociaż udział wiatrów wschodnich jest większy niż w centrum kraju.
Ukształtowanie terenu
Rzeźba terenu powstała podczas zaniku zlodowacenia środkowopolskiego. Występuje tu duże zagęszczenie różnorodnych form geomorfologicznych tworzących zupełnie młody krajobraz polodowcowy, jednakże bez jezior. Najwyższe wzniesienia przekraczają 200 m npm., przy deniwelacji względnej do 80 m i nachyleniu stoków do 30°, najniżej położone miejsca znajdują się w dolinie Supraśli na poziomie 120 m npm. Duża liczba i powierzchnia form wytopiskowych i szczelinowych wskazuje na odmienne warunki deglacjacji lodowca niż na obszarach sąsiednich.
Stosunki wodne
Pod względem hydrograficznym obszar ten znajduje się w większości w zlewni Supraśli. Przez wschodnie tereny przebiega dział wodny Wisły i Niemna, a przez północne dział wodny Biebrzy i Supraśli, niższego rzędu. Wytworzyły się tu rzadko spotykane torfowiska wysokie, a w dolinach rzek torfowiska przejściowe i niskie. Na rzekach utworzono kilka zbiorników wodnych tj. Czapielówka, Radulin, Komosa, Stanek, Świniogród, Wasilków.
Meandrująca rzeka Supraśl
Fauna
Teren ten jest miejscem bytowania 154 gatunków ptaków w tym 139 gatunków lęgowych. Z rzadkich gatunków występuje tu między innymi bocian czarny, żuraw, orlik krzykliwy, dzięcioł trójpalczasty, kruk. Duże populacje osiągają gatunki tajgowe, takie jak: orzechówka, gil, krzyżodziób świerkowy i inne. Do cennych gatunków należą również kuraki leśne tj. jarząbek, cietrzew, głuszec. Ptaki znalazły tu dogodne warunki rozwoju.
Najbardziej znanym przedstawicielem fauny jest jeleń osiągający tu duże rozmiary i poroże. Dużą liczbę jak na ten gatunek tworzą: rysie i wilki, szacowane na 40 sztuk.
Odpowiednie warunki do bytowania znalazł tu żubr introdukowany w 1973 roku, którego stado zwiększyło się z 5 do 14 sztuk. Liczne ostoje tworzą również łoś, sarna, borsuk, bóbr i od niedawna jenot. Zlokalizowano również 16 gatunków drobnych ssaków, z których 7 jest objętych ochroną, a 5 z nich należy do bardzo rzadkich, jak np. orzesznica czy koszatka.
Rezerwaty przyrodnicze Parku Krajobrazowego
Puszczy Knyszyńskiej.
1. Rezerwat Jałówka
Został utworzony w 1990 roku. Jest to rezerwat częściowy. Zajmuje powierzchnię 277 hm. Za utworzeniem rezerwatu przemawiały duże walory przyrodnicze obiektu, zwłaszcza: znaczne zróżnicowanie ekosystemów ( leśnych, wód płynących, źródliskowych ), różnorodność zbiorowisk roślinnych, występujących w naturalnej, niezniekształconej postaci, unikalne biocenozy śródleśnych osad ludzkich, urozmaicony krajobraz z charakterystycznymi dla Puszczy Knyszyńskiej układami geomorfologicznymi oraz czysty, o naturalnym przepływie strumień Jałówka.
O dużej atrakcyjności rezerwatu decyduje głównie zróżnicowanie krajobrazowe obiektu. Dolinę Jałówki otaczają wzgórza morenowe o znacznych deniwelacjach i stromych zboczach, których nachylenie dochodzi niejednokrotnie do 30°. Z niektórych miejsc, mimo zasłaniających drzew rozciąga się ciekawy widok na dolinę Jałówki oraz rzekę Supraśl.
Zbiorowiska roślinne przyporządkowane są trzem odrębnym seriom rozwojowym, reprezentującym cały przekrój roślinności Puszczy Knyszyńskiej:
a) seria wysoczyznowa: związana jest z suchymi, wysoko położonymi siedliskami z głębokim poziomem wód gruntowych. Należą tu:
. bór iglasty
. grąd
. bór iglasty wielogatunkowy
. kontynentalny bór sosnowy
b) seria hydrofilna: znajdująca się pod wpływem wód podziemnych wypływających spod wysoczyzny.
Zaliczamy tu:
. grud świerkowy
. jegiel
. łęg
c) seria torfowiskowa: związana z glebami torfowymi. Należą tu szeregi prowadzące od zarośli wierzbowo – brzozowych do świerczyny bagiennej.
Ogółem w rezerwacie występuje 9 zespołów roślinnych, z których najciekawszy jest grud świerkowy, występujący w najbliższym sąsiedztwie strumienia. Jest to zespół o wybitnie tajgowym charakterze, spotykany w Puszczy Knyszyńskiej bardzo rzadko.
Walory przyrodnicze podkreśla fakt występowania 9 gatunków chronionych. Są to: tajęża jednostronna, widłak jałowcowaty, pomocnik baldaszkowy, lilia złotogłów, naparstnica zwyczajna, widłak goździsty, wawrzynek wilczełyko, widłak wroniec i storczyk plamisty.
2. Rezerwat Krasne
Został utworzony w 1990 roku. Ten niewielki obiekt o powierzchni 83,61 ha leży po prawej stronie szosy Białystok – Supraśl, w pobliżu stawów rybnych Polskiego Związku Wędkarskiego. Zabiegi hydrotechniczne i okresowe regulacje stanu wody w stawach mają duży wpływ na stosunki wodne w rezerwacie.
Płaski teren porastają dobrze wykształcone zbiorowiska, głównie borowe. Znaczny obszar zajmuje starodrzew. Dominuje zdecydowanie bór iglasty podmokły. W części środkowej rezerwatu występuje kontynentalny bór sosnowy, natomiast w części północnej i północno – wschodniej, bór iglasty świeży. Dwa kolejne zespoły: świerczyna bagienna oraz ols występują w południowo – zachodnich partiach rezerwatu.
Lista roślin chronionych obejmuje 6 gatunków. Są to:
. wawrzynek wilczełyko
. widłak jałowcowaty
. widłak gożdzisty
. widłak spłaszczony
. widłak wroniec
. tajęża jednostronna
Rezerwat znany jest z występowania sosny ekotypu supraskiego; drzewostany z panującą sosną zajmują 65 % powierzchni rezerwatu.
Występuje tu bór iglasty podmokły. Jest to dość często spotykany w Puszczy Knyszyńskiej zespół roślinny o charakterze borealnym, wykształcający się na glebach brunatnych i rdzawych, stanowiąc najczęściej jedną ze sfer roślinnych, okalających torfowiska wysokie. Niekiedy spotyka się go na niskich tarasach nadrzecznych. W rezerwacie „Krasne”, ze względu na bliskość drogi, gruntów rolnych, osady leśnej i stawów zespół ten nie jest wykształcony typowo.
3. Rezerwat „Woronicza”
Został utworzony w 1989 roku. Położony jest na terenie Nadleśnictwa Supraśl, obręb Sokółka i zajmuje powierzchnię 133,80 ha. Charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem pod względem geomorfologicznym. Centralną jego część zajmuje płaskodenna, miejscami o stromych brzegach, dolina rzeki Woronicza. Płaski teren urozmaicają pagórki moren czołowych i kemy. W rejonie Kopnej Góry występują fragmenty moreny dennej. To zróżnicowanie przejawia się bogactwem zbiorowisk roślinnych. Występuje tu 7 zbiorowisk leśnych, m.in. świerczyna bagienna mszysta, łęg, grąd, a także zbiorowiska łąkowe w obszarze źródliskowym strumienia.
Wśród rzadkich gatunków roślin, rosnących na terenie rezerwatu, wymienić należy: głowienkę wielkokwiatową i dzwonek szczeciniasty oraz 12 gatunków objętych ochroną całkowitą, m.in. buławnik wielkokwiatowy, gnidosz królewski, naparstnica zwyczajna, wierzba borówkolistna, kruszczyk błotny i rosiczka okrągłolistna.
Jest to jeden z nielicznych rezerwatów obejmujących całą zlewnię strumienia wraz z jego strefą źródliskową. Taka forma ochrony zapewnia możliwość trwałego zachowania niezmienionych stosunków wodnych, decydujących o istnieniu całej serii zbiorowisk roślinnych związanych z glebami organicznymi.
W rezerwacie tym występuje 100 – letni starodrzew świerkowy naturalnego pochodzenia. Jest to zespół o charakterze borealnym, związany z glebami murszowo – torfowymi, charakteryzujący się wyraźnym kompleksem kępowo dolinkowym i dużym bogactwem mszaków.
Znajdują się tu również naturalne odnowienia świerkowe (powierzchnia pokryta kilkuletnimi świerkami). W przeciwieństwie do sosny, która na terenie Puszczy Knyszyńskiej odnawia się bardzo trudno, świerk charakteryzuje się silną ekspansywnością.
W części środkowo – wschodniej rezerwatu znajduje się 160 – letni wyłączony sosnowy drzewostan nasienny. Sosna tu rosnąca stanowi materiał gospodarczy najwyższej klasy. Jest ona miejscowego pochodzenia i produkuje doskonałej jakości materiał nasienny, zachowujący rodzimą pulę genową.
Z pozyskanych nasion, w licznych szkółkach leśnych, produkuje się sadzonki wykorzystywane później do odnowień zrębów, zalesień itp. W drzewostanach nasiennych, za wyjątkiem cięć pielęgnacyjnych, nie przeprowadza się żądnych zabiegów gospodarczych.
Ochrona krajobrazu
Ochrona środowiska zmierza do zabezpieczenia przed zniszczeniem bądź degradacją walorów przyrodniczych i cech estetycznych krajobrazu na określonych obszarach, z uwzględnieniem ich znaczenia jako terenów rekreacyjnych. Jest ona realizowana przez tworzenie parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Idea tworzenia wyodrębnionych obszarów chronionych zrodziła się w krajach zachodnich. Wychodzono tam z założenia, że przy istniejącej presji różnorodnych czynników niszczących dotychczasowe formy ochrony są niewy
starczające.
W Polsce proces formalnego tworzenia parków krajobrazowych zapoczątkowany został w 1976 r. utworzeniem 2 parków: Suwalskiego i Wigierskiego. Do chwili obecnej powstały 102 parki krajobrazowe, które wraz ze strefami ochronnymi zajmują łącznie 1,97 mln ha.
Do największych zalicza się Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej oraz Park Krajobrazowy Orlich Gniazd, którego powierzchnia wynosi prawie 60 tys. ha
Najsłabszą, choć ważną formą ochrony są obszary chronionego krajobrazu. Z jednej strony spełniają one rolę terenów żywicielskich (ekosystemy rolne, leśne), z drugiej zaś stanowią najważniejsze tereny dla wypoczynku pobytowego i masowego wypoczynku świątecznego. Istnieją obecnie 344 obszary chronionego krajobrazu, które zajmują 5,8 mln ha, to jest 18,6% powierzchni kraju.
Wszystkie wymienione formy przestrzennej ochrony przyrody tworzą spójny, choć wyraźnie zróżnicowany krajowy system obszarów chronionych. Ten harmonijny układ o dużym potencjale biologicznym przywróci, jak należy sądzić, przyrodnicze powiązania przestrzenne między funkcjonującymi obszarami chronionymi, wpływając na charakter stosunków wodnych i klimatycznych w całym kraju oraz zabezpieczy przed degradacją zachowane jeszcze walory środowiska przyrodniczego.
