Pieniądz – powszechny ekwiwalent wartości; wszystko to co jest powszechnie akceptowane jako środek regulacji zobowiązań.
Funkcje pieniądza:
Miernika wartości – pieniądz sprowadza wartość towarów i usług do wspólnego mianownika i wyraża je w cenie; pieniądz staje się jednostką obrachunkowa i pełni ją idealnie i wyobrażeniowo (cena – pieniężne ustalenie wartości)
Środek cyrkulacji – pieniądz występuje realnie – w zamian za towar i usługę nabywca płaci określoną ilość pieniądza gotówkowo lub bezgotówkowo
Środek płatniczy – pieniądz realny; jest środkiem regulowania zobowiązań, wynikających nie tylko z tytułu obrotu towarowego ale i ze wszystkich innych tytułów, np. z tytułu umowy o pracę, podatków, kredytów, umów ubezpieczeniowych, itp.
Środek przechowywania wartości (tezauryzacji, gromadzenia skarbu) – jednostka gospodarująca jeśli nie wykorzysta natychmiast pieniądza otrzymanego w danej transakcji do dokonania płatności to pieniądz traktuje jako środek gromadzenia wartości
Pieniądz światowy – wszystkie 4 w/w funkcje w skali międzynarodowej
Funkcje pieniądza w ujęciu współczesnym:
Wyrażenie wartości wszystkich innych dóbr ekonomicznych – ustalenie ceny dóbr w sposób jednoimienny, absolutny w określonych przez państwo jednostkach pieniężnych; pieniądz fiducjalny oparty na zaufaniu do władz państwowych, która wprowadza jednostkę jako prawny środek płatniczy
Wymienno – płatnicza – połączenie f. cyrkulacji i f. płatniczej; podział sprowadza się do pozornie rzeczywistej wymiany towarów na pieniądz i odwrotnie oraz odroczony termin płatności; wg K.C. każdy akt sprzedaży wymaga zapłaty i wydania towaru
Oszczędnościowo-kapitałowa – gromadzenie i przechowywanie w pieniądzu wartości ekonomicznych; oszczędzanie oraz ich wykorzystanie w sposób przynoszący dochód, zaangażowanie kapitałowe
Stymulacyjna – wykorzystanie pieniędzy jako środka oddziaływania na procesy społeczno-gospodarcze
Prawo ilości pieniądza potrzebnego do obiegu – o ilość tego pieniądza decydują te funkcje, w których występuje on realnie (f. środka płatniczego, f. cyrkulacji, f. gromadzenia wartości)
I = (T-K-B+Z)/S
I – ilość pieniądza w obiegu
T – ∑ cen towarów i usług przeznaczonych do sprzedaży
K – wartość transakcji kredytowych
B – wartość transakcji kompensacyjnych (wymiana barterowa)
Z – spłata zobowiązań w danym momencie
S – średnia szybkość obiegu pieniądza
Popyt na pieniądz – to pożądany przez prywatne podmioty niebankowe, czyli gosp. dom. przedsięb. stan ich zasobów kasowych. Zakłada się, że podmioty gosp. oprócz innych aktywów jak różnego rodzaju pap. wart. lub kapitał ruchomy chcą posiadać określony zasób pieniądza. Podstawą pomiaru może być jego wartość realna lub nominalna w zależności czy podmioty gosp. uwzględniają siłę nabywczą czy nie decydując się na przechowywanie swych zasobów w formie pieniężnej.
Klasyczna wersja ilościowej teorii pieniądza:
Podejście oparte na szybkości obiegu pieniądza – podstawą jest M * v = P * y gdzie
M – ilość pieniądza
v – szybkość obiegu
P – poziom cen
y – realny dochód jako miernik wolumenu transakcji
Równanie jest zawsze prawdziwe bo ma charakter tautologii. Całkowity wolumen transakcji w gosp. może być mierzony w dwojaki sposób: po stronie towarowej (P * y) iloczyn ∑ dóbr będących przedmiotem obrotu oraz ustalonej ceny, po stronie pieniężnej jest iloczynem całkowitego zasobu pieniądza i częstości z jaką jednostka pieniężna jest w danym czasie użyta. Nie można prognozować. Można dokonać klasyfikacji wielkości z teorii pieniądza. Przy stałości y i v co jest możliwe w krótkim okresie czasu to ilość pieniądza określa poziom cen. Zmiany ilości pieniądza prowadzą do proporcjonalnej zmiany ceny (wyjaśnienie teorii inflacji). Decydującą wielkością jest szybkość obiegu pieniądza określana przez:
nawyki podm. gosp. co do płatności bezgotówkowych
rozwój systemów płatności w społ.
Podejście oparte na zasobach kasowych – wyjaśnia popyt na pieniądz jako zjawisko procesów transakcyjnych jako popyt na pieniądz. Podm. gosp. dokonują wyboru na popyt na pieniądz – to jedna z form utrzymywania majątku. Czynnikami określającymi popyt na pieniądz są ograniczenia budżetowe, koszty alternatywne, preferencje podmiotów. Jednym z elementów popytu na pieniądz są oczekiwane i istniejące stawki oprocentowania.
Teoria preferencji płynności – Keynes podejmuje próbę wyjaśnienia korzyści z przechowywania nominalnego zasobu pieniądza przez określenie motywów takiego zachowania. Z powodów analitycznych wyróżniamy motywy: transakcyjny, przezornościowy i spekulacyjny. Utrzymywanie zasobów majątku z faktu, iż przychody i wydatki przypadają w różnym czasie i różnych wysokościach, więc nie pokrywają się co zmusza do utrzymywania rezerw gotówki do celów transakcyjnych. Nawet przy synchronizacji przychodów i wydatków podmioty utrzymują gotówkę z ostrożności aby dokonać nieregularnych płatności. Jeśli podmiot zdecydował o podziale majątku między aktywa rzeczowe i finansowe to staje przed problemem w jakich formach ma być lokowany majątek, gotówka czy papiery. Keyns zakładał też, że każdy podmiot gosp. ma pewne wyobrażenie dotyczące normalnego poziomu stawek oprocentowania. Oczekiwanie zmiany stóp % pojawia się gdy stopy % znajdują się powyżej lub poniżej normalnego poziomu.
Teoria ilościowa Friedmana – jest to dalsze rozwinięcie ujęcia zasobowego i zawiera istotne elementy teorii Keynsa. Popyt na pieniądz traktowany jest analogicznie jak popyt na dobro konsumpcyjne. Trzy grupy czynników:
ulokowany w różnych formach majątek podmiotu traktowany jest jako ograniczenie budżetowe
przychód przychód z utrzymania pieniądza i jego koszty alternatywne
preferencje podm. gosp. – wielkość całego majątku stanowi górne ograniczenie popytu na pieniądz.
Podmiot gosp. może utrzymywać majątek w 5 formach:
pieniądz
obligacje
udziały i akcje
kapitał rzeczowy
kapitał ludzki
Utrzymanie majątku w pieniądzu przynosi dochód gdy wkłady na żądanie są oprocentowane. Wg niego o wiele bardziej istotne są korzyści z oszczędności zasobów będących wynikiem posiadania płynnych rezerw gotówki. Realna wartość tych korzyści zależy od zmiany poziomu cen. Utrzymywanie majątku poprzez pieniądz powoduje koszty alternatywne w formie utraconych dochodów z innych lokat. Wśród nich są oprocentowane dywidendy, zyski i straty wynikające ze zmiany wartości kapitału tych lokat w wyniku wahań ich kursów. Kurs obligacji zmienia się przeciwnie do zmian rynkowej stopy %. Uwzględnia preferencje podm. gosp. przy utrzymywaniu zasobów pieniężnych, które wyznaczane są z płynności i ocenę przyszłej sytuacji gosp.. Wersja ta zbliżona jest do teorii klasycznej lecz wg niej szybkość obiegu pieniądza nie jest stała lecz stabilna. Można więc prognozować. Uważa on, iż Bank Centralny może kontrolować podaż pieniądza, może wywierać przewidywany wpływ na dochód.
Teoria postkeynsowska (T. Baumola) – utrzymuje ona podział popytu na pieniądz transakcyjny i ostrożnościowy. Pierwsze podejście w kategoriach teorii zapasów jest to podejście, które traktuje pieniądz transakcyjny jako część bieżącego dochodu, który nie może być utrzymany w sytuacji nowych kreowanych a zbliżonych do pieniądza rodzajów aktywów o przychodzie z tytułu % i małym ryzyku. Te substytuty umożliwiają podm. gosp. wybór między gotówką a przynoszącymi dochód z odsetek instrumentami o dużej płynności. Koszty alternatywne są również gdy utrzymuje się zasób pieniądza transakcyjnego. Wielkość tych kosztów zależy od stopy %. Racjonalne postępowanie podm. gosp. minimalizuje koszty pieniądza transakcyjnego. Określa on optymalną wielkość zasobów gotówkowych do celów transakcyjnych. Wykorzystując teorię optymalnego kształtowania zapasów określa f. kosztów utrzymywania transakcyjnego kosztu pieniądza, z której to wyprowadza się f. popytu na pieniądz transakcyjny. Zakłada on, że podm. gosp. otrzymuje 1 raz w danym okresie dochód w pap. wart., których płynność zbliżona jest do płynności got. A wydatki tego podmiotu są rozłożone równomiernie w ciągu całego okresu. Zakłada również, że przy każdej operacji zamiany pap. wart. na gotówkę trzeba ponieść koszty.
Teoria wyboru portfela aktywów Tobina – uważa on, iż pojedynczy podm. gosp. może mieć różne portfele aktywów. Odnosi się do pieniądza spekulacyjnego. W portfelu podm. gosp. mogą występować zasoby pieniądza nie przynoszące dochodu ale bez ryzyka ale również może posiadać zasoby obligacji z dochodem i ryzykiem. Ryzyko jest czynnikiem na decyzje podmiotu gdy zwiększa w swym portfelu udział obligacji kosztem gotówki oczekuje większych przychodów przy większym ryzyku. Podmioty mają możliwość 3 typów zachowań – skłonne do ryzyka, neutralne lub unikające ryzyko. Wyższe ryzyko rekompensuje wyższy dochód. Powściągliwość podmiotu rośnie wraz ze wzrostem ryzyka.
Teoria pieniądza ostrożnościowego – w tej teorii wprowadzono niepewność dochodów i wydatków. Wg nich skutek nie przewidywanej utraty dochodów lub konieczności poniesienia niespodziewanych wydatków podmiot może mieć do czynienia z deficytem co zawsze wywołuje koszty utraty płynności gdy deficytu tego nie można pokryć z zasobów pieniądza ostrożnościowego. Zasób pieniądza ostrożnościowego chroni przed ryzykiem tym bardziej im jest on większy. Utrzymywanie pieniądza ostrożn. powoduje koszty alternatywne w postaci utraconych odsetek jeśli zasób ten nie jest ulokowany w łatwo dające się upłynnić aktywa. Wg nich zasób pieniądza ostroż. Racjonalnego podmiotu każdorazowo jest wyższy lub niższy, im wyższy lub niższy jest dochód i koszt transakcji zamiany oraz im niższa lub wyższa jest stopa %.
Agregaty pieniądza:
W gosp. rynkowej wyróżnia się agregaty pieniężne do celów analitycznych w sektorze bankowym i do celów formułowania zadań polityki pieniężnej.
M0 – pieniądz BC oraz depozyty banków komercyjnych w BC; pieniądz o najwyższej sile
M1 – pieniądz w ścisłym tego znaczeniu; gotówka i depozyty a’vista
M2 – M1 + tzw. pieniądz potencjalny czyli depozyty krótkoterminowe oraz a’vista lecz nie podlegające dysponowanie za pomocą czeków i przekazów
M3 – M2 + depozyty długoterminowe i te które nie wchodzą do M2
M4 – M3 + aktywa pieniężne finansowe w postaci pap. wart. podlegające sprzedaży
Podaż pieniądza – to postawienie do dyspozycji przez instytucję pieniężną zasobów pieniężnych innej jednostce gosp. W krajach gosp. rynkowej źródłem podaży pieniądza jest jego kreacja przez banki komercyjne. Podaż ta jest realizowana przez operację kredytowania i dochodzi do emisji pieniądza skryptualnego banku komercyjnego. Kreacja ta jest ograniczona przez odpływ gotówki do klienta lub wpłaconej do innego banku. W celu sprostania takim zachowaniom BK musi dysponować zasobami pieniądza BC w postaci gotówki i depozytów i depozytów na koncie w BC. Brak tych rezerw w momencie kreowania pieniądza może doprowadzić do utraty płynności co stanowi realne zagrożenie funkcjonowania systemu bankowego. Niewypłacalność banków pociąga za sobą bankructwo klientów ale i dalszych banków pozbawionych dopływów pieniądza BC pochodzącego z rozliczeń z niewypłacalnymi bankami. Aby uchronić się przed nadmierną kreacją pieniądza narzucono BK pewne rygory w kredytach i depozytach:
minimalna rezerwa obowiązkowa stała dla wszystkich depozytów wynosi 5%
kredyt redyskontowy
kredyt lombardowy
oddziaływanie na kurs walutowy
plafony kredytowe
Polityka monetarna – określony poziom zatrudnienia, szybkość i zrównoważony wzrost gosp., stały poziom salda płatniczego są głównymi celami polityki gosp. kraju i są również głównymi celami polityki pieniężnej BC. Polityka monetarna to część polityki gosp. państwa. Władza monetarna (NBP) to źródło pieniądza krajowego oraz stróżem jego stabilności. Podstawowym celem polityki pieniężnej jest ograniczenie ilości pieniądza aby właściwie spełniał funkcje środka płatniczego, cyrkulacji i gromadzenia rezerw wartości. Głównym celem pośrednim polityki pieniężnej powinno być korelowanie przyrostu podaży pieniądza z przyrostem PKB. Podaż pieniądza kształtuje globalny popyt i wielkość PKB. Wzrost podaży pieniądza prowadzi do wzrostu globalnego popytu i wzrostu PKB. Realny wzrost występuje wówczas, gdy w gosp. jest bezrobocie i niewykorzystane zdolności produkcyjne. Aktywna polityka sprzyja ożywieniu gosp., ograniczenie podaży pieniądza nie uwzględnia wzrostu PKB oraz założenie stałej szybkości obiegu pieniądza mogą grozić zakłóceniami i recesją w gosp. w warunkach, gdy nie jest wykształcony rynek pieniężny. BC musi wykorzystać instrumenty o różnym charakterze. BC zestawia plan pieniężny dla systemu bankowego, określa globalną wielkość kredytów, które mogą zostać udzielone w gosp., określa również selektywne cele ale i wpływa na działalność BK przez stopy %, wielkość udzielonych kredytów refinansowych oraz stopy rezerw obowiązkowych. BC w stosunku do BK działa jako jednostka zwierzchnia wydająca nakazy, zakazy poprzez środki przymusu oraz jako jednostka gosp., która składa propozycje dokonywanych transakcji i daje możliwość skorzystania z tych ofert. Polityka fiskalna państwa wywiera istotny wpływ na BK co objawia się prawidłowościami:
wzrost dochodów gosp., która ze wzrostem wydatków rządowych powoduje wzrost depozytów oraz wzrost zapotrzebowania na kredyt
wzrost wydatków rządowych jest finansowany przez pożyczki co zwiększa popyt na kredyt i powoduje wzrost stopy %
zmniejszenie deficytu budżetowego wywołuje spadek popytu na pożyczki oraz spadek stopy %
wzrost wydatków rząd może spowodować wzrost inflacji zatem ograniczenie deficytu budżetowego przez wzrost podatków powoduje, że ryzyko inflacyjne będzie mniejsze
Podstawową rolą tego sektora w gospodarce rynkowej jest uczestniczenie w tworzeniu środka wymiany oraz umożliwianie jego przenoszeniu się między niefinansowymi podmiotami ekonomicznymi.
Składniki to instrumenty finansowe – roszczenia, zobowiązania finansowe odnoszące się do jednych podmiotów w stosunku do innych. Instrumenty te dzielimy z punktu widzenia podmiotu kreującego na instrumenty bezpośrednie i pośrednie. Bezpośrednie są emitowane przez niefinansowe podmioty gosp. Za ich pomocą siła nabywcza przepływa do ostatecznych jej użytkowników. Instrumenty pośrednie emitowane są przez instytucje finansowe pośredniczące w przepływie siły nabywczej.
Rynki finansowe – przedmiotem obrotu są instrumenty finansowe.
Instytucje finansowe maja dominującą część swojego majątku w postaci aktywów finansowych czyli w formie zobowiązań majątkowych innych podmiotów.
BC powstał na bazie banku emisyjnego i kredytowego na przełomie 17 i 18 wieku. W państwach o gospodarce rynkowej BC jest instytucją potrzebną i nigdzie nie uległ likwidacji. Powinien on być bardziej niezależną instytucją w swej polityce od organów państwowych. Podstawa prawną są odrębne ustawy. BC to spółki prawa handlowego lub instytucje prawa publicznego. W bankach spółkach prawa handlowego, gdzie udziały należą w 100% do Państwa, np. Szwajcaria nie funkcjonuje walne zgromadzenie, we Włoszech BC nie jest państwowy ale jego udziałowcami mogą być podmioty prawa publicznego, instytucje społeczno-ubezpieczeniowe, gdzie państwo ma większościowy udział. Zakres odpowiedzialności BC w gosp. rynkowej jest wynikiem usytuowania banku w strukturze naczelnych organów państwa.
Do podstawowych zadań BC:
zachowanie wartości pieniądza krajowego
ochronę stabilności systemu finansowego
zwiększenie efektywności
Funkcje BC:
Centralny bank państwa – wiąże się z formułowaniem i realizacją polityki pieniężnej, czuwanie nad sprawnym przebiegiem procesów bankowych; ważny jest pieniądz pochodzący z rezerw BK, zobowiązań wobec sektora niefinansowego a także wkładów podmiotów niefinansowych. BC reguluje obieg pieniądza w kraju, utrzymuje równowagę bilansu płatniczego, jest bankiem państwa w zakresie kredytów, ma dbać o stabilność waluty narodowej, działa jako zarządca długu publicznego, administruje rezerwą dewizowa.
Bank emisyjny – emisja znaków pieniężnych, ogranizowanie obiegu pieniężnego, regulowanie ilości pieniądza w obiegu, emisja własnych pap. wart. Wielkość emisji pieniądza zależy od realizacji określonej polityki pieniężnej i kształtowanie takiej podaży pieniądza aby jego nadmiar nie potęgował inflacji ani nie utrudniał procesów gosp.
Bank banków – wiodąca rola BC w systemie bankowym i odpowiedzialność za stabilność tego systemu. BC w stosunku do BK pełni f. usługową i kontrolną, jest kredytodawcą ostatniej szansy. Wiąże się to z możliwościami redyskontowymi oraz z prowadzonymi operacjami otwartego rynku. F. kontrolne polegają na kontrolowaniu, przestrzeganiu prawa bankowego oraz f. przezornościowych dla wkładów w nich zgromadzonych.
Impulsy monetarne
Wielkości monetarne – te wielkości, które można przypisać monetarnej sferze gospodarki, czyli pieniężnej (BC – baza monetarna, wolne rezerwy płynności, podaż pieniądza, wolumen kredytów, stopy % zbliżone do pien., aktywa o różnym stopniu płynności.
Impulsy monetarne to zmiany zmiennych monetarnych. Mamy 2 przyczyny powstawania impulsów:
polityka pieniężna i kredytowa BC
pozostałe działania nie należące do polityki pieniężnej
W pierwszym przypadku impulsy wynikają z admin. władz monetarnych a w drugim przypadku są efektem oddziaływania podaży pieniądza i popytu na pieniądz podm. gosp. z wyłączeniem BC. Między tymi działaniami mogą zachodzić bardzo silne związki. Zmiany podaży pieniądza mogą wystąpić tylko w skutek sektora bankowego z podm. niebankowymi. Transakcje takie mogą zmniejszać lub zwiększać podaż pieniądza. Efekt netto wszystkich transakcji na koniec rozpatrywanego okresu pokazuje czy faktycznie doszło do zmiany wielkości podaży między momentami, dla których został sporządzony bilans. Saldo =0, jeżeli nie wystąpiły żadne transakcje lub jeśli czynniki wpływające dodatnie lub ujemnie zrównoważyły się. W wypadku przeciętnej gosp. sytuacje takie są niemożliwe. Bilanse pozwalają dokonać systematyzacji najważniejszych rodzajów i przyczyn powstania impulsów monetarnych. Impulsy te mogą być efektem działania lub zmianą zachowań BC, BK, publiczności czyli krajowych przedsiębiorstw i gosp. domowych, państwa czyli sektora publicznego w przypadku impulsów fiskalnych oraz zagranicy. Jeżeli doda się do siebie impulsy + i – to efekt netto będzie całkowitym impulsem pieniężnym.
Najważniejszymi wielkościami wykorzystywanymi przez BC do sterowania innymi kategoriami monetarnymi jest poziom i struktura rezerw płynności oraz bazy monetarnej. Zawarty jest w nich poziom tego co może samodzielnie stworzyć BC i czego istnienie jest warunkiem koniecznym dla kreacji pieniądza w BK.
Baza monetarna składa się z:
rzeczywistego pieniądza BC znajdującego się w posiadaniu BK i prywatnych podmiotów niebankowych
wolnych rezerw płynności, do których zalicza się nadwyżki sald rachunków BK w BC oraz traktowany jako potencjalny pieniądz BC zasób BK w postaci pap. wart. krajowego rynku pieniężnego, które mogą być wykorzystywane przez BC do regulowania rynku
otwarte kontyngenty kredytu redyskontowego; NBP w ten sposób traktuje rezerwy płynne, czyli stan środków na rach. bieżących banków i gotówka w ich kasach lub rezerwy operacyjne, czyli rezerwy płynne wraz z lokatami na rynku międzybankowym netto oraz bonami skarbowymi i operacjami otwartego rynku
wielkości niewykorzystanego jeszcze kontyngentu kredytu refinansowego ustalonego przez BC
lokaty zagraniczne BC w instrumenty rynku pieniężnego denominowane w walutach europejskiego systemu walutowego
Zdolność do wywoływania impulsów monetarnych jest często uzależniona od innych podmiotów, przede wszystkim BK, należy więc rozpatrywać impulsy wywoływane przez BC oraz impulsy wywoływane przez BK.
Instrumenty wywołujące impulsy:
stopy rezerw obowiązkowych – jest to relatywnie autonomiczny instrument BC; jej zmiana wpływa na wielkość wolnych rezerw płynności, natomiast baza monetarna zmienia zgodnie z def. swoją strukturę. Jeżeli stopa rezerw obowiązkowych rośnie lub maleje to maleją lub rosną zawarte w zasobach BC nadwyżki sald rach. BK w BC, przez co zmniejsza się lub zwiększa zdolność kreacji pieniądza bankowego. Efektem tego jest zmiana wielkości kredytu, zmiana ilości pieniądza M1 oraz impulsy monetarne mające postać przeciwstawnie oddziałujących efektów zmian stóp %
operacje otwartego rynku z podm. niebankowymi – bezpośrednie oddziaływanie na ilość pieniądza M1 przez OOR w skonsolidowanym bilansie znajduje odbicie w zmianie zasobów pap. wart. będących przedmiotem OOR;
wzrost SAN (nieruchomości, budynki, kap. własny, zasób pap. wart. BC w ramach OOR, salda kont rozliczeniowych, rezerwy) oznacza, że podm. niebank. Sprzedały BC pap. wart. dzięki czemu wzrosły zasoby ich gotówki oraz depozyty na żądanie. OOR z podm. niebank. Zmieniają również strukturę bazy monetarnej oraz wielkość wolnych rezerw płynności w wysokości odpowiadających zmianą rezerw obowiązkowych, które wynikają ze zmian depozytów objętych obowiązkiem odprowadzania rezerw. Sytuacja taka zachodzi tylko wtedy, gdy realistycznie założymy, że podm. niebank. dokonują płatności związanych z OOR za pośrednictwem swoich depozytów na żądanie. Występowanie więc impulsów monetarnych zależy więc od tego czy podm. niebank. są gotowe do zawierania transakcji z BC w ramach OOR czy też nie. Inicjatywa należy do BC, który odgrywa tu rolę cenotwórczą, ustala bowiem stopy przychodowości pap. wart. będących przedmiotem operacji otwartego rynku. Podmioty niebank. Mogą reagować tylko dostosowaniem ilościowym akceptując oferowaną przez BC podaż tylko wtedy, gdy przedstawi się im korzystniejsze oprocentowanie w stosunku do innych możliwości lokowania ich majątków. Większe znaczenie maja tu OOR z BC z BK. Zasoby pap. wart. z OOR znajdujące się w posiadaniu banków zawarte są w 2 pozycjach bilansu banków – KPOH – z tytułu udzielonych kredytów publiczności i sekt. Publicznemu w formie zakupów pap. wart., MLBK – zawarte są finansowe i płynne pap. wart. oraz zasoby pap. wart. krajowego regulowanego rynku pieniężnego i tylko te papiery są tytułem uprawniającym banki do wymiany ich w dowolnym momencie na faktyczny pieniądz BC.
polityka refinansowa – BC dysponując tym instrumentem może generować impulsy monet. w formie efekt. ilościowych, czyli bazy monetarnej, wolnych rezerw płynności i efektów cenowych. Jeśli BC zwiększa stopę dyskontową lub lombardową to BK mogą mu przedkładać pap. wart. do redyskonta lub zaciągać w oparciu o posiadane pap. wart. kredyt lombardowy godząc się tym samym na wyższą stopę % BC. Podrożenie kredytu BC powoduje wzrost % kredytów i jest sygnałem do podwyżki innych stóp %. Wzrost lub spadek kredytu redyskontowego i lombardowego zwiększa lub zmniejsza pozycję BK i KBK (kredyty refinansowe BC dla BK) w jednakowy sposób i prowadzi do zwiększenia lub zmniejszenia bazy monetarnej. Innym źródłem refinansowania oraz potencjalnym pieniądzem BC są również bankowe lokaty w zagraniczne instrumenty rynku pieniężnego w walutach europejskiego systemu walutowego. W przypadku likwidacji tego typu banki otrzymują dewizy a następnie wymieniają je w BC otrzymując faktyczny pieniądz BC. Wielkość wolnych rezerw płynności pozostanie niezmieniona natomiast zmienia się ich struktura.
Impulsy wynikające ze zmian z zachowania się publiczności – zmiany zachowań krajowych przedsięb. i gosp. dom. mogą również uruchomić impulsy monetarne. Do najważniejszych należą:
• zmiana popytu na kredyt
• wielkość kredytu
• ilość pieniądza
Mamy tutaj doczynienia z kontynuacją pierwotnego impulsu monetarnego wynikającego z polityki stopy %, powodującego pożądanie zmiany innych wielkości monetarnych, wtedy gdy publiczność zareaguje na wzrost lub spadek stóp % zmniejszeniem lub zwiększeniem popytu na kredyt. Reakcja ta jest jednak niezbyt pewna, ponieważ przedsiębiorstwa mogą zmniejszyć swój krajowy popyt na kredyt w związku ze wzrostem jego kosztów a jednocześnie przy odpowiednim spadku zagranicznych stóp % mogą zaciągać kredyty poza granicami kraju co może doprowadzić do zmiany polityki pieniężnej BC. Pożądane efekty wywoływane przez BC dotyczące zmiany stóp % w związku z określonym popytem na kredyt zgłoszonym przez publiczność mogą nie wystąpić również jeśli nastapi pesymistyczne szacowanie przyszłych wielkości sprzedaży i zysków lub gdy nastąpi transfer zwiększonych kosztów kredytu w cenę lub gdy nastąpi optymistyczne szacowanie przyszłych wielkości sprzedaży i zysków
impulsy zewnętrzne – w międzynarodowych systemach walutowych ze sztywnymi kursami walut BC nie może obronić się przed zmianami wielkości zagranicznych, które spowodowane są napływami lub odpływami dewiz. Uważa się, że BC wobec obowiązku interweniowania musi stabilizować kursy walutowe tzn. musi kupować dewizy na rynku walutowym, jeśli kurs osiągnie dolny punkt interwencji lub sprzedawać je gdy osiągnie górny punkt interwencji. W ten sposób impulsy płynące z zagranicy są transformowane na impulsy krajowe i mogą one rozszerzać swoje działania na pozostałe wielkości monetarne, czyli wielkości udzielonych kredytów, ilość pieniądza, poziom stóp %. Często te następstwa są niepożądane z krajowego punktu widzenia.
impulsy fiskalne – oddziaływanie zmian państwowej polityki dochodów i wydatków na procesy gosp. Należy zastanowić się czy i w jakim stopniu finansowanie deficytu budżetowego powoduje powstanie impulsów monetarnych. Z deficytem budżetowym mamy doczynienia, gdy wydatki państwa przekraczają jego bieżące dochody z tytułu podatków, opłat i działalności gospodarczej. Zmniejszenie deficytu budżetowego może nastąpić tylko wtedy, gdy można wykorzystać bieżące i specjalne depozyty w BC i kiedy zostaje odprowadzony do budżetu zysk BC. Istnieją jeszcze 2 możliwości zapełnienia luki budżetowej:
• wzrost podatków
• dodatkowe zadłużenie państwa
Impulsy monetarne występują tylko wtedy, gdy państwo charakteryzuje się innymi niż publiczność nawykami w utrzymaniu zasobów środków pieniężnych, co wpływa na nadwyżkowe salda depozytów i rezerw obowiązkowych:
• gdy prywatne podmioty niebank. pokrywają w części dodatkowe podatkowe wpłaty ze swego kapitału
• gdy państwo wykorzystuje część dodatkowych dochodów z tytułu podatków na spłatę zadłużenia w bankach
Natomiast w przypadku dodatkowego zadłużenia państwa impulsy będą powstawać wtedy, gdy państwo będzie zaciągać krótkoterminowe kredyty w rach. bieżącym lub w postaci weksli skarbowych lub gdy państwo będzie zadłużać się w instytucjach kredytowych w formie pożyczek i kredytów, sprzedaży krótko i długoterminowych obligacji.
Przebieg i kierunki impulsów monetarnych:
Przy podejściu monetarnym do sektora realnego:
koncepcja płynnych zasobów – zakłada ona, że BC podnosi stopy rezerw obowiązkowych co zmusza BK do zwiększenia salda na ich rachunkach rezerw obowiązkowych w BC. Dochodzi do zmiany struktury płynnych zasobów, rośnie bowiem udział zablokowanych rezerw płynności w całości płynnych zasobów w tendencji obniża gotowość banków do udzielania kredytów. To czy impuls pierwotny pociągnie za sobą pożądane przez BC zmiany wtórnych wielkości monetarnych, czyli zmniejszeniem akcji kredytowej zależy od reakcji pozostałych podm. gosp. Impulsy pochodzące od banków, publiczności, zagranicy oraz impulsy fiskalne mogą zniweczyć skuteczność restrykcyjnej polityki BC lub też spowodować wystąpienie znacznych opóźnień efektów tej polityki co prowadzi do identycznych skutków.
koncepcja dostępności kredytów – zakłada ona, że jeśli dochodzi do zmiany struktury płynnych zasobów pien. co powoduje obniżenie gotowości banków do udzielania kredytów a jednocześnie rośnie oprocentowanie kredytów a kredytobiorcy nie zaprzestają akcji kredytowej to zachowanie takie jest sprzeczne z koncepcją BC. W takim przypadku podaż kredytów pochodzących z banków oraz od pośredników finansowych musi zostać skierowana w kanały nieszkodliwe dla polityki stabilizacyjnej. Idea polega na skłonieniu kredytobiorców atrakcyjnymi stopami dochodowości pap. wart. przekraczającymi znacznie stopy % od kredytów dla krajowych podm. niebankowych do ograniczenia podaży kredytów tylko do kredytów dla państwa, które to kredyty zostaną zdeponowane w dłuższym okresie czasu w BC. W BC z środków z zaciągniętych kredytów odciąga z banków i pośredników finansowych taką samą ilość pieniądza BC ponieważ zgodnie z założeniem podaż kredytów jest absorbowana przez państwo, dochodzi do ilościowego ograniczenia dostępności kredytów dla przedsiębiorstw. Będą one musiały się dostosować do tej sytuacji i zmniejszyć wydatki finansowe kredytem.
koncepcja subiektywnej płynności – zakłada ona, że jeśli BC prowadzi restrykcyjną politykę pieniężną bądź kredytową ewentualnie ją zapowiada to musi to wywołać pojawienie się zmian w zachowaniu krajowych podm. niebank. Wywoła to impulsy pierwotne i wtórne. Podmioty te czując ograniczenia w swobodzie finansowej ostrożniej będą podejmować decyzje o swoich wydatkach lub je zmniejszać.
Podejście majątkowe do impulsów:
Na typowy łańcuch oddziaływań impulsu monetarnego składają się zmiany następujących wielkości:
• bazy monetarnej
• ilości pieniądza
• aktywów finansowych, czyli majątku w postaci majątkowej
• aktywów rzeczowych, czyli majątku sektora realnego
• wydatki inwestycyjne i konsumpcyjne
Podstawą wyjaśnienia tego podejścia jest restrykcyjna polityka BC realizowana przy pomocy OOR z instytucjami kredytowymi. BC oferuje tym instytucjom pap. wart. po niskich cenach, czyli mające wysoką przychodowość aby zmniejszyć ich płynność i ograniczyć możliwości kredytowe. Banki kupując te pap. wart. wydają zasoby pieniądza BC i powodują obniżenie bazy monetarnej.
Transakcje takie powodują zaburzenia w strukturze stóp przychodowości oraz strukturze majątku banków i instytucji finansowych. Zmieniają się wówczas względne ceny lub zyski między poszczególnymi składnikami majątku. Spadają ceny pap. wart. na otwartym rynku a zyski z tych pap. rosną. Dotyczy to również przychodów zasobów środków pieniężnych, które są składnikami majątku. Banki dążąc do utrzymania optymalnej struktury swoich majątków podejmują próbę pozbycia się ze swych portfeli innych dotychczas utrzymywanych aktywów finansowych oraz rzeczowych o niższym oprocentowaniu sprzedaje pap. wart. podmiotom niebank. wskutek czego przy określonym popycie na te papiery następuje obniżka ich cen a rośnie przychodowość. W ten sposób możliwe jest odzyskanie równowagi w sektorze bankowym. Inaczej to wygląda w obszarze działania racjonalnie postępujących podm. gosp., które również chcą osiągnąć optymalną strukturę swojego majątku. Nabycie przez nich pap. wart. zmniejsza ilość posiadanego pieniądza M1 co wywołuje wtórny impuls monetarny, zostaje zakłócona równowaga majątku podm. niebankowych podobnie jak w bankach. Podmioty te zaczną podejmować próby osiągnięcia równowagi swojego majątku lub uzyskania max. użyteczności swojego majątku na drodze sprzedaży pozostałych aktywów finansowych oraz relatywnie wysokich cenach, czyli niskiej przychodowości. Jeżeli proces ten będzie dotyczył tylko aktywów rzeczowych to można stwierdzić, że są to pierwsze efekty impulsu monetarnego dla cen wielkości sektora realnego. Należy jednak pamiętać o wielkościach, które mają charakter strumieniowy. Obniżone ceny istniejących aktywów rzeczowych spowodują, że nowa produkcja dokonywana przy wykorzystaniu relatywnie drogiego kapitału rzeczowego nie wydaje się już być opłacalna. Takie gosp. dom. będą wybierały tańsze już istniejące aktywa rzeczowe nie kupno nowych dóbr konsumpcyjnych trwałego użytku. Podobnie podm. gosp. będą ograniczały uzyskiwanie relatywnie drogich strumieni użyteczności płynących z aktywów rzeczowych na korzyść nabywania samych aktywów. Następuje wtedy spadek popytu konsumpcyjnego oraz inwestycyjnego z wynikającymi z tego ujemnymi efektami mnożnikowymi. Tendencje te wzmocnione są przez efekty majątkowe; spada wartość rynkowa prywatnego majątku co hamuje działalność konsumpcyjną i inwestycyjną a w zależności od tego jaka była wyjściowa sytuacja w dziedzinie zatrudnienia i wykorzystanie zdolności produkcyjnych może dojść do spadku indeksu cen dla kosztów utrzymania oraz PK.
Ogólne podejście majątkowe można scharakteryzować w następujący sposób:
kładzie ona nacisk na racjonalne dążenie podm. gosp. do uzyskania optymalnej struktury ich majątków
na pierwszym planie stają procesy dostosowawcze zasobów majątku
transmisja impulsów monetarnych do sektora realnego oparta jest na założeniach analizy równowagi w kategoriach teorii cen co znajduje swoje odzwierciedlenie w mechaniźmie cen relatywnych lub relatywnych przychodów; do końca lat 60-tych dominowalo w teorii impulsów podejście kredytowe, natomiast obecnie uznawane są impulsy majątkowe.
Koncepcja teoretyczna Główni przedstawiciele Podlegające pierwotnemu oddziaływaniu Wielkości pośredniczące w transmisji Wielkości wewnętrzne realnego podejścia pierwotnego oddziaływania
Wielkości monetarne Podmioty gospodarcze
Podejście kredytowe
Podejście płynnych zasobów C. Köhler Płynne zasoby Instytucje kredytowe Wolumen kredytów, koszt kredytu inwestycje
Koncepcja dostępności kredytu R. Roosa Przychodowość skarbowych pap.wart., pośrednicy finansowi Instytucje kredytowe, pośrednicy finansowi Struktura kredytów, wolumen kredytów, koszt kredytu inwestycje
Koncepcja subiektywnej płynności G. Schmöklers, W.Stutzel, Radcliffe-Raport Przyrzeczenia kredytu, stopień płynności aktywów finans. Przedsięb., gosp. dom. Stan subiektywnej płynności Inwestycje, konsumpcja
Podejście majątkowe
Koncepcja monetarystyczna M. Friedman, K. Brummer, A. M. Melter Baza monetarna Instytucje kredytowe, przedsięb., gosp. dom. Ilość pieniądza M1, relatywne ceny, względnie przychody Zasoby majątku, aktywa rzeczowe, instytucje konsumpcyjne
Koncepcja portfelowa J. Tobin Baza monetarna lub struktura przychodowości Instytucje kredytowe, pośrednicy finansowi Relatywne cele względnie przychody, nachylenie stopy% i ryzyka Zasoby majątku, kapitał rzeczowy, inwestycje
Jacek Osiński
Operacje otwartego rynku:
Definicja OOR
Operacje otwartego rynku można zdefiniować jako operacje BC na rynku pieniężnym. Cele operacji można określić w sposób następujący:
• Monetarne:
Kontrola płynności systemu bankowego, a poprzez to wpływanie na zdolność do kreacji pieniądza
Pośrednie lub bezpośrednie wpływanie na poziom rynkowych stóp %
• Systemowe
Łagodzenie wahań stóp %, a przez to zwiększanie efektywności działania rynku pieniężnego
Rozwój rynku wtórnego skarbowych pap. wart. poprzez zapewnienie jego płynności
Operacje otwartego rynku pojawiły się w 1990 r., gdy NBP wyemitował bony pieniężne (papiery dyskontowe). W 1991 r. emisja bonów została zawieszona i zastosowano wówczas kredyt aukcyjny. OOR w ich obecnie stosowanej formie zostały wprowadzone na początku 1993 r.
Uwarunkowania zewnętrzne systemu OOR w Polsce:
Struktura produktowa rynku pieniężnego w Polsce
Rynek pieniężny, będący polem OOR, jest częścią rynku instrumentów dłużnych, w skład którego oprócz rynku pieniężnego wchodzą rynek obligacji oraz rynek kredytowy. Rynek pieniężny może być zdefiniowany jako rynek instrumentów o charakterze negocjowalnym z możliwością obrotu na rynku wtórnym z okresem zapadalności poniżej 1 roku. Wewnętrzna struktura tego rynku przedstawiała się w końcu 1994 r. następująco:
• Bony skarbowe poza NBP
• Bony skarbowe w NBP
• Bony pieniężne NBP
• Lokaty międzybankowe
• Instrumenty nieskarbowe (bony i pap. komercyjne, KWIT-y)
• Krótkookresowe operacje absorbujące NBP (reverse repo)
Efektywność działania OOR jako instrumentu polityki pieniężnej zależy od jego konstrukcji, umiejętności oraz efektywności rynku, na którym operacje są przeprowadzane
System rozrachunków międzybankowych (KIR i DRB) oraz rezerw obowiązkowych
Istotnym elementem efektywnego działania rynku pieniężnego i nieodzownym warunkiem efektywności OOR jako instrumentu polityki pieniężnej jest sprawny system rozliczeń międzybankowych i odpowiednio skonstruowany odpowiadający mu system rachunków BK w BC.
I – III 1993 r. → okres ten charakteryzował się nieefektywnym systemem rozliczeń międzybankowych, co stanowiło istotne ograniczenie w procesie kreacji rynku pieniężnego. Nie istniała ogólnopolska instytucja rozliczeniowa, jaką w późniejszym okresie stała się Krajowa Izba Rozliczeniowa (KIR). Rozliczeń dokonywano poprzez NBP.
IV – VII 1994 r. → początek tego okresu wiąże się z podjęciem działalności przez KIR
i centralizacją rachunków BK w Departamencie Rachunków Banków NBP. Utrzymany został zakaz posiadania debetu na rach. bieżącym oraz brak możliwości wykorzystania rezerw obowiązkowych do rozliczeń międzybankowych.
VIII – XII 1994 r. → wprowadzono system uśrednionej rezerwy obowiązkowej przy utrzymaniu zakazu posiadania debetu na rachunku banku. Początkowo rachunek rezerw obowiązkowych prowadzony był oddzielnie od rach. bieżącego. Później oba te rachunki skonsolidowano. Efektem był spadek popytu na pieniądz transakcyjny.
System stawek referencyjnych rynku lokat międzybankowych WIBOR/WIBID
W Polsce stawki WIBOR/WIBID są kwotowane od 1991 r. przez 15 aktywnych na rynku banków licencjonowanych w Polsce (krajowych i zagranicznych). Od 15.03.1993 r. WIBOR/WIBID są kwotowane codziennie w systemie REUTERS. Stawki dzienne są ustalane (tzw. fixing) jako średnie arytmetyczne kwotowań banków o godz. 11.00. Mimo, że w ciągu dnia stawki mogą odchylać się od WIBOR/WIBID, uznaje się, iż wskaźnik ten dobrze oddaje podstawowe tendencje rynkowe.
System banków dealerskich
Obecnie NBP prowadzi OOR z 26 bankami pełniącymi funkcję dealera rynku pieniężnego. Bankami – dealerami mogą zostać banki (licencjonowane w Polsce, zarówno krajowe jak i zagraniczne), które wykażą się aktywnością na rynku pieniężnym, na rynku pierwotnym i wtórnym bonów skarbowych oraz godzą się dostarczać BC informacji na temat rozwoju sytuacji na rynku pieniężnym.
System limitów pozycji walutowych BK
Istotnym czynnikiem wpływającym na płynność sektora bankowego są systemowe
i ostrożnościowe uwarunkowania ograniczające możliwość utrzymywania aktywów
i pasywów bankowych w walutach obcych, czyli istniejący system limitów pozycji dewizowych. Obecny system ogranicza możliwość posiadania otwartej walutowej pozycji globalnej banku do 30% funduszy zasadniczych banku a do 40% pozycji maksymalnej.
Cel operacyjny NBP
W 1993 r. jako cel operacyjny NBP wybrano krótkookresowe stopy %. Z uwagi na czynniki techniczne (wciąż papierowa forma bonów skarbowych wykorzystywanych w OOR) przyjęto jako cel wysokość stopy T/N, tj. oprocentowanie jednodniowych lokat rynku międzybankowego, które udzielane są nazajutrz po zawarciu transakcji i spłacenie pojutrze.
Sposób stabilizowania stóp wokół pożądanej wysokości:
• Wpływanie bezpośrednie poprzez kwotowanie cen (stóp %) przez BC przy każdym odchyleniu stóp rynkowych od poziomu celu operacyjnego (obecnie tylko do transakcji jednodniowych)
• Wpływanie pośrednie poprzez oddziaływanie na strumienie pieniądza rezerwowego przepływające poprzez rynek międzybankowy bez kwotowania cen przez BC
System bezpośredniego kwotowania cen (stóp %) na rynku wprowadzono w 1994 r. jako sposób realizacji przyjętego celu operacyjnego. NBP przyjął, że będzie wykorzystywał kwotowanie jedynie do operacji jednodniowych i to jedynie w sytuacjach, gdy będzie to niezbędne.
Przesłanki ustalania poziomu celu operacyjnego:
• Ocena ogólnej sytuacji monetarnej
• Tendencje stóp % na krajowym rynku pieniężnym
• Tendencje stóp % na rynkach finansowych za granicą
System decyzyjny NBP w zakresie OOR
Funkcjonowanie OOR, które są prowadzone w dużej skali w układzie dziennym i realizacją jednocześnie cele długookresowe, wymagało stworzenia specjalnego systemu decyzyjnego. Po przeprowadzonych analizach zdecydowano się na system trójszczeblowy.
• Decyzje „strategiczne”, dotyczące m.in. podstawowych kierunków i zakresu OOR oraz zmian stopy jednodniowych OOR, podejmuje Komitet Koordynacyjny Operacji Otwartego Rynku (KKOOR). Umożliwia to informowanie rynku o zamierzonych działaniach NBP, co działa stabilizująco na rynek pieniężny.
• Drugim szczeblem decyzyjnym jest Komitet Operacji Otwartego Rynku (KOOR), umożliwiający wymianę opinii na temat sytuacji na rynku i wpływających na płynność możliwych przepływów strumieni pieniężnych związanych z działaniem innych instrumentów NBP.
• Trzecim szczeblem decyzyjnym, podejmującym codziennie decyzje operacyjne, jest grupa decyzyjna w DPPK. Podejmuje ona decyzje co do przeprowadzenia lub nie operacji w danym dniu, rodzaju operacji i jej zakresu.
System OOR. Instrumentarium i procedury.
W ramach operacji na rynku pieniężnym NBP wykorzystuje 3 instrumenty absorpcji pieniądza i 2 instrumenty zasilające rynek w płynność.
Instrumenty absorbujące:
• Operacje warunkowej sprzedaży bonów; w operacjach tych NBP sprzedaje bony, odkupując je w momencie zapadalności operacji (po upływie 1-14 dni)
• Operacje bezwarunkowej sprzedaży bonów skarbowych z portfela NBP o maksymalnym terminie zapadalności 364 dni
• Operacje sprzedaży bonów pieniężnych NBP o terminie zapadalności od 28 do 182 dni
Instrumenty zasilające w płynność obejmują operacje odwrotne do dwu pierwszych wyżej wymienionych, tj. warunkowe zakupy bonów skarbowych i bezwarunkowe zakupy bonów.
Wszystkie te operacje są prowadzone w formie aukcji, w których biorą udział banki pełniące funkcję dealerów rynku pieniężnego. Pierwszy typ operacji jest stosowany głównie wówczas, gdy oczekiwania rynku dotyczące poziomu stóp % współgrają z intencjami BC. Drugi typ stosuje się, gdy panuje na rynku zamieszanie lub gdy NBP chce wskazać rynkowi pożądany poziom stóp %. Stopa % NBP jest kwotowana tylko dla operacji 1-dniowych. W przypadku operacji o dłuższych okresach zapadalności NBP pozwala rynkowi pokazać jego własne kwotowania, aczkolwiek poprzez akceptowanie takich a nie innych stóp NBP ma również na nie wpływ. Trzeci typ jest stosowany gdy NBP chce zasygnalizować rynkowi poziom stóp %, nie jest jednak całkowicie pewien stanu płynności rynku, np. gdy wyniki rozpoznania rynku wyraźnie różnią się od prognoz płynności przygotowanych przez Wydział Planowania Operacji Otwartego Rynku.
Zaakceptowany poziom minimalnej/maksymalnej stopy zależy od wielu czynników, m.in. takich jak długoterminowe decyzje KKOOR, zalecenia operacyjne tego Komitetu i bieżąca sytuacja rynkowa.
Działanie systemu OOR
Nadpłynność systemu bankowego w sensie makroekonomicznym należy rozumieć jako nadwyżkę podaży pieniądza rezerwowego BC nad dobrowolnym popytem na ten pieniądz. Rozróżniamy dwie kategorie nadpłynności:
• Bieżącą – jej odzwierciedleniem jest suma następujących pozycji w bilansie NBP:
Nadwyżki nad najmniejszym w kwartale roku poziomem środków na rachunkach bieżących banków
Poziomu środków na rachunkach bieżących banków w NBP i nadwyżki/niedoboru w stosunku do wymaganego poziomu rezerwy obowiązkowej
Nadwyżki środków ponad poziom rezerwy obowiązkowej
Środków zaangażowanych w krótkookresowe warunkowe OOR NBP
• Strukturalną – jest ona sumą nadpłynności bieżącej oraz wielkości środków banków zaabsorbowanych długookresowymi instrumentami w ramach OOR (emisja bonów pieniężnych i operacje bezwarunkowej sprzedaży bonów z portfela NBP)
OOR w okresie 1993 – 1994
Operacje REPO – warunkowe operacje kupna bonów skarbowych przez NBP.
I – III 1993 r. → wzrost płynności rynku związany był z masowym wzrostem wydatków rządowych w końcu 1992 r. NBP interweniował w tym okresie za pomocą operacji warunkowej sprzedaży bonów absorbując płynność, jednakże ze względu na brak doświadczeń w działaniu na rynku próby te miały bardzo ograniczony zakres i nie spowodowały zahamowania tendencji spadkowej rynkowych stóp %. Efektem tego było silne obniżenie stóp % depozytowych przez BK, czego następstwem był spadek poziomu skłonności do oszczędzania, wzrost popytu na aktywa denominowane w walutach obcych oraz wzrost deficytu w bilansie handlowym.
IV – VII 1993 r. → w okresie tym płynność rynku bardzo spadła co było spowodowane wzrostem popytu na pieniądz zagraniczny oraz zwiększeniem popytu na pieniądz transakcyjny na rachunkach banków w NBP. W tej sytuacji NBP przeprowadził wiele operacji warunkowego kupna bonów. NBP wprowadziło limity pozycji dewizowych. Banki chcąc dostosować swe pozycje walutowe do wymogów nadzoru bankowego musiały odsprzedać waluty do NBP co powodowało wzrost płynności rynku. Aby temu przeciwdziałać NBP przeprowadził wiele warunkowych operacji absorbujących (reverse repo).
VIII – XII 1993 r. → wzrost rezerw walutowych NBP spowodowany wprowadzeniem limitów pozycji walutowych oraz wzrostem rejestrowanego i nie rejestrowanego eksportu, a także konieczność spełnienia kryteriów wykonawczych MFW spowodowały intensyfikacje działań absorbujących NBP na rynku pieniężnym. OOR były organizowane praktycznie każdego dnia. Rentowność bonów skarbowych i stawki WIBOR na okresy dłuższe były stabilne.
I – VI 1994 r. → NBP wprowadził system bezpośredniego kwotowania stóp NBP (stpo REPO). Wprowadzenie stopy REPO spowodowało podniesienie się ogólnego poziomu stóp krótkookresowych. Stopy dłuższe (od oprocentowania 1-tygoniowych lokat międzybankowych wzwyż) nie podlegały większym zmianom. W warunkach rosnącej nadpłynności rynku rentowność bonów skarbowych zaczęła ponownie spadać. Podjęto działania zmierzające do wprowadzenia instrumentów, które mogłyby absorbować płynność w sposób bardziej długofalowy niż operacje warunkowe.
VII – XII 1994 r. → olbrzymi wzrost nadpłynności w tym okresie spowodował konieczność zastosowania nie tylko krótkoterminowych operacji warunkowej sprzedaży bonów, lecz także operacji długookresowych w postaci bezwarunkowej sprzedaży bonów z portfela NBP oraz emisji bonów pieniężnych NBP.
Efektywność OOR
Efektywność systemu OOR z punktu widzenia realizacji założonych celów można ocenić w dwóch sferach:
• Efektywność w zakresie kontroli poziomu rynkowych stóp %
• Efektywność w zakresie absorpcji płynności systemu bankowego i wpływania na efekty mnożnikowe w zakresie przyrostu podaży pieniądza
Stopa REPO stała się ważnym punktem referencyjnym dla rynku pieniężnego. Pełni obecnie funkcję najniższej stopy na rynku (nie mniej niż 17%).
Drugą ważną stopą na rynku jest, nie będąca częścią systemu OOR, ale nań wpływająca, stopa lombardowa NBP. Pełni ona funkcję stopy maksymalnej rynku pieniężnego, ponieważ w sytuacji okresowego braku płynności stopy będą rosły do poziomu stopy lombardowej.
Stopy rynku pieniężnego mogą zmieniać się w tunelu między stopą lombardową a stopą REPO.
Ryszard Kokoszczyński, Jerzy Stopyra
Triada celów:
BC ma wyznaczone jako cele finalne (ostateczne) takie kategorie jak stabilność cen, realna wielkość PKB, spadek inflacji czy oddziaływanie na kurs walutowy. BC ma również do dyspozycji tzw. instrumenty polityki pieniężnej. Typowe przykłady takich instrumentów to stopa rezerw obowiązkowych, stopy % kredytów refinansowych oraz wielkość transakcji pap. wart. na rynku pieniężnym i stopy % stosowane przy tych transakcjach (OOR). Niekiedy do instrumentów polityki pieniężnej zalicza się techniczne i operacyjne zasady naliczania i odprowadzania rezerw obowiązkowych czy zasady refinansowania BK. przyjmuje się, iż pewne pożądane wartości instrumentów polityki pieniężnej lub też inne wielkości, na które bezpośrednio i skutecznie można wpływać za pomocą tych instrumentów, są celami operacyjnymi polityki pieniężnej. Cele operacyjne są więc wielkościami, które BC może bezpośrednio kontrolować. Cele operacyjne są zazwyczaj zbyt odległe od celów finalnych. Stąd w działaniu wielu BC pojawia się koncepcja celów pośrednich. Cele pośrednie powinny w oczywisty sposób spełniać pewne warunki, spośród których warto wymienić ich związek z celami finalnymi oraz możliwość oddziaływania na nie za pomocą instrumentów. Cele operacyjne to wielkości poddające się dość dokładnej kontroli za pomocą instrumentów, natomiast cele pośrednie to wielkości poddające się kontroli tylko w pewnym stopniu, związane ściśle z celami finalnymi. Wybór celu pośredniego czy operacyjnego sprowadza się do wyboru kontroli agregatu pieniężnego lub kontroli stóp %.
Powyższa konstrukcja nazywana bywa triadą celów polityki pieniężnej.
Triada celów:
Instrument Cele operacyjne Cele pośrednie Cele finalne
Stopa REPO Podaż pieniądza Wzrost PKB
Stopa OVER NIGHT Oddziaływanie na kurs walutowy Spadek inflacji
Wpływanie na wolne rezerwy banków Stabilność cen
Powyższe cele muszą być ze sobą ściśle powiązane.
Wybór celów pośrednich polityki pieniężnej
Problem można przedstawić jako dwustopniową procedurę konstruowania polityki pieniężnej:
• Określany jest cel pośredni polityki pieniężnej i taka jego wartość, która jest spójna z pożądanym stopniem realizacji celu finalnego
• Konstruowanie i prowadzenie polityki pieniężnej w taki sposób, jak gdyby tak określona wartość celu pośredniego była celem tej polityki
Dla obu tych etapów możliwe jest zastosowanie odmiennych metodycznie podejść. Podejścia te można sklasyfikować jako należące do dwóch odmiennych grup. Pierwsza z nich wynika z rozumowania, które można nazwać „doktrynalnym” druga zaś może być nazywana podejściem modelowo-optymalizującym.
Jeśli realny sektor gospodarki jest stabilny i nie jest źródłem zaburzeń w funkcjonowaniu gospodarki to bardziej skuteczna w stabilizowaniu gospodarki jest polityka korzystająca ze stóp % jako celów pośrednich i/lub operacyjnych. Jeśli natomiast większą stabilnością charakteryzuje się finansowa część gospodarki to lepsze wyniki daje wykorzystywanie w tej roli agregatów monetarnych.
Agregaty monetarne jako cele pośrednie
Wykorzystywanie agregatów monetarnych jako celów pośrednich polityki pieniężnej wymaga zarówno spełnienia pewnych warunków związanych ze stabilnością sfery monetarnej gospodarki, jak i odpowiedniego sposobu prowadzenia tej polityki.
Cel operacyjny
Cele pośrednie polityki pieniężnej nie są objęte bezpośrednim oddziaływaniem BC. BC nie może bezpośrednio wpływać na podaż pieniądza w gospodarce, bowiem popyt na pieniądz zależy od wielu czynników, które leżą poza obszarem bezpośredniego oddziaływania BC. Każdy BC dopasowuje swój cel operacyjny do pewnych uwarunkowań.
RZB + KRN + KB + PPN = M0
Wpływ BC na RZB (rezerwy zagraniczne brutto) zależy w decydującym stopniu od przyjętej w danym kraju polityki kursowej. Największy wpływ ma BC na zmiany zadłużenia kredytowego (KB) BK. Wpływ ten wynika nie tylko z możliwości określania przez BC stóp % dla tych kredytów, ale też z możliwości limitowania dostępu do nich. Wpływ BC na zmiany poziomu zadłużenia sektora rządowego (KRN) jest praktycznie żaden. Pozostałe pozycje netto (PPN) są kompozycją różnych strumieni finansowych.
Zmiany agregatu M0 zależą od:
• Popytu na pieniądz gotówkowy w gospodarce, a ten jest skorelowany przede wszystkim z procesami realnymi i zapotrzebowaniem gospodarki na pieniądz transakcyjny
• Poziomu wolnych rezerw banków w BC, na co BC może oddziaływać bezpośrednio poprzez stopy rezerwy obowiązkowej lub krótkoterminowe stopy %
Dylemat wyboru celu pośredniego czy operacyjnego sprowadza się generalnie do wyboru kontroli agregatu pieniężnego lub kontroli stóp %.
Przyjęcie przez BC stóp % jako celu operacyjnego oznacza konieczność określenia popytu na rezerwy płynne w bankach.
Cele pośrednie i operacyjne w latach 1982 – 1996
1982 – 1989 → podstawą działania NBP w zakresie polityki pieniężnej były uchwalane przez Sejm plany kredytowe i założenia polityki pieniężno-kredytowej. Założenia polityki pieniężno-kredytowej wyznaczały jako cele gospodarcze:
• Przywrócenie równowagi pieniężno-kredytowej
• Poprawę efektywności gospodarowania
NBP realizował te cele poprzez:
• Limitowanie akcji kredytowej dla podmiotów gospodarczych i ludności
• Politykę stóp %
• Politykę kursu submarginalnego
Rozpoczął się okres hiperinflacji. NBP widząc utratę kontroli nad celem pośrednim, zaczął podnosić stopy procentowe. NBP był nie tylko centralnym bankiem państwa, ale też największym bankiem komercyjnym, stąd cele operacyjne pokrywały się z celami pośrednimi.
1990 – 1993 → 01.01.1990 r. został wprowadzony sztywny kurs walutowy złotego do dolara USA. Polityka sztywnego kursu pozwoliła w warunkach zniesienia monopolu państwa na transakcje zagraniczne, na zlikwidowanie hiperinflacji, choć w ciągu 2 lat spowodowała zmniejszenie konkurencyjności polskiego eksportu. Doświadczenia z realizacji celów pośrednich (limity kredytowe) jako narzędzia osiągania celów finalnych w latach 80-tych nie były pozytywne, ale przejście przez BC na cele w postaci stóp % było też ryzykowne. U progu 1990 r. nie istniał bowiem złotowy rynek pieniężny, nie było też praktycznie żadnych instrumentów finansowych.
Powyższe czynniki spowodowały, że począwszy od 1990 r. w polityce pieniężnej funkcjonowały następujące cele:
• Cel pośredni
Kontrola aktywów krajowych netto w sektorze bankowym
Kurs walutowy (sztywny do 10.1991 r.)
• Cel operacyjny
Limity kredytów stawianych do dyspozycji banków przez NBP
Doświadczenia roku 1990 wskazują, że kontrola podaży pieniądza była mało skuteczna.
1994 – 1995 → w 1994 r. NBP zmienił zarówno cel operacyjny, jak i cel pośredni, przeszedł bowiem na kontrolę stóp %. Jednym z powodów było to, że banki zaczęły stawać się coraz mniej wrażliwe na poziom stóp BC. Drugim elementem, skłaniającym banki do obniżenia oprocentowania, były rosnące od połowy 1994 r. rezerwy dewizowe. Przyczyniły się one do wystąpienia strukturalnej nadpłynności w systemie bankowym. Banki nie miały szerokich możliwości inwestowania napływających doń depozytów. Podmioty gospodarcze, zwiększając swoją płynność i rentowność, zmniejszały swe zapotrzebowanie na kredyt bankowy. Banki zaczęły obniżać oprocentowanie kredytu i rozwijać swe działania w kierunku kredytów konsumpcyjnych. Jednakże skala popytu na te kredyty także nie wyczerpała możliwości finansowych banków. Stąd też banki skoncentrowały swoją działalność kredytową na zakupie rządowych pap. wart. oraz operacjach z NBP.
1996 → NBP powrócił ponownie do realizacji celów pośredniego i operacyjnego w postaci agregatów pieniężnych. Przyjęte przez Sejm „założenia polityki pieniężnej na rok 1996” po raz pierwszy określają w sposób klasyczny triadę celów tej polityki. Jako cel pośredni ustalony został przyrost podaży pieniądza, celem operacyjnym jest zaś przyrost pieniądza rezerwowego.
Uchwała NBP w sprawie emisji przez NBP obligacji przeznaczonych dla banków w związku z obniżeniem stóp rezerwy obowiązkowej.
W związku z obniżeniem stóp rezerwy obowiązkowej utrzymywanej przez NBP emituje się obligacje 6,7,8,9 i 10-letnie o łącznej wartości 20 mld zł przeznaczone dla banków.
Emisja obligacji skierowana jest do banków, w których wymagana za maj 99r. i podlegająca odprowadzeniu w dniu 30.06.1999 r. rezerwa obowiązkowa przekroczyła kwotę 5 mln zł
Warunkiem dojścia do skutku emisji obligacji jest objęcie ich przez wszystkie banki
Każdy z banków obejmuje obligacje za kwotę odpowiadającą różnicy pomiędzy kwotą faktycznie naliczonej (w dniu 30.06.1999 r. za maj 99 r.) rezerwy obowiązkowej kwota rezerwy jaka byłaby naliczona za ten miesiąc wg stop rezerwy obowiązkowej (obowiązujących w dn. 30.09.1999 r.)
Wyliczona kwota podlega pomniejszeniu o 5 mln zł; jeśli tak powstała kwota zaokrąglona do 100 zł ma wartość ujemną bank nie nabywa obligacji
Alokacja obligacji w bankach następuje w sposób proporcjonalny, czyli nabywa obligacje poszczególnego rodzaju
W razie uzyskania przez bank, który kupił obligacje, decyzji zwalniającej bank z obowiązku utrzymywania rezerwy obowiązkowej, nabyte przez bank obligacje mogą zostać odkupione przez NBP
Obligacje nie mają formy dokumentu
Nominał obligacji wynosi 100 zł
Obligacje drukowane są jako imienne
NBP zastrzega sobie prawo wcześniejszego wykupu obligacji
Zapłata następuje w dniu emisji
Obligacje rejestrowane są w depozycie pap. wart. prowadzonych przez KDPW SA
Obligacje nie mogą być zbywane, jak również nie mogą stanowić przedmiotu zastawu ani być w jakikolwiek sposób obciążane
Obligacje są oprocentowane wg stopy % ustalanej na podstawie wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych za poszczególne miesiące roku; stopa % obliczana jest na podstawie skumulowanego wskaźnika z 12 mcy
W przypadku gdy roczna stopa wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych, jest w danym okresie odsetkowym < 0, odsetek nie nalicza się
Wartość naliczonych odsetek określana jest z dokładnością do 1 gr.
Poczynając od dnia wykupu, obligacje nie podlegają oprocentowaniu
Wyplata odsetek następuje w okresach rocznych w dniu 30 września
Wykup obligacji odbywa się wg ich wartości nominalnej i następuje jednorazowo w dniu 30.09
Wykup obligacji, wypłata odsetek, odkup, wcześniejszy wykup obligacji przez NBP następują za pośrednictwem KDPW SA
Roszczenie o wykup obligacji ulega przedawnieniu po upływie 10 lat od dnia, w którym stało się ono wymagalne
Roszczenie w wypłatę odsetek ulega przedawnieniu po upływie 3 lat od dnia, w którym stało się ono wymagalne
