AJMAROWIE
plemiona Indian Ameryki Południowej, należące do keczuańskiej rodziny językowej, zamieszkujące od początku naszej ery tereny Boliwii i Peru. W okresie II-V w. stworzyli na tym obszarze wysoką cywilizację z ośrodkiem w Tiachuanaco w (pobliżu jeziora Titicaca). W XIV w. podbici zostali przez Inków. Wyniszczani w czasie konkwisty hiszpańskiej, największe ich skupisko ostało się w rejonie jeziora Titicaca. Skupieni dziś we wspólnotach, trudnią się głównie rolnictwem (najmują się również do pracy w wielkich gospodarstwach) i rzemiosłem. Część z nich po przeniesieniu się do miast pracuje głównie w górnictwie, budownictwie i usługach. Łącznie szacuje się Ajmarów na około 1,5 mln. ludności
ARAWACY
Indianie Ameryki Południowej, tworzący oddzielną rodzinę językową, obejmującą ponad sto plemion klasyfikowanych w 3 grupach (arauańskiej, wanhamańskiej, maipurańskiej). Pierwotnie zamieszkiwali przedpole Andów. Na pocz. n.e. wypierani przez ludy andyjskie, rozprzestrzenili się po Antylach, aż po Florydę oraz wybrzeże Atlantyku Ameryki Południowej. Wytępieni przez Europejczyków na Karaibach, żyją dziś (około kilkaset tys.) jedynie w Ameryce Południowej (głównie w Kolumbii – w dorzeczach Amazonki i Orinoko). Podobnie jak w przeszłości, trudnią się myśliwstwem, rybołówstwem, a także rolnictwem (głównie uprawą manioku, kukurydzy i batatów). Część z nich mieszkających w miastach zatrudnionych jest w obsłudze ruchu turystycznego.
CZIBCZOWIE
ponad 30 plemiona Indian Ameryki Południowej, czibczańskiej rodziny językowej, które pierwotnie zamieszkiwały obszary Międzymorza od Nikaragui po Panamę, oraz Kolumbię i północny Ekwador. W okresie przedkolumbijskim niektóre z nich rozwinęły wysoką kulturę znaną głównie z wyrobów ze złota, co przyczyniło się do prawie całkowitego ich wytępienia w okresie konkwisty i poszukiwań mitycznej krainy złota – Eldorado. Do najliczniejszych dziś (około 30 tys.) należą Guaymi (północna Panama) i Burica (Panama, Kostaryka). Do tej samej fyli językowej należą plemiona paezkiej rodziny językowej, zamieszkujące obszary Kolumbii i Ekwadoru, z których najliczniejszym są Paezowie (około 40 tys.). Tradycyjnie trudnią się oni rolnictwem. Ogólna liczbę Czibczów szacuje się na około 200 tys.
GE
mianem tym określa się kilkadziesiąt plemion indiańskich Ameryki Południowej, sklasyfikowanych w subfyli obejmującej 11 rodzin językowych (timbira, cayapo, acua, acroa, botocudo, caingang, camacan, machacali, puri, chiquito, caraja). Zamieszkują one tereny wschodniej Brazylii i Paragwaju. Zdziesiątkowani w okresie portugalskiej konkwisty, a następnie przez osadników brazylijskich, stanowią dziś nieliczną grupę. Żyjąc w odosobnieniu prowadzą nadal półkoczowniczy tryb życia.
GUAJIROWIE
grupa plemion Indian Ameryki Południowej, z arawakańskiej rodziny językowej. Zamieszkują oni (około 300 tys.) pogranicze Kolumbii i Wenezueli (m.in. Płwysep Guajira), trudniąc się głównie hodowlą i poławianiem pereł. Liczna emigracja do miast sprawiła, że sporo z nich zatrudnionych jest w działach pozarolniczych.
GUAYCURU
grupa plemion Indian Ameryki Południowej (m.in. Toba, Callaga, Mocovi), wchodząca w skład guaycuruskiej rodziny językowej. W przeszłości zamieszkiwali tereny Brazylii, Boliwii i Paragwaju. Do dziś są jedną z liczniejszych grup (około 25 tys.) zamieszkując obszary Gran Chaco (głównie nad rzeką Paragwaj i dolną Paraną).
INKOWIE
plemiona Indian obszaru środkowoandyjskiego należący do keczumarańskiej rodziny językowej. Początki historii państwa sięgają XII w., jednak dokładne dane dotyczące panującej dynastii znane są od połowy XV w. Panujący wówczas Inka Paczakuti (uchodził za 9 kolejnego władcę) podbił wiele sąsiednich plemion poszerzając tym samym terytorium swojego państwa ze stolicą w Cuzco (Peru), które w okresie największego rozkwitu obejmowało obszary dzisiejszych: Ekwadoru, Peru, Boliwii, północne Chile i północno-zachodniej Argentyny. Religią państwa, bogatą w obrzędowość, był kult Słońca i sił przyrody wpływających na pomyślność zbiorów. W sztuce I. szczególnie charakterystyczna jest monumentalna, oparta na wysokiej technice-architektura o bogatym wystroju. Podstawą gospodarki państwa były intensywna, kopieniacza uprawa ziemi z wykorzystaniem urządzeń irygacyjnych oraz hodowla lam – jako zwie
JIVARO
plemiona Indian Ameryki Południowej, klasyfikowane w jivaroańskiej rodzinie języków andyjskich, zamieszkujące (około 30 tys.) obszary Ekwadoru, Peru i Wenezueli. Najliczniejsze to: Jivaro, Shuar, Achuar, Yaruro i Candoshi.
KARAIBOWIE
około 70 plemion Indian, karaibskiej rodziny językowej, zamieszkujących pierwotnie Amerykę Południową i wyspy Morza Karaibskiego. Byli oni kopieniaczami uprawiającymi głównie maniok, bataty i kukurydzę. Zajmowali się także łowiectwem, rybołówstwem i rzemiosłem (głównie garncarstwem i wyrobami ozdobnymi). Mieszkali w obronnych osiedlach i znani byli z kanibalizmu. Antylscy Karaibowie zostali prawie doszczętnie wytępieni przez kolonizatorów. Dziś najliczniejsze ich skupiska występują w Surinamie, Gujanie i Gujanie Fr. oraz Wenezuelii, Kolumbii, Peru i północnej Brazylii.
KECZUA
plemiona Indian Ameryki Południowej, keczumarańskiej rodziny językowej, zamieszkujące obszary Peru oraz częściowo Ekwadoru i Boliwii. Wraz z Ajmarami stanowili dominującą grupę państwa Inków. Współcześnie zamieszkują głównie tereny wiejskie, trudniąc się uprawą ziemi i hodowlą oraz rzemiosłem (głównie tkactwem i garncarstwem).
MAJOWIE
plemiona Indian środkowoamerykańskich z grupy kicze, majańskiej rodziny językowej. Początkowo zamieszkiwali południowo-wschodnie tereny Meksyku, Gwatemalę i część Hondurasu. Pierwsze ich państwa – miasta powstały w I-III w., których szczyt rozwoju przypadł na V-IX w. Później z nieustalonych powodów opuścili oni swe dotychczasowe siedziby i przenieśli się na Półwysep Jukatan. Podstawą ich gospodarowania była kopieniacza uprawa ziemi, hodowla, bartnictwo, myślistwo i rybołówstwo. Trudnili się również tkactwem i jubilerstwem. Rozwijali takie nauki jak: matematyka, astronomia, medycyna, botanika i sztuka. Społeczeństwo podzielone było na kasty. Na czele państwa – miasta stał dziedziczny naczelnik. Cywilizacja Majów została zniszczona w XVI w. przez przybyłych tu Hiszpanów.
MAPUCZE
Araukanie
kilkanaście plemion (m.in. araua, sipo, pama) Indian Ameryki Południowej, tworzący oddzielną grupę (arauańską), wchodzącą w skład arawakańskiej rodziny językowej. Współcześnie zamieszkują tereny Chile i Argentyny. Waleczni, skutecznie opierali się ekspansji Inków, a w czasie konkwisty – Hiszpanom. Zadecydowało to o ich przetrwaniu (dziś około 900 tys.) i stworzeniu XVII-XIX w. własnego, niezależnego państwa zwanego Araukanią. Przed przybyciem Hiszpanów zajmowali się uprawą roli, hodowlą (głównie lam), myślistwem i rybołówstwem. Dziś wielu z nich pracuje w przemyśle i wysokotowarowych gospodarstwach rolnych. Znani są również z wyrobów rękodzielniczych.
PANO
kilkanaście plemion Indian Ameryki Południowej, tworzących odrębną rodzinę językową, podzieloną na 3 grupy (centralną, południowo-zachodnią i południowo-wschodnią). Zamieszkiwali oni zachodnie dorzecze Amazonki na obszarze Brazylii, Boliwii i Peru. Dziś (szacunkowo około 15 tys.) najliczniejszym plemieniem są Shipibo osiedleni w Peru nad Ucayali. Głównym ich zajęciem była uprawa roli, oraz zbieractwo, myślistwo i rybołówstwo. Część z nich nadal prowadzi półkoczowniczy tryb życia poszukując nowych terenów łowieckich i pod uprawę.
TUPI -GUARANI
ponad 40 plemion Indian Ameryki Południowej, tworzących oddzielną rodzinę językową, zamieszkujących pierwotnie wybrzeża. Pod naporem Europejczyków rozprzestrzenili się na terenach Brazylii, Boliwii, Peru, Kolumbii i Paragwaju. Niektóre z plemion na terenach Brazylii zostały doszczętnie wyniszczone. Najliczniejsi dziś to Guarani w Paragwaju, mieszkający głównie na wsi.
WITOTO
Indianie Ameryki Południowej, które wraz z kilkunastoma innymi plemionami wchodzą w skład odrębnej rodziny witotoańskiej języków makrokaraibskich. Zamieszkują oni (okołó 20 tys.) obszary Kolumbii i Peru (zachodnią część Amazonii między dopływami Napo i Caqueto). Prowadząc półkoczowniczy tryb życia nadal zajmują się zbieractwem, myślistwem i rybołówstwem, oraz prymitywną uprawą roli.
