Pierwsza wojna światowa dobiegła końca. Pochłonęła ona 10 milionów istnień ludzkich, a 3,5 miliona jej uczestników odniosło trwałe kalectwo. Pozostawiła po sobie zgliszcza, ruiny i bezmiar ludzkich cierpień. Głód, choroby i nieszczęścia stary się udziałem ludności cywilnej zarówno państw zwycięskich, jak i zwyciężonych.
Coraz bardziej powszechne stało się dążenie do stworzenia takiego układu stosunków w powojennym świecie, aby na przyszłość zapobiec nowym konfliktom zbrojnym. Jeszcze w toku trwania wojny wielcy mężowie stanu i działacze polityczni zgłaszali propozycje pokojowego jej zakończenia i uregulowania spornych problemów drogą rokowań.
W listopadzie 1917 r. Włodzimierz Lenin zgłosił propozycję, aby państwa walczące natychmiast zaprzestały prowadzenia działań wojennych i zawarły pokój ,,bez aneksji i kontrybucji\”. W styczniu 1918 r. prezydent USA Woodrow Wilson (czytaj: łud-
roł łylson) wygłosił do Kongresu orędzie, w którym określił cele wojenne aliantów oraz sformułował warunki zachowania pokoju. Zasady zawarte w orędziu stały się podstawą przyszłych rokowań pokojowych.
Fragment orędzia prezydenta Wilna do Kongresu Stanów Zjednoczonych Ameryki formułującego warunki pokoju. Waszyngton, 8 stycznia 1918 r.:
[…] Programem naszym jest program, który zapewni światu pokój; program ten – naszym zdaniem jedynie możliwy – jest następujący:
1. Umowy pokojowe wszystkim znane, przygotowane zupełnie jawnie, po których nie będzie już żadnych osobnych porozumień między narodami, lecz jedynie
dyplomacja postępująca zawsze otwarcie i jawnie dla wszystkich.
2. Zupełna wolność żeglugi na morzu poza wodami terytorialnymi,
3. Zniesienie – tak dalece jak tylko to będzie możliwe – zapór gospodarczychi równe traktowanie w sprawach handlowych wszystkich narodów godzących się na pokój i łączących się celem jego utrzymania.
4. Wymiana skutecznych rękojmi, aby zbrojenia każdego narodu zostały zmniejszone do minimum niezbędnego dla wewnętrznego bezpieczeństwa […]
– podpisanie traktatu pokojowego z Niemcami i ich byłymi sojusznikami;
– uregulowanie problemów granicznych w myśl hasła o samostanowieniu narodów;
– utworzenie międzynarodowej organizacji pokoju.
Wśród członków konferencji główną rolę odgrywała tzw. Wielka Czwórka, tj. prezydent USA oraz premierzy Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch. Od nich przede wszystkim zależały główne postanowienia konferencji pokojowej.
Sprzeczności. W czasie trwania konferencji okazało się, że między zwycięskimi mocarstwami istnieje zasadnicza rozbieżność celów.
Francja, która poniosła główny ciężar wojny – największe ofiary w ludziach i największe straty gospodarcze żądała przede wszystkim zabezpieczenia przed agresją w przyszłości. Gwarancję swego bezpieczeństwa widziała w ograniczeniu potęgi przemysłowej i militarnej Niemiec. Dlatego też zażądała znacznych odszkodowań wojennych, likwidacji niemieckich sił zbrojnych, zwrotu Alzacji i Lotaryngii oraz długotrwałej okupacji części Niemiec.
Anglia domagała się rezygnacji Niemiec z posiadania kolonii oraz likwidacji wielkich jednostek floty wojennej. Nie była natomiast zainteresowana w zbytnim osłabieniu tego państwa, z uwagi na groźbę wybuchu w nim rewolucji oraz w obawie, że osłabienie Niemiec oznaczać może
wzmocnienie pozycji Francji na kontynencie.
Dla Stanów Zjednoczonych najważniejszą sprawą było utworzenie \”powszechnego zrzeszenia narodów\”, uważafy bowiem, że rozwiąże ono w przyszłości wszystkie konflikty międzynarodowe i zapobieganie w ten sposób wybuchowi wojny.
Ostre sprzeczności interesów między sojuszniczymi państwami Europy ujawniły się także w wielu innych dziedzinach. Ostatecznie jednak uczestnicy konferencji doszli do porozumienia, gtównie kosztem słabszych partnerów.
Traktat z Niemcami. 28 czerwca 1919 r. podpisany został w Wersalu pod Paryżem traktat pokojowy z Niemcami.
Artykuł 231 Traktatu brzmiał:
Rządy Sprzymierzone i Stowarzyszone oświadczają, że Niemcy przyznają, iż Niemcy i ich sprzymierzeńcy, jako sprawcy, są odpowiedzialni za wszystkie szkody i straty, poniesione przez Rządy
Sprzymierzone i Stowarzyszone oraz przez ich obywateli na skutek wojny, która została im narzucona przez napaść ze
strony Niemiec i ich sprzymierzeńców.
W myśl powyższego artykułu Niemcy zostały zobowiązane do zapłacenia wysokich odszkodowań, zabroniono im posiadania lotnictwa wojskowego, okrętów podwodnych oraz wielkich okrętów wojennych. Armia niemiecka mogła liczyć tylko 100 ty-sięcy zawodowych żołnierzy, a ponadto – na żądanie Francji – wojsko niemieckie nie mogło przebywać w strefie nadreńskiej.
Zmiany terytorialne. Powstanie nowych państw. Na mapie politycznej świata i Europydokonanowielkich zmian. Wszystkie kolonie niemieckie oraz kraje na Bliskim Wschodzie dotychczas podlegające Turcji oddane zostały pod zarząd nowo utworzonej
Ligi Narodów, z myślą o późniejszym daniu im niepodległości. W imieniu Ligi Narodów władzę nad tymi koloniami i krajami sprawowały Wielka Brytania, Francja, Belgia, Australia i Nowa Zelandia. Byf to faktycznie nowy podział kolonialny.
Niemcy utraciły terytoria zagarnięte w okresie swej ekspansji: Alzację, Lotaryngię, Eupen-Malmedy, północny Szlezwik, część Śląska, Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie, rejon Kłajpedy. Gdańsk został ogłoszony Wolnym Miastem pod egidą Ligi Narodów.
W odniesieniu do Austro-Węgier alianci nie mieli początkowo zamiaru dokonywania dużych zmian terytorial
nych. Chcieli tylko przyznać szeroką autonomię narodom wchodzącym w skład tego państwa. Zamierzenia te przekreśliły same narody. Pod koniec 1918 r. zaczęły ogłaszać swą niezależność wobec monarchii, powodując tym samym jej rozpad. W ten sposób powstały samodzielne państwa: Austria, Węgry, Czechosłowacja. Pozostałe obszary byłej monarchii naddu-najskiej weszły w skład odrodzonej Polski, Włoch, Rumunii i Jugosławii. Jugosławia powstała z połączenia Serbii i Czarnogóry – istniejących przed wojną, z Chorwacją, Słowenią, Bośnią i Hercegowiną – należącymi do byłych Austro-Węgier.
Grecję i Jugosławię do przyznania zamieszkującym mniejszościom narodowym pełni praw cywilnych i politycznych. W przypadku dostrzeżenia jakichś nieprawidłowości w realizacji tych zobowiązań, każdy członek Ligi Narodów miał prawo oskarżyć odnośny rząd przed Radą Ligi Narodów. Stwarzało to możliwość ingerowania w wewnętrzne sprawy państw, które podpisały traktat o mniejszościach.
Wielkie mocarstwa nie dopuściły jednak do wprowadzenia ustawodawstwa broniącego przed dyskryminacją rasową i wyznaniową w koloniach i terytoriach będących pod formalnym zwierzchnictwem Ligi Narodów. Traktat mniejszościowy nie obowiązywał ponadto państw, które miały w swych granicach mniejszości narodowe, jak Wielka Brytania, Niemcy, USA.
Układy w Waszyngtonie. Kongres paryski rozwiązał sprawy europejskie, a układ sił na Dalekim Wschodzie ustaliła w 1922 r. konferencja w Waszyngtonie. Główną rolę na tej konferencji odegrały Stany Zjednoczone Ameryki. Doprowadziły one do likwidacji \”stref wpływów\” w Chinach, co oznaczało, że wszystkie państwa będą miały odtąd równe prawa w handlu z Chinami. Stany Zjednoczone liczyły, że dzięki swej potędze gospodarczej szybko będą mogły wyprzeć innych konkurentów. Politykę tę nazwano zasadą \”otwartych drzwi\”. Na konferen -cji waszyngtońskiej ustalono też poziom zbrojeń morskich głównych państw sprzymierzonych z okresu pierwszej wojny światowej oraz zakazano budowy nowych baz morskich na Pacyfiku.
System wersalski. W wyniku układów międzynarodowych w latach 1919-1922 ukształtował się tzw. system wersalski. W intencji jego twórców miał on być na długie lata korzystną dla mocarstw zachodnich podstawą stosunków międzynarodowych. Jednak już w czasie pertraktacji zauważono, że wiele ustaleń doprowadzić może do wzrostu napięć politycznych. Dotyczyło to szczególnie nie rozwiązanego problemu mniejszości narodowych, przede wszystkim w Europie Środkowej i Wschodniej.
Negatywnie oceniały traktaty państwa pokonane. Najbardziej pokrzywdzeni postawionymi im warunkami czuli się Niemcy. \”Ententa chce postawić narodowi niemieckiemu żądania tak okrutne, jakich nigdy nie stawiano żadnemu państwu od czasów, kiedy Rzym podyktował pokój Kartaginie\” – tak oto oceniła warunki pokoju delegacja niemiecka. W Niemczech o-głoszono tygodniową żałobę narodową. Rozpoczęły się demonstracje protestacyjne.
Na Węgrzech ludność demonstrowała, niosąc transparenty z napisem \”Trzy razy nie\”. Było to \”nie\” przeciwko utracie przez Węgry 2/3 terytorium, \”nie\” przeciwko pozostawieniu poza granicami kraju dużej liczby Węgrów oraz \”nie\” przeciwko odszkodowaniom i innym ciężkim warunkom. W podobny sposób traktaty przyjęły inne państwa pokonane, m.in. Bułgaria, która utraciła 10% swojego terytorium, Turcja zaś wystąpiła zbrojnie przeciw próbie narzucenia jej daleko idących żądań.
Systemu wersalskiego nie uznał także Związek Radziecki, określając go jako układ imperialistyczny.
Włodzimierz Lenin scharakteryzował Traktat Wersalski jak następuje: […] Niemcom narzucono pokój, ale był to pokój lichwiarski, pokój ciemięzców, po-kój rzeźników, gdyż ograbili oni i rozczłonkowali Niemcy i Austrię. Pozbawili oni te kraje wszystkich środków do życia, skazali dzieci na głód i śmierć głodową; jest to pokój niesłychany, grabieżczy. A zatem czym jest Traktat Wersalski? Jest to niesłychany, grabieżczy pokój, który dziesiątki milionów ludzi, między nimi najbardziej cywilizowanych, stawia w sytuacji niewolników. To nie pokój, lecz warunki podyktowane bezbronnejofierze przez rozbójników z nożem w ręku. Na podstawie Traktatu Wersalskiego przeciwnicy Niemiec odebrali im wszystkie kolonie […]
