W czasie rozwoju Italii nastąpiły dwa ważne wydarzenia: w 750 r. p.n.e. przybycie pierwszych Greków na południe Italii i Sycylii oraz w 700 r. p.n.e. rozwój w środkowej części Italii cywilizacji etruskiej na ziemiach dzisiejszej Toskanii. Była to cywilizacja bardzo odrębna i wzbudzała wielkie zainteresowanie historyków. Język etruski zachował swą odrębność pośród spokrewnionych wzajem starych narzeczy italskich. Sami Etruskowie nadali sobie nazwę Rasenna. Wiele dzieł historycznych zgadzało się z tym, że Etruskowie pochodzą z Lidii. Uważali tak i pisali o tym Herodot we fragmencie „Dziejów”, Tytus Liwiusz (który pisał, że państwo Etruskie leżało między morzami Etruskim i Adriatyckim), Wergiliusz, Horacy, Owidiusz, Tacyt w „Rocznikach” i „Pocieszeniach do Helwii Seneka”. Innego zdania był Dionizjusz (który żył w Rzymie w czasach Augusta), który przytaczał opinię greckiego historyka (Hellanikosa) według którego Etruskowie wywodzą się z pewnej grupy Pelazgów z północnych wybrzeży Adriatyku. Według współczesnych historyków Etruskowie (tak jak najeźdźcy indoeuropejscy, którzy osiedlili się na półwyspie) mieliby być przybyszami z północy (jednak należy odrzucić tą bezzasadną hipotezę, która opiera się na fragmencie Tytusa Liwiusza). Współcześni próbowali również wykazać pokrewieństwo między kulturą terramare z epoki brązu, osiedlami typu Villanova z epoki żelaza, a cywilizacją etruską, jednak nie miały ze sobą nic wspólnego. Inna teoria mówi o tym, że Etruskowie mogli zamieszkiwać półwysep już w epoce neolitu i brązu. Według Altheima Etruskowie uformowali się w Italii i tutaj żyli. W 1885 r. odkryto na wyspie Lemnos tekst („Stela”) z VII w. p.n.e. Był on napisany podobnym pismem jak etruski. Podobieństwo Etrusków do wschodniej kultury (Lidii) przejawia się poprzez uprzywilejowaną pozycję kobiet, zwyczaj podawania imienia matki na napisach nagrobnych, ustawianie kamiennych słupów przy grobowcach, uczenie wróżenia i interpretacji dziwnych zjawisk, wróżenie z wątroby zwierząt ofiarnych (w 1877 r. odnaleziono w okolicach Piacenzy wątrobę z brązu).
HISTORIA ETRURII
Etruria przeżywała okres rozwoju w VII w. p.n.e. Grobowce z tamtych czasów obfitują w złoto, srebro, kość słoniową. Etruria obfitowała w złoża miedzi i żelaza i eksportowali te metale, mieli piękną ceramikę. Prowadzili stosunki handlowe na i po za półwyspem, do tego mieli silną flotę (Pliniusz Stary uważał, że Etruskowie wynaleźli kotwicę). W 2 połowie VII w. p.n.e. Etruskowie objęli władzę na kraj latyński i na Rzym (według starożytnych pewna dynastia Etrusków objęła władzę w Rzymie od 616-510 r. p.n.e. Z odkryć archeologicznych dowiadujemy się, że cywilizacja etruska miała wieli wpływ na rozwój, np. Rzymu: udoskonalony system kanalizacyjny, mury obronne z tufu, piękne płaskorzeźby, świątynie. W VI w. p.n.e. Etruskowie zajęli równinę kampańską, a także kierują się na północną część Italii, dało to początek Etrurii nadpadańskiej. Podbój tej równiny dał Etruskom ogromne zasoby rolne. Następnie dochodzą do wybrzeży Adriatyku i opanowują handel morski i kontrolują przełęcze alpejskie, które otwierają im drogę do Europy. Pod koniec VI w. p.n.e. Etruria staje się imperium, ale już w V w. p.n.e. jest początkiem powolnego upadku. Na początku V w. p.n.e. Etruskowie utracili Rzym, a w 474 r. p.n.e. ponoszą klęskę w bitwie morskiej. W latach 30, V w. p.n.e. Etruskowie tracą kolejne miasta, a w połowie IV w. p.n.e. Etruria nadpadańska przekształca się w Galię celtycką i wspomnieniem jest imperium etruskie. W 1 połowie III w. p.n.e. Rzym zdobywa etruskie miasto Volsinii. W latach 264-241 w Etrurii panuje spokój. Są dowody, że jeszcze na początku IV w. n.e. ludność Etrurii wysyłała przedstawicieli na igrzyska rozgrywane na terenie Volsinii.
PISMO I JĘZYK ETRUSKÓW
Alfabet Etruski wywodzi się z alfabetu greckiego i zawiera oznaczenia samogłosek. Najstarszy i najbardziej wartościowy wzorzec alfabetu etruskiego, to model znaleziony w grobowcu na planie koła w Marsylianie. Pochodzi on z przełomu VIII i VII w. p.n.e. i obejmuje 26 liter (22 fenickie i 4 greckie). Według Minta alfabety etruski i kumenski są do siebie podobne, a według Greniera alfabet etruski jest bardziej archaiczny niż znane zachodnie alfabety greckie. W ich alfabecie nie było liter „o”, „b” i „g”, litera podobna do 8 oznaczała f, a transkrypcją bezdźwięcznej spółgłoski „k” była „gamma”. Jedyny etruski tekst rękopiśmienniczy znaleziony został razem z mumią egipską. Zawiera on 500 różnych słów. W Etrurii znaleziono 10 inskrypcji z VII w. p.n.e. (2 z nich mają 100 i 300 słów), oraz ok. 10000 materiałów epigraficznych. Badania archeologiczne prowadzone na terenie Etrurii bywają często mieszaniną złudnych nadziei i fascynujących odkryć. Kiedyś znaleziono na Krecie teksty pochodzące z epoki mykeńskiej z 1400-1200 r. p.n.e. napisane tzw. kreteńskim pismem linearnym B, które udało się odczytać dwóm angielskim uczonym.
ŻYCIE PUBLICZNE I ŻYCIE PRYWATNE ETRUSKÓW
O życiu Etrusków dowiadujemy się z inskrypcji. Miasta etruskie połączyły się w federację zazwyczaj o charakterze religijnym. Przedstawiciele 12 ludów Etrurii zbierali się corocznie w świątyni położonej na terenie Volsinii. Odbywały się w niej igrzyska i festyny. Związek 12 miast utworzyli Etruskowie w końcu VI w. p.n.e., wzorując na związku Miletu. Ten związek przetrwał do końca Cesarstwa Rzymskiego. Miasta w południowej Etrurii były niewielkie i rozlokowane w niedużych odległościach, natomiast miasta w północnej Etrurii były większe i rozlokowane były w większych odległościach. Miały one ustrój monarchiczny. W VI w. p.n.e. zmienił się ustrój na republikański o charakterze oligarchicznym. Imiona ojca i matki określały bliżej rodowód, a to uzupełniał przydomek (za pomocą którego odróżniano odgałęzienia tego samego rodu). Pozycja imigrantów greckich w Etrurii, odpowiadała metojkom w Grecji. Znaczna część ludności Etrurii to niewolnicy, którzy pracowali na roli lub służyli w domach. Wojsko Etrurii wyglądało następująco: na czele byli jeźdźcy, za nimi trzy szeregi piechoty, pierwszy szturmowy, a drugi i trzeci ciężkozbrojni, za nimi piechurzy z lekką bronią. W walce posługiwali się mieczami, sztyletami, toporami o dwóch ostrzach, a nawet rydwanami. Gospodarka: rolnictwo znakomicie się rozwijało, uprawiano len, winną latorośl i drzewa oliwne, rozległe lasy dostarczały wielkiej ilości drewna pod budowę, w Etrurii po raz pierwszy nawadniano i osuszano tereny za pomocą kanałów, występowały tam duże ilości złóż żelaza i miedzi oraz piaskowca, glinki, tufu i alabastru, rozwijał się handel (handlowali z Fenicjanami, Kartaginą, Jonią i Grecją), rozwijała się również medycyna, a także literatura o charakterze religijnym i wrób rzemiosła artystycznego (przedmioty z brązu, kości słoniowej, wazy, klejnoty. W V w. p.n.e. zaczęto w Etrurii bić monety (przedtem używano bezkształtnych bryłek brązu). Etruskowie lubili śpiew, muzykę, zabawę i tańce, a uroczystością pogrzebowym towarzyszyły czasem ofiary z ludzi.
RELIGIA I SZTUKA
Religia etruska była religią objawioną. Etruskowie mieli święte księgi, które opisują sztukę wróżenia z wątroby zwierząt ofiarnych, interpretacje piorunów i zbiór różnych przepisów. Etruskowie rozróżniali, np. 11 piorunów i 9 bogów, którzy nimi rozporządzali. Etruskowie dzielili niebo na 16 rejonów, po 4 w każdej ze stron świata. W czasach, gdy Etruria była niepodległa, tradycja religijna przekazywana była przede wszystkim ustnie. Etruskowie mieli wielu bogów, ale tylko niektórych czczono w całek Etrurii, a inni byli ściśle związani z określoną okolicą. Naczlne miejsce pośród bogów zajmował Tinia – władca piorunów (odpowiednik greckiego Zeusa). Inni bogowie to: Vertumnus (pochodził z Volsinii), Fufluns (odpowiednik greckiego Dionizosa), Sethlans – bóg ognia, Turms (odpowiednik greckiego Hermesa), Turan – bogini miłości (odpowiednik greckiej Wenus), Velchans (odpowiednik greckiego Hefajstosa). Wyobraźnia ludu etruskiego była raczej ponura i zaludniała świat pozagrobowy duchami i demonami. Wierzyli oni w życie pośmiertne. Pierwsza faza w rozwoju sztuki etruskiej, zw. Orientalizującą, to okres od pierwszej ćwierci VII w. p.n.e. do ok. 575 r. p.n.e., wyróżniają się wyroby złotnicze. W następnym stuleciu zaczynają przeważać wpływy helleńskie, wyróżnia się rzeźba w glinie i brązie. Wiek III p.n.e. to początek okresu hellenistycznego. W I w. p.n.e. sztuka etruska dobiega do kresu swych dziejów.
