Opór robotników w Anglii. Robotnicy nie pozostawali bierni wobec stosowanego wyzysku. Usiłowali wpłynąć na polepszenie swego położenia za pomocą strajków, które paraliżowały pracę fabryk i powodowały wysokie straty producentów. Już w końcu XVIII wieku ukazały się zarządzenia we Francji i Anglii zabraniające strajków. Były one jednak bezskuteczne.
Niezadowolenie robotników zwracało się także przeciwko maszynom. W zastępowaniu pracy ręcznej widzieli oni główną przyczynę swej nędzy. Dlatego też dochodziło do wypadków niszczenia maszyn. Zapoczątkował tę akcję robotnik angielski Nedd Ludd, stąd robotników niszczących maszyny nazywano luddystami. W 1812 roku doszło do szerokiego wystąpienia robotników przeciwko maszynom. Rząd zastosował wtedy surowe represje, 16 ludddystów skazano na śmierć.
Powstanie w Lyonie. Do najpoważniejszych wystąpień robotniczych doszło we Francji w Lyonie. Lyon był ośrodkiem rozwiniętego przemysłu tekstylnego, przede wszystkim jedwabniczego. Gdy tkaczom zmniejszono i tak głodowe zarobki, doszło 21 listopada 1831 roku do wybuchu powstania. Robotnicy lyońscy wysunęli nie tylko postulaty ekonomiczne, ale także polityczne. Ich hasłem było * żyć pracując lub umierać walcząc *. Po krwawych walkach z wojskiem i gwardią narodową, w których po obu stronach padło około 1000 osób, robotnikom udało się zdobyć władzę w mieście na okres 10 dni. Dopiero silnie uzbrojone oddziały wojskowe wysłane z Paryża zgniotły powstanie i surowo rozprawiły się z robotnikami. Ale nie złamało to ducha oporu i w kwietniu 1834 roku w Lyonie wybuchło nowe powstanie. Ulice znowu pokryły się barykadami. Na czele robotników stanęli rewolucyjni republikanie, a powstanie było tym razem lepiej zorganizowane, gdyż proletariat utworzył zalążki własnej władzy. Załamało się dopiero wtedy, gdy na rozkaz władz z Paryża wojsko poddało miasto ostrzałowi artyleryjskiemu. W czasie walk padło około 300 zabitych i 300 rannych.
Te pierwsze wystąpienia robotnicze stały się świadectwem siły proletariatu, który pokazał, że zdolny jest wystąpić do walki z kapitalistami.
Socjalizm utopijny. Ujemne strony kapitalizmu, które tak jaskrawo wystąpiły w stosunkach między robotnikami a fabrykantami, pobudziły najbardziej postępowych myślicieli początków XIX wieku do wysunięcia projektów zbudowania społeczeństwa opartego na nowych zasadach. Dostrzegali oni sprzeczności kapitalizmu, pragnęli zastąpić go socjalizmem, znieść własność prywatną, zlikwidować przeciwieństwa między miastem a wsią. Nie potrafili jednak znaleźć właściwej drogi prowadzącej do socjalizmu, ponieważ nie rozumieli istoty kapitalistycznego systemu produkcji. Nie doceniali też siły klasy robotniczej, widząc w niej tylko klasę uciskaną, żyjącą w nędzy, a nie rewolucyjną siłę. Nie widzieli potrzeby rewolucji proletariackiej, a swe ideały chcieli często realizować przy pomocy rządów i kapitalistów, poprzez reformy. Dlatego też nazywamy ich socjalistami utopijnymi.
Socjalizm utopijny rozwijał w dwu najbardziej zaawansowanych gospodarczo krajach – we Francji oraz w Anglii.
Saint Simon Jednym z pierwszych przedstawicieli tego kierunku był Francuz Klaudiusz Henryk de Saint Simon ( Sę Simą ). Mimo, że pochodził z arystokracji, potrafi zrozumieć niedolę mas pracujących. Uważał on, że ludzkość przechodzi okres długotrwałej rewolucji. Ponieważ jednak nie dostrzegał przeciwieństw klasowych, uważał, że zakończenie tego kryzysu może nastąpić dopiero przez stworzenie społeczeństwa rządzonego przez ludzi pracy, których widział zarówno wśród robotników, jak i fabrykantów oraz bankierów. Ostrze krytyki kierował natomiast przeciwko spekulantom, arystokratom, tym wszystkim, których nazywał pasożytami. W proletariacie nie widział natomiast samodzielnej siły politycznej, zdolnej stworzyć nowy, rewolucyjny ład społeczny. Uczniowie Saint Simona domagali się zniesienia dziedziczenia dóbr i uspołecznienia środków produkcji.
Fourier. Odmienne poglądy głosił Karol Fourier ( Furie ). Był on kupcem i szczególnie głęboko przeżył kryzys gospodarczy z 1825 roku. Krytykował ostro istniejący chaos społeczny i gospodarczy, nieuczciwość spekulantów, wadliwy podział dóbr. Domagał się zmiany tego stanu rzeczy przez tworzenie organizacji spółdzielczych, zwanych przez niego falangami. Miały one skupiać ludzi do dwóch tysięcy osób o podobnych i uzupełniających się zdolnościach i upodobaniach. Każda grupa żyłaby we wspólnocie zwanej falansterem. Do falansteru mogli też wstępować kapitaliści. Dochody miały być dzielone według wkładu pracy, talentu i kapitału. Fourier wzywał kapitalistów, zresztą bezskutecznie, do tworzenia falansterów. Próby zakładania falansterów w Teksasie zakończyły się niepowodzeniem. Fourier był przeciwnikiem zmiany ustroju kapitalistycznego na drodze rewolucyjnej.
Owen. Na terenie Anglii najwybitniejszym przedstawicielem socjalizmu utopijnego był Robert Owen. Pochodził z rodziny chłopskiej, a kiedy został właścicielem manufaktury, starał się wcielać w życie swe pomysły. Początkowo przez skrócenie czasu pracy i poprawę warunków bytowych robotników chciał polepszyć ich położenie przynajmniej w swoim zakładzie. Potem stał się rzecznikiem zniesienia własności prywatnej i tworzenia zawodowych organizacji robotniczych. Wyjechał nawet do Stanów Zjednoczonych, gdzie założył kolonię * Nowa Harmonia *, która miała stać się wzorową gminą komunistyczną. Nie przetrwała ona jednak długo w warunkach gospodarki kapitalistycznej.
Proudhon. W latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku pojawiły się nowe różne teorie socjalistyczne. Twórcą jednej z nich był Piotr Proudhon ( Prudą ). Krytykował on ustrój kapitalistyczny, własność kapitalistyczną, istnienie pieniądza. Na drodze reform chciał * upowszechnić własność * i stworzyć stowarzyszenia drobnych właścicieli, robotników i rękodzielników, wymieniających bezgotówkowo rezultaty swej pracy. Występował przeciwko jakiejkolwiek zorganizowanej walce proletariatu o swoje prawa, przeciwko rewolucji. Odnosił się wrogo do państwa i władzy.
Blanqui O wiele bardziej radykalne poglądy głosił francuski komunista utopijny Ludwik August Blanqui ( Blanki ). Nawoływał on do obalenia ustroju kapitalistycznego siłą, na drodze rewolucji. Dokonać tego miała nieduża grupa wyszkolonych wojskowo spiskowców, która po zwycięstwie miała rządzić państwem w imieniu i dla dobra ludu. Blanqui uważał bowiem, że masy ludowe, klasa robotnicza, rzemieślnicy nie są zdolni jako całość do zdobycia i sprawowania władzy. To niedocenianie mas ludowych wypływało u Blanquiego z niezrozumienia istoty kapitalizmu, potępianego przez niego nie ze społeczno – gospodarczego, lecz jedynie moralnego punktu widzenia. Za swą działalność spiskowo – rewolucyjną Blanqui był prześladowany przez władze i przebywał z przerwami około 40 lat w różnych więzieniach.
Zniesienie zakazu zrzeszania się w Anglii. Dla dalszego rozwoju sprawy robotniczej równie duże znaczenie jak rozwój teoretycznej myśli socjalistycznej miało powstanie pierwszych masowych organizacji robotniczych w Anglii i osiągnięte przez nie sukcesy. Powstanie tych organizacji umożliwiła walka polityczna, jaka toczyła się w Anglii między reprezentującymi interesy arystokracji konserwatywnymi torysami a liberalnymi wigami, którym przewodziła burżuazja przemysłowa. Przez długi czas utrzymywali się przy władzy konserwatyści. Opanowana przez torysów Izba Gmin prowadziła politykę niekorzystną dla mas ludowych. Niezadowolenie z tego umiejętnie wykorzystali wigowie. Dla pozyskania sobie przychylności robotników doprowadzili w 1824 roku do uchwalenia prawa o organizacjach robotniczych, które zniosło dawne zakazy zrzeszania się.
Dzięki tej uchwale od 1825 roku robotnicy angielscy mogli już łączyć się w jawne związki zawodowe. Były to początkowo związki branżowe, które wysuwały postulaty przede wszystkim o charakterze ekonomicznym.
Nowa ustawa wyborcza. Poparcie ze strony mas ludowych doprowadziło w 1830 roku do zwycięstwa wyborczego wigów. Utworzony przez nich rząd przeprowadzi w 1832 roku ustawę wyborczą, która dokonała nowego podziału na okręgi wyborcze, odebrała przywileje * zgniłym miasteczkom * i obniżyła nieco cenzus wyborczy. Nadal jednak większość chłopów oraz wszyscy mieszkańcy miast nie posiadający nieruchomości nie otrzymali możliwości wyboru swych reprezentantów do Izby Gmin.
Ogólnokrajowy Związek Związków Zawodowych. Z tą chwilą nastąpiło też zerwanie ruchu robotniczego z wigami. Pod wpływem Owena doszło w 1833 roku do założenia Ogólnokrajowego Związku Związków Zawodowych, obejmującego wtedy pół miliona robotników. Obok postulatów ekonomicznych związek wysunął także żądanie powszechnego i demokratycznego głosowania do parlamentu. Rząd odpowiedział na to zakazem udzielania przez gminy pomocy tym robotnikom, którzy by przebywali poza specjalnie utworzonymi domami pracy, nazwanymi przez robotników * bastyliami biedaków *. Mieszkańców tych domów traktowano jak więźniów.
Czartyści. Nowe ożywienie w ruchu robotniczym nastąpiło w czasie kryzysu w 1836 roku. Najbardziej aktywne było Londyńskie Stowarzyszenie Robotników, na którego czele stanął stolarz William Lovett. Stowarzyszenie to uznało, że tylko uznanie władzy przez robotników pozwoli na gruntowne reformy. Swoje postulaty Stowarzyszenie Robotników zebrało w postaci sześciopunktowego programu, który głosił: uzyskanie powszechnego prawa wyborczego, parlamentu wybieranego co rok w drodze tajnego głosowania, zniesienia cenzusu majątkowego dla posłów, a przyznanie im pensji, równych okręgów wyborczych. Postulaty te, ujęte w petycji zwanej * kartą ludu * ( karta – po angielsku charter, stąd nazwa ruch czartystów ), przedstawiono w innych środowiskach robotniczych.
Wśród czartystów istniało jednak wewnętrzne rozbicie. Część z nich, zgrupowana wokół Lovetta, tak zwana partia siły moralnej, uważała, że społeczeństwo można pozyskać dla swych koncepcji drogą perswazji. Mniejszość natomiast, kierowana przez Irlandczyka Feargusa O Connora ( Fergus Okoner ), zwana partią siły fiz
ycznej, stała się rzecznikiem stosowania środków radykalnych, z otwartym powstaniem włącznie. Wewnętrzne rozbicie osłabiło pozycję czartystów. W 1838 roku petycja przedstawiona Izbie Gmin została przez nią odrzucona. Rząd aresztował strajkujących robotników, a próbę powstania w Walii utopiono we krwi.
Dalsze petycje. Nowa próba sił nastąpiła w 1842 roku. O Connor kierujący wtedy świeżo utworzonym Ogólnokrajowym Stowarzyszeniem Czartystów, doprowadził do przygotowania nowej petycji, obejmującej także postulaty ekonomiczne, między innymi podwyższenia płacy robotników rolnych i zmiany prawa o ubogich i domach pracy. Nowy wielki strajk ogarnął Anglię, jednak parlament nawet nie rozpatrzył petycji, a rząd aresztował przywódców pozbawiając ruch kierownictwa.
Po raz trzeci próbowali czartyści przedstawić parlamentowi petycję w latach 1847 – 1848. Jednak i tym razem próba była bezskuteczna. W dniu 10 kwietna 1848 roku miała się odbyć wielka manifestacja dla poparcia petycji. Rząd zgromadził jednak wielkie siły wojskowe, na skutek czego manifestacja została odwołana. Nastąpiły nowe aresztowania, które na dłuższy czas zahamowały działalność organizacji robotniczych.
Skutki walki czartystów. Mimo tych niepowodzeń walka czartystów nie była daremna. Pod wpływem wrzenia wśród proletariatu parlament angielski uchwalił korzystne dla robotników ustawy. Zakazano pracy dzieci w niektórych gałęziach przemysłu ( 1844 ), przyjęto, że maksymalny dzień pracy dzieci i młodzieży i kobiet będzie trwał nie dłużej niż 10 i pół godziny. Rozwinął się także ruch spółdzielczy. Ruch robotniczy stał się w Anglii realną siłą polityczną i społeczną, z którą każdy rząd musiał się liczyć.
