Genezą utworu stało się wesele Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną w pod-krakowskich Bronowicach w listopadzie 1900r. Postaci można podzielić na osoby (rzeczywiste) i osoby dramatu (zjawy). Głównymi osobami są: Pan i Panna Młoda, Gospodarz (Włodzimierz Tetmajer), Gospodyni, Dziennikarz (ze stańczykowskiego, konserwatywnego pisma „Czas”), Poeta (Kazimierz Przerwa-Tetmajer), Czepiec (wójt, starosta wesela), Klimi-na, Radczyni (Antonina Domańska – autorka książek dla dzieci), Rachela (córka karczmarza Singera), Jasiek (brat Panny Młodej). Weselnicy wywodzą się z inteligencji bądź z chłopstwa.
Akt I ma charakter realistyczny i jest obserwacją społeczeństwa. Chłopi interesują się życiem społecznym – Czepiec pyta Dziennikarza – „Cóż tam, panie, w polityce?”. Inteligenci lekcewa-żą to jednak – uważają stan za ograniczony do zasięgu parafii. Traktują chłopów jako skansen obyczajów i wartości, urzeczywistniających ideę „wsi spokojnej” Kochanowskiego. Chłopów cechuje patriotyzm i zapał, ale potrzeba im przywódcy – Czepiec wspomina tradycję udziału chłopów w powstaniu kościuszkowskim. Inteligencja nie rozumie obyczajów, nie wie nic o pracy na roli – w rozmowie z Radczynią Klimina mówi – „Wyście sobie, a my sobie …” – Po-eta – „My do Sasa, wy do lasa”. Gospodarz wytyka artystom, że popadają w chłopomanię, pseudofascynację wsią i pijaństwo – Nos.
Dialog Poety i Racheli wzywający na weselę Chochoła zapowiada zmianę konwencji – Akt II ma charakter fantastyczny, symboliczny i związany jest z osobami dramatu. Zjawy są personi-fikacją rozterek wewnętrznych, myśli, marzeń i odczuć osób realnych. Marysi ukazuje się Widmo, Dziennikarzowi – Stańczyk, Poecie – Czarny Rycerz, Panu Młodemu – Hetman, Dzia-dowi – Upiór, Gospodarzowi – Wernyhora. Widmo symbolizuje tęsknotę miłosną chłopki do zmarłego narzeczonego. Stańczyk jest alegorią troski o losy kraju. Dziennikarz stwierdza, że Polacy są bezczynni, również i on; bez walki zmierzają ku zatraceniu. Błazen krytykuje dzia-łalność lojalistów. Daje dziennikarzowi kaduceusz – symbol władzy – mówi „mąć tę narodową kadź, serce truj, głowę trać”. Dziennikarz przeżywa rozterkę, ale rezygnuje z podjęcia postę-powych działań. Rycerz Zawisza Czarny jest wcieleniem marzeń artystów Młodej Polski o sile i potędze ducha. Ukazuje Poecie jego pustkę jako dekadenta i nicość w czasach gdy społe-czeństwo potrzebowało literatury tyrtejskiej. Hetman Branicki, targowiczanin jest symbolem zdrajcy ojczyzny i ideałów. Ukazuje Panu Młodemu, że jego ślub jest wyrazem ludomanii, nie zaś faktycznego zbratania się chłopów i inteligencji. Upiór to Jakub Szela, który był przywód-cą rabacji galicyjskiej. Stwierdza, iż między chłopami, a inteligencją nie może istnieć porozu-mienie. Upiór symbolizuje mściciela krzywdy chłopskiej i nosi ciężar morderstwa popełnione-go na szlachcie. Wernyhora to legendarny Kozak z II poł. XVIII, który wieszczył wojnyna-poleońskie, rozbiory i wyzwolenie Polski. Przekazuje on gospodarzowi złoty róg oraz misję zorganizowania wśród chłopów zrywu narodowego. Ten okazuje się nieodpowiedzialny – od-daje róg Jaśkowi i znużony zabawą zasypia.
Akt III łączy dwie płaszczyzny utworu. Gospodarz przypomina sobie o „niepodległościowym zleceniu”. Okazuje się, że Jasiek zgubił róg schylając się po czapkę z piórami. Nie ziściły się marzenia o wolności. Zebrani tańczą w błędnym kole niemocy i zapomnienia w rytm śpiewu chochoła.
Wyspiański ukazał przygnębiający obraz społeczeństwa. Wykazał podział stanowy, którego nie zmieniają chłopomańskie gesty inteligentów. Chłopi czują niechęć do szlachty z powodu zatargów historycznych i braku faktycznego zainteresowania losami kraju. „Wesele” jest kry-tyką teraźniejszości i przeszłości. Stanowi sąd nad biernością, egoizmem i pychą inteligencji. Wyspiański potępiał postawy dekadenckie. Obalił mit wspólnoty narodowej i mit arkadyjski. Konkluzję dramatu zawiera symboliczny „chocholi taniec”.
