Druga połowa XIX wieku była dla narodu polskiego okresem dalszego pozostawania pod rozbiorami i pozbawienia własnej państwowości. Powodowało to rozbicie narodu jako całości, a więc niemożność kumulacji wysiłków na rzecz narodowego rozwoju nauki, kultury i techniki. Jeszcze większą przeszkodą były (szczególnie po Powstaniu Styczniowym w 1963 r.) wysiłki państw zaborczych do mniejszej lub większej likwidacji kultury polskiej, co wyrażało się głównie w likwidacji polskiego szkolnictwa na wszystkich poziomach czy usuwaniu języka polskiego ze szkół, sądownictwa czy administracji. Skutkiem tego osiągnięcia w wyżej wymienionych dziedzinach często powstawały na emigracji lub też były oparte na indywidualnym wysiłku, pozbawionym możliwości swobodnego działania czy zaplecza naukowo-badawczego.
Proces rozwoju kulturowego czy naukowego jest zjawiskiem ciągłym, stąd też trudno ująć go w ścisłe ramy czasowe. Można przyjąć, że zasadniczym prądem kulturowym w Polsce (ściśle powiązanym z nauką i techniką) w drugiej połowie XIX wieku był Pozytywizm, którego siłę w latach 90-tych osłabiły trendy Młodej Polski. Dla zrozumienia całokształtu wysiłków na omawianych polach warto wymienić podstawowe założenia prądu pozytywistycznego:
– wiedza ogranicza się do badania faktów i praw nimi rządzących;
– podstawą metody jest doświadczenie i obserwacja;
– człowiek stanowi część przyrody i podlega tym samym prawom (nauki przyrodnicze stają się w miejsce filozofii naukami podstawowymi, odkrywają prawa rządzące światem);
– nauka ma służyć udoskonalaniu życia ludzkiego;
– rozwój produkcji (przemysłu) to warunek dobrobytu;
Zasady te wyznaczył nowy sposób działalności kulturotwórczej człowieka, choć trzeba przyznać, że Polacy nigdy do końca nie odrzucili ideałów epoki Romantyzmu. Generalnie jednak twierdzono, że postępowi służą realne działania nastawione na materialny rozwój społeczeństwa (Wielopolski) czy też, że jedynie zorganizowane, zespołowe działanie gwarantuje skuteczność (Libelt, Cieszkowski). W podstawowym dziele inspirującym polskich pozytywistów – „Szkoła polska gospodarstwa społecznego”, Józef Stupiński stwierdzał wprost, że świat jest materialny i poza materią nie ma niczego istotnego.
Omawiany okres charakteryzował się głębokimi przemianami w życiu społecznym i gospodarczym. W rolnictwie przekształcono formy produkcji z feudalno – pańszczyźnianych na wczesnokapitalistyczne i zakończono proces uwłaszczenia. W przemyśle dokonała się z kolei rewolucja przemysłowa, oznaczająca przejście od manufaktur do fabryk. Od lat 50-tych gwałtownie rozwija się przemysł górniczo – hutniczy, włókienniczy (łódzkie fabryki Scheiblera i Geyera) oraz maszynowy (zakłady Cegielskiego w Poznaniu czy Zieleniewskiego w Krakowie). W 1953 r. aptekarz ze Lwowa – Ignacy Łukasiewicz dokonuje wynalazku lampy naftowej, co rozbudza zainteresowanie złożami ropy naftowej. W zasadzie jednak największe i o światowym rozgłosie osiągnięcia w naukach technicznych mają miejsce na emigracji. S. Drzewiecki jest znanym wynalazcą w zakresie hydrodynamiki i łodzi podwodnych (prace w Rosji i Francji), R. Modrzejewski konstruktorem mostów wiszących (USA), E. Malinowski budowniczym położonej w Andach linii kolejowych (Chile), zaś W. Kluger projektantem i budowniczym szeregu dróg górskich, kanałów i portów.
W zakresie nauk ścisłych o bardziej teoretycznym charakterze na czoło wybija się nagrodzone w 1903 r. nagroda Nobla odkrycie pierwiastków promieniotwórczych – polonu i radu, przez Piotra Curie i Marię Skłodowską – Curie. W Polsce w tym zakresie przodują profesorowie uniwersytetów Jagiellońskiego i Lwowskiego. Z. Wróblewski i K. Olszewski prowadzą prace badawcze nad skraplaniem gazów (w 1883 r. skraplają tlen i azot), zaś ich następca A. Witkowski osiąga sukcesy w zakresie termodynamiki gazów. Podobnej klasy osiągnięcia dokonują się w dziedzinach geologii, geografii, mineralologii czy matematyki. B. Dybowski (zesłaniec na Syberię) zajmuje się badaniem fauny w rejonie Bajkału i tworzy podwaliny pod cytologię roślin, sławnymi botanikami i zoologami stają się także E. Strasburger, M. Nowicki-Siła oraz J. Rostafiński. Za współtwórcę nowoczesnej medycyny sadowej i odkrywcę pierwszego hormonu – adrenaliny, uznaje się L. Teichmanna, zaś odkrywcę zarazka tyfusu brzusznego – N. Cybulskiego.
Największe jednak zasługi na polu nauki tego okresu położyli humaniści, głównie ze Szkoły Głównej w Warszawie i krakowskiej Akademii Umiejętności. Z inspiracji historyków J. Szujskiego i S. Smolki ukazał się cały szereg edycji źródłowych oraz nawiązano ścisłą współpracę z zagranicznymi uczelniami. Z kolei pod rozwój językoznawstwa jako nauki podwaliny położyli Jan B. de Courtney i Jan Karłowicz.
W zakresie literatury i teatru cenionymi za rozwój powieści i noweli realistycznej są J. Korzeniowski, I. Kraszewski oraz T.T. Jeż. Złożoność zjawisk społecznych doskonale opisywali B. Prus, E. Orzeszkowa i później M. Konopnicka. Prus pisząc „Faraona” stworzył ponadto nowy typ powieści historiozoficznej, ukazując doskonale mechanizmy działania władzy i społeczną funkcję wiedzy i religii. Czołowym pisarzem tego okresu był H. Sienkiewicz, który za powieść „Quo Vadis” otrzymał nagrodę Nobla, zaś umacniającymi patriotyczne uczucia powieściami „Krzyżacy” i „Trylogią” jest do dziś obecny w sercach Polaków. Światowej klasy dramatopisarzem był C.K. Norwid, zaś pionierami naturalizmu byli S. Żeromski i W. Reymont. W dziedzinie poezji poza wspomnianym Norwidem wybitnymi twórcami byli T. Lenartowicz i A. Asnyk.
Jeżeli chodzi o muzykę najwybitniejszym przedstawicielem tego okresu jest S. Moniuszko, twórca opery narodowej (Halka, Hrabia czy Straszny Dwór). Wielką indywidualnością był także K. Szymanowski, uznawany za twórcę współczesnego narodowego stylu polskiego. Do wybitnych muzyków klasy światowej należeli również I. Paderewski, J. Hoffman i L. Godowski. W malarstwie znajdujemy całą plejadę wybitnych i cenionych do dzisiaj twórców. Byli to zgodnie z duchem epoki głównie malarze realistyczni, przeważnie wychowankowie krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych. Do najbardziej znanych należą: J. Matejko, W. Gerson, A. Grottger, J. Chełmoński czy L. Wyczółkowski. Osobną kategorię przyznaje się twórczości malarskiej i dekoratorskiej W. Wyspiańskiego, twórcy własnej formy w sztuce polskiej i awangardowej w Europie.
Osiągnięcia w nauce, kulturze i technice Polaków drugiej połowy XIX wieku są z pewnością zasłużone i do dziś cenione jako dzieła światowe. Ich praca spajała naród polski i wręcz likwidowała przeszkody i bariery stworzone przez układy polityczne. Pomimo tak wrogich działań jak np. „Kulturkampf” Bismarcka, osiągano w tych dziedzinach rezultaty nie gorsze od krajów posiadających niezagrożony byt państwowy i znacznie korzystniejszą sytuację ekonomiczno – społeczną.
