Nagrody Nobla, prestiżowe międzynarodowe wyróżnienia przyznawane za wybitne osiągnięcia naukowe, literackie lub zasługi dla społeczeństw i ludzkości, ustanowione w 1895r. przez Alfreda Nobla, przyznawane corocznie 10 grudnia (w rocznicę śmierci fundatora), od 1901 (z przerwą w latach 1940-1942), za najwybitniejsze osiągnięcia w każdej z pięciu dziedzin: z fizyki za „najważniejsze odkrycie lub wynalazek w dziedzinie fizyki” oraz z chemii za „najważniejsze odkrycie lub postęp w dziedzinie chemii” (obydwa przyznaje Szwedzka Królewska Akademia Naukowa w Sztokholmie), w dziedzinie fizjologii lub medycyny za „najważniejsze odkrycie w dziedzinie fizjologii lub medycyny” (przyznaje Instytut Karoliński w Sztokholmie), z zakresu literatury za „wybitną pracę na rzecz idealistycznych tendencji” (decyduje Szwedzka Akademia Literatury), a także osobom lub instytucjom najlepiej działającym na rzecz pokoju i braterstwa narodów za „najlepszą pracę na rzecz braterstwa między narodami, likwidacji lub redukcji stałych armii oraz za udział i promocję stowarzyszeń pokojowych” (przyznaje komitet składający się z 5 osób, wybierany przez norweski parlament Storting).
Nagrody Nobla są realizowane na bazie Fundacji Nobla. Statut Nagród Nobla i przepisy regulujące działalność instytucji powołanych do ich przyznawania (tzw. Komitetów Nobla) oficjalnie zatwierdził król szwedzki Oskar II w 1900r.
Wartość Nagród Nobla zmienia się w zależności od zysków osiąganych przez Fundację Nobla w danym roku: wysokość Nagród Nobla z 1901 wynosiła 150 tys. ówczesnych koron szwedzkich, czyli ok. 40 tys. ówczesnych dolarów USA, w następnych zaś latach spadała, uwzględniając inflację walut, dopiero od lat 50. zaczęła ponownie ustawicznie wzrastać, przekraczając w latach 90. kwotę 1 mln dolarów USA. Każdy z laureatów otrzymuje złoty medal i dyplom honorowy. Nagroda Nobla ma także wymiar finansowy. Laureat otrzymuje znaczną sumę pieniędzy, obecnie 10 milionów koron szwedzkich, aby mógł kontynuować swoje badania lub prace, bez konieczności zabiegania o fundusze.
Od 1968r. Bank Szwecji przyznaje w dziedzinie ekonomii nagrodę, imienia Alfreda Nobla: Nagroda Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii. Wtedy też zadecydowano, że nie będzie się zwiększać ilości dziedzin, w których są przyznawane te nagrody. Nagrody są wręczane w Filharmonii Sztokholmskiej.
Nominacje i wybór
W porównaniu do innych nagród, nominacje do Nagrody Nobla, a następnie proces wyboru jest długi i rygorystyczny. Z tego powodu nagroda ta stała się najbardziej prestiżową na świecie. Propozycje dotyczące nominacji składa 3000 wybranych osobistości. Ostateczny termin zgłaszania nominacji upływa 31 stycznia. Automatycznie dyskwalifikowane są nominacje własnej osoby oraz nominacje osób zmarłych. W odróżnieniu od innych nagród, nominacje do Nagrody Nobla nie są ujawniane publicznie przez 50 lat. Po upłynięciu terminu ostatecznego, Komitet zbiera i selekcjonuje ok. 200 kandydatów. Listajest wysyłana do wybranych ekspertów z dziedzin nominowanych, po czym zostaje jedynie 15 osób. Następnie Komitet przesyła swoje rekomendacje, w zależności od rodzaju nagrody, do Akademii lub odpowiedniej instytucji, której członkowie głosują nad wyborem zwycięzcy.
Proces wyboru różni się nieznacznie w zależności od dyscypliny. Przykładowo, Nagroda Nobla w dziedzinie literatury jest rzadko przyznawana grupie osób, w odróżnieniu od nagrody Nobla w innych dziedzinach.
Brak pośmiertnych nominacji
Pośmiertne nominacje do Nagrody są niedozwolone. Wywołuje to falę krytyki z powodu braku nagród dla osób, które zmarły zanim mogły zostać nominowane. W dwóch przypadkach nagroda została przyznana pośmiertnie, gdy przyszli laureaci zmarli już po otrzymaniu nominacji.
Kontrowersje
Surowe zasady o nieprzyznawaniu nagrody więcej niż trzem osobom budzą kontrowersje. Jeśli nagrodę przyznaje się za osiągnięcia uzyskane przez zespół badawczy składający się z więcej niż trzech osób, co najmniej jeden członek zespołu nie zostanie jej laureatem. Zasada przeciwko pośmiertnemu nagradzaniu nie pozwala na uhonorowanie ważnych osiągnięć współpracowników zmarłych przed przyznaniem nagrody.
Brak nagrody w dziedzinie matematyki
Jest kilka prawdopodobnych powodów, dla których Alfred Nobel nie stworzył nagrody dla matematyków. Wola Nobla dotyczyła „wynalazków i odkryć”, przynoszących ludzkości największe korzyści, mając prawdopodobnie na myśli prace praktyczne, a nie teoretyczne. Matematyka nie była uważana za naukę, która może przynieść ludzkości praktyczne korzyści. Kolejnym prawdopodobnym powodem było istnienie znanej skandynawskiej nagrody dla matematyków. Przyznawane w ówczesnym okresie nagrody matematyczne fundowane były przez „Acta Mathematica”, w dalszym ciągu znane czasopismo matematyczne. Często pojawiały się pogłoski, że Nobel odmówił przyznawania nagrody matematycznej, ponieważ jego żona miała romans z pewnym matematykiem. Jednak nie jest to prawdą, ze względu na to, że Nobel nigdy nie był żonaty. Wzorując się na Nagrodzie Nobla Szwedzka Akademia Królewska stworzyła Nagrodę Crafoorda. Powszechnie określa się ją matematycznym odpowiednikiem nagrody Nobla w zakresie nauk ścisłych.
Polacy nominowani do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury:
Polacy, którzy byli nominowani do Nagrody Nobla, lecz jej nie otrzymali:
1). Eliza Orzeszkowa miała ją otrzymać wspólnie z Henrykiem Sienkiewiczem, lecz nie zdecydowano się na taki krok
2). Stefan Żeromski główny kontrkandydat Władysława Reymonta do Nagrody Nobla
3). Maria Dąbrowska
4). Leopold Staff
5). Stanisław Lem
6). Józef Wittlin miał otrzymać w 1939 roku za Sól ziemi, jednak wtedy nagród nie przyznano
7). Ludwik Zamenhof
8). Józef Mackiewicz
9). Zbigniew Herbert jego kandydatura była rozpatrywana równocześnie z Czesławem Miłoszem
10). Ryszard Kapuściński
Ciekawostki
Wielokrotni nobliści:
1). Maria Skłodowska-Curie
fizyka 1903: odkrycie promieniotwórczości
chemia 1911: uzyskanie czystego radu
2). Linus Pauling
chemia 1954: poznanie struktur skomplikowanych substancji
pokojowa 1962: wkład w kampanię przeciwko próbom jądrowym
3). John Bardeen
fizyka1956: wynalezienie tranzystora
fizyka 1972: teoria nadprzewodnictwa
4). Frederick Sanger
chemia 1958: struktura cząsteczki insuliny
chemia 1980: określenie sekwencji nukleotydów w wirusach
Ponadto, Nagrodę Nobla otrzymywały kilkakrotnie organizacje:
1). Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca
pokojowa 1917, 1944 i 1963: pierwsze dwie nagrody były wynikiem uznania pracy dokonanej podczas wojen światowych.
2). Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców
pokojowa 1954, 1981
Tylko jedna osoba otrzymała jednocześnie Nagrodę Nobla i Oscara. Jest to Irlandczyk, George Bernard Shaw, zdobywca Nagrody Nobla w dziedzinie literatury w 1925 oraz Oscara za „najlepszy scenariusz adaptowany” w 1938.
*******
HENRYK SIENKIEWICZ (1905)
Sienkiewicz Henryk, pseudonim Litwos (1846-1916), polski prozaik, powieściopisarz, publicysta. Laureat Nagrody Nobla w 1905. Jeden z najpopularniejszych pisarzy XX w.
Biografia:
1846.05.05. – w zubożałej rodzinie ziemiańskiej przychodzi na świat Henryk Sienkiewicz (Wola Okrzejska)
1855 – rodzina Sienkiewiczów przenosi się do Warszawy
W młodości interesuje się historią i literaturą.
Wielkie wrażenie wywierają na nim lektury Homera, Mickiewicza, Słowackiego, Waltera Scotta i Aleksandra Dumasa,
Próbuje swoich sił, jako nauczyciel domowy.
1866-1869 – studia w Szkole Głównej na wydziale prawa i medycyny, następnie historii i polonistyki
1869-1871 – studia w Szkole Głównej i na rosyjskim Uniwersytecie Warszawskim
1871 – przerywa naukę i pracuje w charakterze dziennikarza dla czołowych pism pozytywistów: „Przeglądu Tygodniowego” i „Niwy”
1872-1887 – pracuje, jako reporter i felietonista
1873 – prowadzenie stałej rubryki w „Gazecie Polskiej”
1874-1878 – współwłaściciel dwutygodnika „Niwa”
1882-1887 – redaktor dziennika „Słowo”
Daje się poznać, jako wybitny dziennikarz, który pisał też korespondencje z Wiednia, Paryża czy Ostendy.
1876-1878 – jako korespondent Gazety Polskiej przebywa w Ameryce Północnej, podejmując wraz z grupą przyjaciół (m.in. z H. Modrzejewską) próbę stworzenia w Kalifornii komuny rolnej
Zdobywa uznanie publikując artykuły pod pseudonimem Litwos.
W czasie podróży po Europie poznaje Marię Szatkiewicz, z którą żeni się dwa lata później w Polsce.
Zostaje redaktorem w nowo założonym dzienniku „Słowo” i kontynuuje pisanie krótkich form prozatorskich.
1885 – umiera żona pisarza, Maria, osierocając dwoje małych dzieci.
1886-1891 – podróżuje do Konstantynopola, Aten, Włoch, Francji, Hiszpanii, a następnie do Zanzibaru.
Okresowo mieszka w Zakopanem.
1888 – Po napisaniu „Trylogii” autor zaczyna być w Polsce otaczany kultem, a niektórzy upatrują w nim nawet duchowego wodza narodu.
1889 – funduje stypendium im. Marii Sienkiewiczowej, z którego korzystali m.in. Maria Konopnicka i Stanisław Wyspiański.
1894 – drugie małżeństwo z Marią Romanowską, od początku nieudane, szybko się rozpadło.
1899-1900 – prezes Warszawskiej Kasy Przezorności dla Literatów i Dziennikarzy
Inicjator ufundowania pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie, współorganizator Kasy im. Mianowskiego.
1900 – dla uczczenia 25-lecia pracy twórczej pisarza ofiarowano mu zakupiony z dobrowolnych składek społecznych mająteczek Oblęgorek pod Kielcami.
Trzecie małżeństwo zMarią Babską.
1905 – Nagroda Nobla w dziedzinie literatury.
Z UZASADNIENIA NAGRODY:
Otrzymał ją za „wybitne osiągnięcia w dziedzinie eposu” i – jak podkreślił jeden z jurorów – „rzadko spotykany geniusz, który wcielił w siebie ducha narodu”. W swoim odczycie noblowskim laureat powiedział, że choć Polska uważana jest za martwą i pogrzebaną, to jednak dzięki jego nagrodzie dała ona świadectwo swej sile przetrwania i woli zwycięstwa.
Według Juliana Krzyżanowskiego, „okazał się on mistrzem, swobodnie łączącym problematykę o dużej doniosłości społecznej z niezwykłą swobodą w posługiwaniu się jakościami tak od siebie odległymi, jak liryzm i komizm, jak patos i humor”.
Liczne wystąpienia publiczne, list otwarty do cesarza Wilhelma II w sprawie gwałtów władz zaborczych na Polakach. Wielokrotnie wspieranie swoim autorytetem akcji patriotycznych, np. protestowanie przeciwko prześladowaniom dzieci polskich we Wrześni (zabór pruski). W odezwach i artykułach domaga się autonomii dla Królestwa Polskiego.
1909 – zorganizowanie międzynarodowej ankiety potępiającej antypolską politykę Berlina
1914 – Wyjeżdża do Szwajcarii, gdzie organizuje w Vevey (przy współudziale A. Osuchowskiego oraz I.J. Paderewskiego) Szwajcarski Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce.
1916.11.15. – Umiera w Vevey w Szwajcarii.
1924 – uroczyste sprowadzenie prochów pisarza do Polski, a 27.X.1924r. następuje ponowny pogrzeb Sienkiewicza w katedrze św. Jana w Warszawie
Bibliografia:
1). „Ofiara” – powieść, nie zachowała się do naszych czasów
2). „Na marne” (1872) – powieść atakująca powierzchowny romantyzm młodzieży polskiej i pokazująca wyższość pracy organicznej nad patriotycznymi mrzonkami.
3). „Humoreski z teki Worszyły” (1872-73) – nowele, próba zilustrowania podstawowych haseł nurtu pozytywistycznego.
4). „Sielanka” (1875) – opowiadanie wolne od tendencji publicystycznych
5). „Stary sługa” (1875) – opowiadanie wolne od tendencji publicystycznych
6). „Hania” (1880) – opowiadanie wolne od tendencji publicystycznych
7). „Listy z podróży do Ameryki” (1878) – ogół korespondencji z Ameryki, publikowanych na łamach „Gazety Polskiej”
8). „Szkice węglem” (1880) – zaliczane do arcydzieł polskiej nowelistyki
9). „Orso” (1880) – nowela amerykańska
10). „Za chlebem” (1882) – zaliczane do arcydzieł polskiej nowelistyki
11). „Bartek Zwycięzca?” (1882) – zaliczane do arcydzieł polskiej nowelistyki
12). „Janko muzykant” (1880) – zaliczane do arcydzieł polskiej nowelistyki
13). „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela” (1880) – porusza problemy społeczno-obyczajowe w duchu ideologii pozytywistycznej
14). „Latarnik” (1882) – nowela amerykańska zaliczana do arcydzieł polskiej nowelistyki, inspiracją były dzieje Polaka Sielawy: „Przysłonił oczy, jakby im nie wierząc; zdawało mu się, że śni – książka była polska!”
15). „Jamioł” (1882) – porusza problemy społeczno-obyczajowe w duchu ideologii pozytywistycznej
16). „Ogniem i mieczem” (1884) – pierwsza część Trylogii obejmującej burzliwe dzieje Polski w XVII w., wojny z Tatarami, Szwedami i Turkami, odniosła niebywały sukces czytelniczy, choć pozytywiścinie szczędzili autorowi krytyki, już sam gatunek powieści historycznej nazywając anachronizmem.
17). „Potop” (1886) – druga część Trylogii obejmującej burzliwe dzieje Polski w XVII w., wojny z Tatarami, Szwedami i Turkami.
18). „Pan Wołodyjowski” – trzecia część Trylogii obejmującej burzliwe dzieje Polski w XVII w., wojny z Tatarami, Szwedami i Turkami.
19). „Wspomnienie z Maripozy” (1889) – nowela amerykańska
20). „Sachem” (1889) – nowela amerykańska
21). „Bez dogmatu” (1891) – powieść, analiza zjawiska dekadentyzmu
22). „Rodzina Połanieckich” (1895) – tematyka historyczna
23). „Quo Vadis” (1896) – międzynarodowy sukces, główny argument dla przyznania Nagrody Nobla, inspirację do jej napisania przyniosła Sienkiewiczowi książka Ernesta Renana „Antychryst” oraz płótna Henryka Siemiradzkiego, ukazująca męczeństwo chrześcijan za czasów Nerona, doczekała się kilku wielkich ekranizacji.
24). „Krzyżacy” (1900) – wg Sienkiewicza jego najlepsze dzieło, powieść historyczna za czasów królowej Jadwigi.
25). „Na polu chwały” (1905) – odcinek z planowanej trylogii historycznej za czasów Jana III Sobieskiego.
26). „Wiry” (1910) – powieść polityczna
27). „W pustyni i w puszczy” (1911) – powieść zaliczana do światowej klasyki literatury młodzieżowej. Opowiada o losach dwójki przyjaciół: Stasia i Nel, porwanych w Afryce.
28). „Legiony” (1914) – powieść ukazująca się w „Tygodniku Ilustrowanym”., 01.07.1914r. – jej ostatni odcinek (miała liczyć trzy tomy, skończyło się na jednym)
Do dziś Henryk Sienkiewicz uważany jest za jednego z najwybitniejszych pisarzy w historii literatury polskiej i za niezrównanego stylistę. Według jednego z krytyków, gdyby za przedmiot opisu wziął nawet zwykłą cegłę, potrafiłby nią zafascynować i porwać czytelnika. Podejmowane były jednocześnie, m.in. przez Stanisława Brzozowskiego i Witolda Gombrowicza, próby zrewidowania roli, jaką odegrał Sienkiewicz w formowaniu się świadomości narodowej Polaków. Na świecie uważany jest za klasyka powieści historycznej, a jego utwory, zwłaszcza „Quo Vadis”, wciąż wydawane są w obcych językach.
Wg dzieł Sienkiewicza zrealizowano w Polsce filmy: Krwawa dola W. Palińskiego (1912), Na jasnym brzegu (1921) i Bartek Zwycięzca (1923) E. Puchalskiego. Po II wojnie światowej powstały filmy: Pan Wołodyjowski (1969), Potop (1974) oraz Ogniem i Mieczem (1999) J. Hoffmana, W pustyni i w puszczy została zekranizowana 2 razy: 1973 przez Władysława Ślesickiego oraz w 2001 przez Gavina Hood’a. Ekranizacji powieści Quo Vadis dokonali: E. Guazzoni (Włochy, 1912), G. Jacoby (Włochy, 1924), M. LeRoy (USA, 1951). W 1912r. nakręcono ponadto film dokumentalny Henryk Sienkiewicz w Oblęgorku, wyświetlony dopiero w 1916r.
*******
STANISŁAW WŁADYSŁAW REYMONT (1924)
Reymont Władysław Stanisław, właściwie Stanisław Władysław Rejment (1867-1925), polski prozaik, powieściopisarz i nowelista. Laureat Nagrody Nobla 1924. Urodzony 1867.05.07. – w zdeklasowanej rodzinie szlacheckiej, w Kobielach Wielkich (gubernia piotrkowska) przychodzi na świat Stanisław Władysław Rejment. Jegoojciec – wiejski organista z trudem może wykarmić dziewięcioro swoich dzieci.
1880 – Reymont przenosi się do Warszawy, gdzie jest m.in. uczniem krawieckim.
1884 – otrzymuje tytuł czeladnika. Najprawdopodobniej ukończył 3 klasy Warszawskiej Szkoły Niedzielno-Rzemieślniczej i na tym kończy się jego oficjalne wykształcenie.
Opuszcza dom, w którym drażniła go dyscyplina ojca i pobożność matki, aby pod zmyślonym nazwiskiem Urbański wybrać życie wędrownego aktora w objazdowej trupie teatralnej.
Przebywa, jako nowicjat u ojców paulinów w Częstochowie, ale przed złożeniem ślubów zakonnych opuszcza klasztor.
Uczestniczy, jako medium w zagranicznej wyprawie niemieckiego spirytysty Puszowa.
Przeżywa wiele przygód i skandali miłosnych.
1888 – zatrudnia się, jako pomocnik dróżnika linii Warszawsko-Wiedeńskiej, pracując najczęściej na odcinku Koluszki-Skierniewice – we wsi i przy stacji kolejowej Krosnowa, niedaleko wioski Lipce (nazywającej się dzisiaj Lipce Reymontowskie)
Wówczas też zaczął pasjami pisać powieści, dramaty, opowiadania i wiersze, które – jak sam wspominał – darł i palił.
1891 – wstępuje do Towarzystwa Dramatycznego w Piotrkowie, występuje także w teatrze amatorskim w Skierniewicach.
1892 – korespondent „Głosu”
1893 – osiada w Warszawie, zajmując się pracą dziennikarską i twórczością literacką
1895-1897 – wiele podróżuje (m.in. do: Berlina, Brukseli, Paryża, Londynu)
1890 – przeżywa katastrofę kolejową pod Warszawą, z której wychodzi z licznymi obrażeniami, za co otrzymuje wysokie odszkodowanie, które pomaga mu w materialnej stabilizacji oraz w unieważnieniu poprzedniego małżeństwa swojej ukochanej, Aurelii Szacnajder
1902 – pobiera się z ukochaną Aurelią
1914-1918 – Podczas I wojny światowej Reymont przebywa w Warszawie, gdzie pełni dość wysokie funkcje, był m.in. członkiem patriotycznych komitetów społeczno-obywatelskich.
1919-1920 – gości dwukrotnie w środowiskach polonijnych w USA. Interesuje się nowościami techniczno-cywilizacyjnymi, m.in. jest współtwórcą jednej z pierwszych w Polsce spółdzielni kinematograficznych.
1920 – osiada w Kołaczkowie w pobliżu Wrześni
1924 – Zostaje wyróżniony literacką Nagrodą Nobla.
Z UZASADNIENIA NAGRODY:
Otrzymał ją za wybitny epos narodowy, powieść „Chłopi”. Jak napisał jeden ze złośliwych publicystów amerykańskich: „było dwóch głównych kandydatów do nagrody – Stefan Żeromski i Władysław Reymont, ponieważ jednak większość Polaków wolała Żeromskiego, jurorzy wybrali Reymonta”. Z powodu ciężkiej choroby laureat nie mógł przybyć na uroczystość.
1925.12.05. – umiera w Warszawie, w rok po otrzymaniu Nagrody, w wieku 58 lat, do czego w znacznym stopniu przyczynił się jego alkoholizm.
Bibliografia:
1). „Wiersze” (1882)
2). „Wigilia Bożego Narodzenia” (1892) – nowela
3). „Suka” (1892-94) – opowiadanie
4). „Zawierucha” (1892-94) – opowiadanie
5). „Pielgrzymka do Jasnej Góry” (1894) – reportaż napisany za radą Antoniego Świętochowskiego, wydrukowany w „Tygodniku Ilustrowanym”.
6). „Komediantka” (1895) – powieść związana ze środowiskiem aktorskim
7). „Ziemia obiecana” (1895-99) – powieść o narodzinach Łodzi, jako centrum przemysłowego, doczekałasię ekranizacji przez: A. Hertza i Z. Gniazdowskiego w 1927 oraz A. Wajdy w 1975.
8). „Fermenty” (1897) – powieść, kontynuacja „Komediantki”
9). „Sielanka” (1900)
10). „Chłopi” (1902-1909) – czterotomowa powieść pisana w trzech państwach: Polsce, Francji i Włoszech, publikowana początkowo w odcinkach na łamach „Tygodnika Ilustrowanego”. Nikt w literaturze polskiej nie przedstawił prawdziwego życia wiejskiego, wpisanego w cykliczność pór roku i porządek ludowych świąt oraz obrzędów. Dzieło nie wymagało od pisarza specjalistycznych studiów, sam, bowiem znał doskonale życie wsi i chłopów, a za pierwowzór do powieści posłużyła mu wieś, niedaleko której pracował jako dróżnik. Nie na darmo „Chłopi” nazywani są „wielkim malowidłem epickim”, bowiem Reymont-prozaik nie był ani psychologiem, ani socjologiem, ale malarzem. Powieść początkowo została w Polsce przyjęta niechętnie, uznano ją za arcydzieło dopiero po licznych przekładach i entuzjastycznych recenzjach za granicą.
11). „Zabiłem” (1906)
12). „Ave Patria” (1907) – poświęcił ją wydarzeniom rewolucyjnym
13). „Marzyciel” (1908) – powieść budząca uznanie badaczy współczesnych, której bohater podwójnie przeżywa rzeczywistość, a w końcu przerywa swoje cierpienia samobójstwem.
14). „Z ziemi chełmskiej” (1909) reportaż opowiadający o prześladowaniu przez władze carskie grekokatolików na Chełmszczyźnie.
15). „Wampir” (1911) – gotycka powieść, wykorzystująca spirytystyczne doświadczenia pisarza.
16). „Rok 1794” (1913-1918) – trylogia historyczna poświęcona insurekcji kościuszkowskiej. Akcja utworu urywa się niespodziewanie na powstaniu ludu w Warszawie, co Krzyżanowski tłumaczy tym, „iż powieściopisarz wkroczył w dziedzinę dla siebie za trudną, wymagającą nie tylko dużej wiedzy historycznej, ale również kultury umysłowej, której Reymont nie miał”
17). „Za frontem” (1919) – opowiadanie związane z losami chłopstwa w okresie zawieruchy wojennej.
18). „Bunt” (1924)
Jak zauważył Julian Krzyżanowski, w utworach tych Reymont „poruszał sprawę u schyłku XIX w. przewijającą się wielokrotnie w powieściach i dramatach – sprawę buntu młodych kobiet, ponoszonych przez temperament erotyczny maskowany aspiracjami artystycznymi, jednostek szamocących się z konwenansami, by ostatecznie albo zmarnować się, albo po przebyciu „fermentów” psychicznych pogodzić się z szarą codziennością”.
Julian Krzyżanowski porównywał nawet jego opisy przyrody do mickiewiczowskich w „Panu Tadeuszu”. Nie zapominajmy jednak, że Reymont nie miał w swojej ojczyźnie szczęścia do krytyków. Pisał w liście do Kornela Makuszyńskiego: „Któż się to i kiedy naprawdę interesował mną i moimi pracami? I nie byłem „socjałem” ni Żydem, ni partyjniakiem. Czy można, brać takiego matołka pod uwagę?”. Nawet Jodełka-Burzecki, wielki popularyzator Reymonta, pisał o nim: „Na szczęście ten ćwierćinteligent, traktowany z pogardą przez profesjonalistów literatury, posiadał wielki talent pisarski, który zastępował mu i wykształcenie teoretyczne, i oczytanie – w rezultacie chronił go przed popadnięciem w grafomanię”.
*******
CZESŁAW MIŁOSZ (1980)
Miłosz Czesław, pseudonimy i kryptonimy m.in.Adrian Zieliński, B.B. Kuska, Jan M. Nowak, Jan Syruć, Ks. Jan Robak, Primas Aron (1911- 2004), polski poeta, prozaik, eseista, historyk literatury, tłumacz. Laureat Nagrody Nobla 1980. Laureat Nagrody NIKE’98.
1911.06.30. – mały Czesław rodzi się w Szetejnie (Litwa) w powiecie kiejdańskim, jako syn Weroniki z Kunatów i Aleksandra Miłosza, inżyniera drogowego
1914-1918 – spędza na nieustannych podróżach po Rosji, towarzysząc razem z matką ojcu, który zmobilizowany do armii carskiej, jako oficer saperów budował mosty i umocnienia w strefach przyfrontowych
1921 – trzy lata po powrocie Miłoszów na Litwę – Czesław rozpoczyna naukę w Gimnazjum im. Zygmunta Augusta, a następnie na wydziale prawa Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, gdzie działa w Sekcji Twórczości Oryginalnej Koła Polonistów
1929-1934 – studia prawnicze na Uniwersytecie Wileńskim
1931 – jest jednym z założycieli grupy literackiej „Żagary”, prezentującej katastroficzny pogląd na rzeczywistość i przekonanie o nieuchronności zbliżającego się kataklizmu, jest też współredaktorem pisma pod takim samym tytułem
1931 – odbywa pierwszą podróż po Europie Zachodniej
1931-1932 – Po roku akademickim spędzonym na Uniwersytecie Warszawskim i nieudanych egzaminach poeta wraca do Wilna.
1934-1935 – stypendysta Funduszu Kultury Narodowej w Paryżu. Po ukończeniu studiów w 1934r. otrzymuje za swoje poezje główną nagrodę literacką imienia Filomatów przyznaną przez Związek Zawodowy Literatów Polskich, a następnie stypendium Funduszu Kultury Narodowej, dzięki czemu może wyjechać na rok do Paryża, gdzie poznaje język francuski w Alliance Franaise. W Paryżu uczęszcza na wykłady tomizmu do L’Institut Catholique, ale największy wpływ wywiera nań jego krewny, Oskar Miłosz – dyplomata litewski i poeta francuski, przejawiający w swej twórczości skłonności mistyczne.
1936 – Wraca do Wilna, gdzie rozpoczyna pracę w miejscowej rozgłośni radiowej. W roku następnym zostaje usunięty z pracy za lewicowe poglądy i przenosi się do rozgłośni warszawskiej.
1939-1945 – podczas okupacji zajmuje się pisaniem i tłumaczeniem, m.in. Maritaina i Szekspira.
1940 – ucieka z zajętego przez Armię Czerwoną Wilna do Warszawy, gdzie pracuje, jako woźny w uniwersyteckiej bibliotece.
1945 – po upadku powstania warszawskiego przebywa w Goszycach i w Krakowie.
1945 – wyjeżdża do USA, gdzie pracuje, jako dyplomata
1946 – pracuje w konsulacie generalnym w Nowym Jorku
1947-1949 – pracuje w ambasadzie w Waszyngtonie, jako attach kulturalny.
1950 – sekretarz ambasady w Paryżu
1950 – zostaje przeniesiony do Paryża na stanowisko I sekretarza ambasady. Podczas krótkiego pobytu w Polsce przeżywa wstrząs psychiczny, widząc ogrom spustoszeń dokonanych przez komunistyczne władze.
Pod koniec 1950r. wezwany został do Warszawy, gdzie odebrano mu paszport. Zwrócono go dopiero po osobistej interwencji Zygmunta Modzelewskiego u Bolesława Bieruta.
1951 – poeta wyjeżdżado Paryża, gdzie zwraca się do władz francuskich o azyl polityczny i zostaje emigrantem. Początkowo mieszka w Maisons Laffitte pod Paryżem,
1957 – otrzymuje nagrodę miesięcznika „Kultura”, a w roku następnym nagrodę Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie.
1960 – poeta przenosi się na stałe do USA, gdzie zostaje profesorem na wydziale literatur i języków słowiańskich na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley
1980 – zostaje uhonorowany literacką Nagrodą Nobla.
Z UZASADNIENIA NAGRODY:
Otrzymał ją za całokształt twórczości. Podczas bankietu urządzonego na jego cześć w sztokholmskim ratuszu powiedział m.in.: „Jestem częścią polskiej literatury, która jest względnie mało znana w świecie, gdyż jest niemal nieprzetłumaczalna. Porównując ją z innymi literaturami mogłem ocenić jej niezrównaną dziwaczność. Jest to rodzaj tajnego bractwa mającego własne obrzędy obcowania z umarłymi, gdzie płacz i śmiech, patos i ironia współistnieją na równych prawach”. Josif Brodski nazwał Miłosza największym ze współcześnie żyjących poetów.
W 1980r. po wielu latach przerwy utwory Miłosza znów pojawiły się w Polsce oficjalnie. W roku następnym przyjechał on do ojczyzny, gdzie otrzymał m.in. tytuł doktora honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W roku akademickim 1980-81 objął katedrę Eliota Nortona na Uniwersytecie Harvardzkim w Cambridge. Otrzymał wiele prestiżowych nagród amerykańskich i międzynarodowych, np. Międzynarodową Nagrodę Literacką im. Neustadta oraz doktoraty honorowe wielu Uniwersytetów, m.in. Jagiellońskiego i Harvarda.
Od 1981 odwiedza Polskę regularnie. W 2000 roku z okazji jubileuszu dziewięćdziesiątych urodzin Uniwersytet Jagielloński wyróżnił go srebrnym medalem 600-lecia odnowienia Akademii Krakowskiej.
2004.08.14. – umiera w Krakowie.
Bibliografia:
1). „Kompozycja” (1930) – wiersz
2). „Podróż” (1930) – wiersz
3). „Poemat o czasie zastygłym” (1933) – tomik poetycki
4). „Trzy zimy” (1936) – tomik poetycki
5). „Obrachunki” – nowela za którą otrzymał nagrodę w konkursie literackim pisma „Pion”.
6). „Wiersze” (1940) – tomik poetycki
7). „Pieśń niepodległa” (1942) – antologia
8). „Ocalenie” (1945) – tomik poetycki
9). „Traktat moralny” (1947)
10). „Zniewolony umysł” (1953) – esej
11). „Zdobycie władzy” (1953) – powieść wyróżniona nagrodą księgarzy europejskich – Prix Litteraine Europen
12). „Światło dzienne” (1953) – tomik poetycki
13). „Dolina Issy” (1955) – powieść
14). „Traktat poetycki” (1957)
15). „Rodzinna Europa” (1958)
16). „Kontynenty” (1958) – eseje
17). „Człowiek wśród skorpionów” (1961) – studium krytyczne
18). „Król Popiel i inne wiersze” (1961) – tomik poetycki
19). „Gucio zaczarowany” (1965) – tomik poetycki
20). „Widzenia nad Zatoką San Francisco” (1969) – zbiór esejów
21). „Miasto bez imienia” (1969) – tomik poetycki
22). „Prywatne obowiązki” (1972) – tom szkiców literackich
23). „Gdzie słońce wschodzi i kędy zapada” (1974) – tomik poetycki
24). „Ziemia Ulro” (1977) – esej
25). „Ogród nauk” (1979) – tom esejów i przekładów
26). „Hymn o perle” (1982) – tomik poetycki
27). „Nieobjęta ziemia(1984) – tomik poetycki
28). „Kroniki” (1987) – tomik poetycki
29). „Dalsze okolice” (1991) – tomik poetycki
30). „Zaczynając od moich ulic” (1985) – zbiór esejów
31). „Metafizyczna pauza” (1989) – zbiór esejów
32). „Poszukiwanie ojczyzny” (1991) – zbiór esejów
33). „Rok myśliwego” (1991) – dziennik
34). „Na brzegu rzeki” (1994) – tomik poetycki
35). „Szukanie ojczyzny” (1992)
36). „Legendy nowoczesności” (1996)
37). „Życie na wyspach” (1997)
38). „Piesek przydrożny” (1997) – proza, wyróżniony literacką Nagrodą NIKE za najlepszą książkę roku 1998
39). „Abecadło Miłosza” (1997)
40). „Inne Abecadło” (1998)
41). „Wyprawa w dwudziestolecie” (1999)
42). „To” – tomik poetycki (2000)
43). „Haiku” (2002)
44). „Druga przestrzeń” (2002) – tomik poetycki
45). „Orfeusz i Eurydyka” (2003)
CZESŁAW MIŁOSZ, WIERSZE (wybrane fragmenty):
1). „Miasto”
Na inne szczęście. Słuchaj. I radość, i wstyd
Żyć jeszcze raz, na nieobeszłej ziemi, Powracać i ślubować, gdy zmarzły kasztan kwitł, Winy dawne odkupić czynami lepszemi.
Bólu prawdziwy, sławo i niesławo,
Ty wielka, że godna jesteś jedynie milczenia,
Brzękiem słów pustych twego nie dotknie imienia,
Kto tęsknił, wie. Nie powie nic. Warszawo.
Grajku poranny, komu ty tak grasz,
Tam są schody bez domu i piętra bez żywych.
– Tobie gram, najpiękniejsze z urojonych miast
I najsmutniejsze z prawdziwych.
1940
(Z tomiku „Ocalenie”, 1945)
2). „W Warszawie”
Wytrzymałości. A serce
To kamień, w którym jak owad
Zamknięta jest ciemna miłość
Najnieszczęśliwszej ziemi.
Jakże mam mieszkać w tym kraju.
Gdzie noga potrąca o kości
Niepogrzebane najbliższych
Czyż na to jestem stworzony,
By zostać płaczką żałobną?
1945
(Z tomiku „Ocalenie”, 1945)
3). „Sposób”
I gdybym mógł nie mówić nie mówiłbym nic, bo nie było mi obojętne,
że zwracam się do nikogo.
(Z tomiku „Miasto bez imienia”, 1969)
4). „Moja wierna mowo”
Moja wierna mowo.
Teraz przyznaję się do zwątpienia.
Są chwile, kiedy wydaje się, że zmarnowałem życie.
Bo ty jesteś mową upodlonych,
mową nierozumnych i nienawidzących, – bo w nieszczęściu potrzebny jakiś ład czy piękno.
(Z tomiku „Miasto bez imienia”, 1969)
5). „Tak mało”
Tak mało powiedziałem,
Nie zdążyłem.
(Z tomiku „Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada”, 1974)
6). „Który skrzywdziłeś”
Choćby przed tobą wszyscy się skłonili
Cnotę i mądrość tobie przypisując,
Złote medale na twoją cześć kując,
Radzi, że jeszcze jeden dzień przeżyli.
Nie bądź bezpieczny. Poeta pamięta.
Możesz go zabić – narodzi się nowy.
Spisane będą czyny i rozmowy.
(Z tomiku „Światło dzienne”, 1953)
*******
WISŁAWA SZYMBORSKA (1996)
Szymborska Wisława (1923-), polska poetka, eseistka, krytyk literacki.
Urodzona 2 lipca 1923r. w Bninie koło Kórnika pod Poznaniem. Związana od 1931 roku z Krakowem, gdzie studiowała, mieszka i pracuje.
Studiowała filologię polską i socjologię na Uniwersytecie Jagiellońskim. W latach 1945-1948 studiowała polonistykę i socjologię na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od 1953 do 1981 roku członek zespołu redakcyjnego „Życia Literackiego”, gdzie prowadziła dział poezji i rubrykę „Lektury nadobowiązkowe”. Laureatka nagród krajowych i zagranicznych (m.in. miasta Krakowa, ministra kultury i sztuki, im.Herdera). Znana w świecie dzięki przekładom m.in. na angielski, francuski, niemiecki, holenderski, hiszpański, czeski, słowacki, szwedzki, bułgarski, albański i chiński. W latach 1981-1983 była w zespole redakcyjnym miesięcznika „Pismo”. Laureatka Nagrody Nobla w 1996.
Z UZASADNIENIA NAGRODY:
Otrzymała ją za „poezję, która z ironiczna precyzją pozwala historycznemu i biologicznemu kontekstowi ukazać się we fragmentach ludzkiej rzeczywistości”
WISŁAWA SZYMBORSKA – ODCZYT NOBLOWSKI (fragmenty)
„Podobno w przemówieniu pierwsze zdanie jest zawsze najtrudniejsze. A więc mam je już poza sobą… Ale czuję, że i następne zdania będą trudne, trzecie, szóste, dziesiąte, aż do ostatniego, ponieważ mam mówić o poezji. Na ten temat wypowiadałam się rzadko, prawie wcale. I zawsze towarzyszyło mi przekonanie, ze nie robię tego najlepiej. Dlatego mój odczyt nie będzie zbyt długi. Wszelka niedoskonałość lżejsza jest do zniesienia, jeśli podaje się ja w małych dawkach. Dlatego tak wysoko sobie cenię dwa małe słowa: „nie wiem”. Małe, ale mocno uskrzydlone. Rozszerzające nam życie na obszary, które mieszczą się w nas samych i obszary, w których zawieszona jest nasza nikła Ziemia. Gdyby Izaak Newton nie powiedział sobie „nie wiem”, jabłka w ogródku mogłyby spadać na jego oczach jak grad, a on w najlepszym razie schylałby się po nie i zjadał z apetytem. Gdyby moja rodaczka Maria Skłodowska-Curie nie powiedziała sobie „nie wiem”, zostałaby pewnie nauczycielką chemii na pensji dla panienek z dobrych domów, i na tej – skądinąd zacnej – pracy upłynęłoby jej życie. Ale powtarzała sobie „nie wiem” i te właśnie słowa przywiodły ja, i to dwukrotnie, do Sztokholmu, gdzie ludzi o duchu niespokojnym i wiecznie poszukującym nagradza się Nagrodą Nobla.”
11 marca 1998r. W. Szymborska otrzymała Honorowe Obywatelstwo Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa. 8 czerwca 2001r. otrzymała najwyższe amerykańskie wyróżnienie przyznawane najwybitniejszym artystom – Dyplom honorowego członka Amerykańskiej Akademii Sztuki i Literatury. W. Szymborska jest 75 członkiem honorowym Akademii (trzecim z Polski – obok Magdaleny Abakanowicz i Krzysztofa Pendereckiego). W uzasadnieniu przyznania dyplomu napisano: „Wisława Szymborska jest nie tylko jednym z najbardziej wyrafinowanych poetów żyjących współcześnie, ale także najlepiej rozumianych. W wierszach zadziwiających różnorodnością i głębią, z humorem i przenikliwością opisuje, czym było życie w epoce głębokich przewartościowań intelektualnych. Jej muza jest subtelna, a nawet przewrotna”.
Bibliografia:
1). „Dlatego żyjemy” (1952)
2). „Pytania zadawane sobie” (1954)
3). „Wołanie do Yeti” (1957)
4). „Sól” (1962)
5). „Obóz głodowy pod Jasłem”
6). „Wiersze wybrane” (1964)
7). „Sto pociech” (1967)
8). „Wszelki wypadek” (1972)
9). „Wielka liczba” (1976)
10). „Ludzie na moście” (1986)
11). „Lektury nadobowiązkowe” (1992)
12). „Koniec i początek” (1993)
13). „Widok z ziarnkiempiasku” (1996)
14). „Sto wierszy – sto pociech” (1997)
15). „Wiersze wybrane” (2000)
16). „Poczta literacka, czyli jak zostać (lub nie zostać) pisarzem” (2000)
17). „Chwila” (2002)
Jak pisał jeden z krytyków: „Precyzyjna w wyrazie, niezwykle komunikatywna, pełna smutnego dowcipu poezja Wisławy Szymborskiej próbuje więc powiązać doświadczenia współczesne z odwiecznymi pytaniami poetów, kunsztem wyrazu, smakiem, wyczuciem stylu – pokonać próbuje człowiecze niepokoje”.
Szymborska pisze mało; obliczono, ze wydała zaledwie dwie i pół setki wierszy. Być może dzięki temu ograniczeniu są one prawie bez wyjątku arcydziełami. W każdym razie od połowy lat pięćdziesiątych należy do ścisłej czołówki polskich i europejskich poetów.
WISŁAWA SZYMBORSKA, WIERSZE
1). „Zdumienie?”
Czemu w zanadto jednej osobie?
Tej a nie innej? I co tu robię?
W dzień, co jest wtorkiem? W domu nie gnieździe?
W skórze nie łusce? Z twarzą nie liściem?
Dlaczego tylko raz osobiście?
Właśnie na ziemi? Przy małej gwieździe?
Po tylu erach nieobecności?
Za wszystkie czasy i wszystkie glony?
Za jamochłony i nieboskłony?
Akurat teraz? Do krwi i kości?
Sama u siebie z sobą? Czemu
nie obok ani sto mil stąd,
nie wczoraj, ani sto lat temu
siedzę i patrzę w ciemny kąt
– tak jak z wzniesionym nagle łbem
patrzy warczące zwane psem?
(Z tomiku „Wszelki wypadek”, 1972)
2). „Nagrobek”
Tu leży staroświecka jak przecinek
autorka paru wierszy. Wieczny odpoczynek
raczyła dać jej ziemia, pomimo że trup
nie należał do żadnej z literackich grup.
Ale też nic lepszego nie ma na mogile
oprócz tej rymowanki, łopianu i sowy.
Przechodniu, wyjmij z teczki mózg elektronowy
i nad losem Szymborskiej podumaj przez chwilę.
3). „Jak się czuję”
Kiedy ktoś zapyta, jak ja się czuję?, Grzecznie mu odpowiem, że dobrze, dziękuję. To, że mam artretyzm, to jeszcze nie wszystko. Astma, serce mi dokucza i mówię z zadyszką. Puls słaby, krew moja w cholesterol bogata? Lecz dobrze się czuję jak na swoje lata! Bez laseczki teraz już nie mogę, Choć zawsze wybieram najłatwiejszą drogę? W nocy przez bezsenność bardzo się morduję, Ale przyjdzie ranek? znów dobrze się czuję. Mam zawroty głowy, pamięć ?figle płata?, Lecz dobrze się czuję jak na swoje lata! Z wierszyka mojego ten sens się wywodzi, Że kiedy starość i niemoc przychodzi, To lepiej się zgodzić ze strzykaniem kości I nie opowiadać o swojej słabości. Zaciskając zęby z tym losem się pogódź, I wszystkich wokoło chorobami nie nudź! Powiadają: ?Starość okresem jest złotym?, Kiedy spać się kładę, zawsze myślę o tym? ?Uszy? mam w pudełku, zęby w wodzie studzę, Jeszcze przed zaśnięciem ta myśl mnie nurtuje: ?Czy to wszystkie części, które się wyjmuje?? Za czasów młodości (mówię bez przesady) Łatwe były biegi, skłony i przysiady. W średnim wieku jeszcze
