Pierwszymi Polakami, których dzieła zyskały znaczenie w całej średniowiecznej Europie byli np.: dominikanin Marcin Polak (ok. 1205-1278r.)
– historyk, prawnik i teolog lub też Witelo ze Śląska (ok. 1230-1314r.) – słynny matematyk, fizyk (optyka), przyrodnik i filozof. Jako prekursora polskiej geografii możemy określić franciszkanina z Wrocławia – Benedykta Polaka (XIII/XIV). Uczestniczył on w misji papieskiej do Azji Środkowej, do władcy Mongołów, wnuka Czyngis – chana. Podróż ta trwała 2 lata i spostrzeżenia Benedykta uzupełniły w poważnym stopniu słynne dzieło Giovanniego da Pian del Carpine „Historia Mongolorum”. Wybitnym przedstawicielem średniowiecznych nauk ścisłych był również Franko z Polski (Franco de Polonia), prawdopodobnie pochodzenia śląskiego. Był autorem traktatu o instrumencie astronomicznym zwanym torquetum. Traktat powstał w Paryżu w 1284r. i zawierał najstarszy opis przyrządu. Ciekawe, że akurat pierwszy, autentyczny egzemplarz torquetum znaleziony został w Krakowie i związany jest z polską nauką: posługiwał się nim bowiem w XVw. sławny astronom, Marcin Bylica z Olkusza.
W XV w. wielką sławę zyskali sobie uczniowie i profesorowie krakowskiej szkoły matematyczno – astronomicznej. Marcin Król z Żurawicy, astronom, astrolog, matematyk, lekarz i organizator nauk. Do jego wybitnych uczniów należeli: Andrzej Grzymała z Poznania (lekarz, astronom, miłośnik książek); Piotr Gaszowiec z Łoźmierzy ( prekursor wiedzy meteorologicznej, przeprowadzał samodzielne obserwacje astronomiczne, był też lekarzem Kazimierza Jagiellończyka); Marcin Bylica z Olkusza, lekarz, nadworny astrolog króla Węgier, profesor uniwersytetów w Bolonii i Bratysławie.
Oczywiście jednym z największych naukowców polskich tamtych czasów był Mikołaj Kopernik. Urodził się 19 lutego 1473r. w Toruniu w rodzinie kupieckiej. Wszechstronnie wykształcony, uczył się początkowo w szkole katedralnej, później w Krakowie i na uniwersytetach zagranicznych. Około 1512r. Kopernik zamieszkał we Fromborku i został kanonikiem kapituły warmińskiej. Mikołaj Kopernik był człowiekiem wszechstronnym – prowadząc badania astronomiczne potrafił równocześnie działać nienaukowo – jako administrator (odbudowując diecezję), polityk czy też dowódca wojskowy (w 1520/21r. bronił zamku w Olsztynie przed agresją Zakonu Krzyżackiego). Mikołaj Kopernik dał się poznać także jako znawca ekonomii: napisał traktat o biciu monety (1517r.) – „Monetae cudendae ratio” – zawierający wiele twórczych spostrzeżeń będących znacznym wkładem w rozwój światowej myśli ekonomicznej.
W 1542r. ukazała się, jako odrębna publikacja, część I księgi głównego dzieła Kopernika, poświęcona trygonometrii. Choć było to opracowanie pomocnicze, mające służyć lepszemu wyjaśnieniu dociekań astronomicznych, stanowiło oryginalny i wręcz doskonały wykład trygonometrii sferycznej i płaskiej, zawierający m. in. nowe rozwiązania dwóch własnych problemów z tego zakresu. Było najwybitniejszą pozycją polskiej twórczości matematycznej XVI w.
Wreszcie, w 1543r. w Norymberdze ukazało się drukiem „De revolutionibus orbium coelestium” (O obrotach ciał niebieskich) – wybitny, logicznie spójny i matematycznie udowodniony wykład teorii, która „wstrzymała Słońce a ruszyła Ziemię”, stając się jednym z największych przełomów w historii nauki i historii myśli ludzkiej.
Dzieła myśli społecznej i nauk humanistycznych przedstawiali przede wszystkim pisarze. Najwybitniejszym z nich był w średniowieczu Andrzej Frycz Modrzewski – pisarz, uczony, moralista i działacz państwowy. Urodzony w ubogiej rodzinie szlacheckiej, studiował na Uniwersytecie Krakowskim (filozofię i teologię) oraz w Witenberdze. Najwybitniejsze dzieło A. F. Modrzewskiego to „Commentatorium de Republica emendanda libri quinque”, znane w kraju pod polskim tytułem: „O poprawie Rzeczypospolitej”, ukazało się drukiem w Krakowie w 1551r. Było nową, trwałą i bardzo ważną kartą europejskiej myśli społecznej i prawniczej. Inni pisarze polityczno – historyczni to np. Krzysztof Warszewicki (1543 – 1603r.), Jan Solikowski (1539 – 1606r.), Świętosław Orzelski (1549 – 1598r.), Maciej Stryjkowski (1547 – 1582r.) i in.
Ludzie nauk ścisłych baroku to m.in. Maciej Głoskowski z Leszna – kartograf, geodeta, teoretyk strategii wojskowej, sformułował 21 problemów z zakresu matematyki stosowanej; Jan Brożek (1585 – 1652r.) – doktor filozofii, teologii i medycyny, pierwszy historyk nauki polskiej; Jan Toński (zm. 1664r.) – astronom, lekarz i profesor matematyki w Krakowie oraz niezwykle wybitny matematyk Józef Naronowicz – Naroński (1610 – 1678), który jako pierwszy zaczął pisać prace matematyczne w języku narodowym i przedstawił w swych rękopisach całą ówczesną wiedzę matematyczną.
W naukach technicznych pierwszy i jedyny do XIXw. był podręcznik „Architekt polski” Stanisława Solskiego (1622 – 1701) opisujący budowę i działanie maszyn budowlanych i urządzeń hydromechanicznych.
W dziedzinie astronomii polskiej wyróżnił się Jan Heweliusz (1611 – 1687), godny następca Kopernika. Przez długi czas jego prywatne obserwatorium było najlepszą samowystarczalną instytucją naukową. Heweliusz dokonał wielu odkryć: opracował topografię Księżyca (Selenographia); „Cometographia” – opis znanych komet (6 odkrytych przez Heweliusza); „Machina coelestis” – historia astronomii, opis instrumentów i wyniki obserwacji nieba. Heweliuszowi ofiarowano członkostwo najwybitniejszych klubów i akademii europejskich, którym jednakże odmówił pragnąc zostać w rodzinnym Gdańsku. Inny polski astronom a także matematyk i podróżnik to Jan Mikołaj Smogulecki. W wieku 16 lat przedstawił rozprawę na temat Słońca a po studiach teologicznych w Rzymie wyjechał jako jezuicki misjonarz do Chin. Przekazał Chińczykom podstawowe zdobycze ówczesnych europejskich nauk ścisłych nieznanych Chińskim uczonym.
W renesansie w dziedzinie matematyki i astronomii najwybitniejszą postacią okazał się Jan Śniadecki, uczony pisarz i pedagog, organizator szkolnictwa wyższego, rektor Akademii Wileńskiej. Przypomniał Kopernika pisząc jego biografię, pisał podręczniki (nierzadko najlepsze w Europie), zakładał laboratoria, był typowym przykładem uczonego – patrioty.
Wiek XVII i XIX to wieki wielu najważniejszych odkryć naukowych i geograficznych. Jednak dla Polski to przede wszystkim czasy niewoli i zaborów. Wielu z zesłańców i uciekinierów zostało jednocześnie odkrywcami i pionierami na nowych ziemiach. We Francji działała nasza fizyczka i chemiczka, dwukrotna laureatka Nagrody Nobla, Maria Skłodowska – Curie (1867-1934). Poświeciła się badaniom nad zjawiskiem nazwanym przez nią promieniotwórczością, wraz z mężem odkryła polon i rad, który stał się podstawą bardzo wielu innych odkryć. Jako pierwsza kobieta w historii (po tragicznej śmierci męża) objęła katedrę Sorbony. A. Einstein powiedział o niej – „Pani Curie jest jedynym nie zepsutym przez sławę człowiekiem”. Na przełomie XIX i XX wieku działał M. Smoluchowski, prof. fizyki teoretycznej, którego prace przyczyniły się do ostatecznego zwycięstwa teorii atomistycznej i poważnie wpłynęły na rozwój XX – wiecznej fizyki. I. Łukasiewicz (1822-1882), wyodrębnił jako pierwszy naftę właściwą z ropy naftowej, jednak przeważnie podaje się za jej odkrywców innych uczonych.
Wiek XIX wydał największą w dziejach polskich liczbę podróżników – odkrywców. W istotny sposób powiększyli oni wiedzę Europy o nieznanych lądach i ludach.
Sygurd Wiśniowski (1841-1892r), zwiedził Bałkany, przebywał dłuższy czas
w Australii, gdzie między innymi pracował w kopalni złota. Przewędrował wsch. część kontynentu australijskiego, Nową Zelandię, część wysp Oceanii i Antyle. Podczas następnych dwóch podróży przebywał w St. Zjed. Am. Płn. Pod koniec życia powrócił do Polski; napisał i wydał w 1873 r. książkę pt. „Dziesięć lat w Australii”. Seweryn Korzeliński (1804-1876). Był oficerem w powstaniu listopadowym i brał udział w węgierskim powstaniu pod komendą gen. Dembińskiego; otrzymał rangę majora. Potem tułał się po Francji i Anglii, skąd z grupą emigrantów polskich wybrał się do Australii. Pracował w kopalni złota, wrócił do kraju po 4 latach. Od 1860r. był dyr. Szkoły Rolniczej w Czernichowie pod Krakowem. W 1858r. wydał „Opis podróży do Australii i pobytu tamże od r. 1852 do 1856”. Paweł Edmund Strzelecki, polski podróżnik, odkrywca i badacz ur. się w Głuszynie pod Poznaniem 20.VII.1797r. W czasie dwunastoletniej wędrówki poznał większość kontynentów świata. Badał Amerykę Płn. i Płd., wiele wysp Pacyfiku, Nową Zelandię skąd przybył do Tasmanii i Australii. W drodze powrotnej do Europy zwiedził Japonię, Chiny i Płw. Malajski, Filipiny, Indonezję i Egipt. W samej Australii i Tasmanii przebył pieszo ponad 14 tys. km. Wszystkie podróże odbywał na własny koszt. Strzelecki przebywał w Australii w latach 1839 – 1844. Przedmiotem jego szczególnych badań była Nowa Południowa Walia. Jako geolog Strzelecki stwierdził istnienie tam wielu ważnych dla rozwoju kraju minerałów, odkrył złoża złota i srebra. Na prośbę ówczesnego gubernatora Australii, Gippsa, Strzelecki zachował w tajemnicy wiadomość o znalezieniu złota. On pierwszy wskazał najżyźniejszą na kontynencie krainę i nazwał ją na cześć gubernatora Gippslandem. Podczas badań kontynentu dokonał wielu różnych pomiarów; po powrocie do Europy wyniki swych podróży i badań opisał w dziele o Australii i Tasmanii „Physical Description of New South Wales and Van Diemen`s Land” – wydane w Londynie w 1845r. Strzelecki zmarł w Londynie 6.X.1873r. Do dzisiaj istnieją w Australii nazwy polskie nadane przez Strzeleckiego: Góra Kościuszki oraz miasto i dystrykt Czarnogóra, przekręcone przez Anglików na „Tarngulla. Na mapie Australii możemy znaleźć nazwy związane z imieniem Strzeleckiego, a nadane przez innych podróżników i geografów dla uczczenia dzielnego Polaka, np. pasmo górskie Strzeleckiego, miasteczko „Strzelecki” (na wsch. od Melbourne), jezioro Strzeleckiego w Australii oraz góry Strzeleckiego i szczyt Strzeleckiego w Tasmanii.
W 1939r. Polacy osiadli w Australii utworzyli komitet do przygotowania uroczystych obchodów z okazji setnej rocznicy odkrycia Góry Kościuszki w Alpach Australijskich przez Polaka Pawła Strzeleckiego. Do komitetu tego przystąpił również rząd Nowej Południowej Walii oraz szereg osobistości australijskich.
17.II.1940r. podczas uroczystości centralnej na Górze Kościuszki, w obecności przedstawicieli rzędu Nowej Południowej Walii nastąpiło odsłonięcie tablicy pamiątkowej ufundowanej ze składek młodzieży szkolnej. Tablica wykonana z brązu została umieszczona na granitowym cokole. Napis na tablicy w języku angielskim w przekładzie polskim:
Z doliny rzeki Murray
polski badacz
Paweł Edmund Strzelecki
wspiął się na te Alpy Australijskie 15 lutego 1840.
„Szczyt skalisty i nagi, przewyższający kilka innych – wspominał Strzelecki – wywarł na mnie tak wielkie wrażenie przez podobieństwo do kopca wzniesionego w Krakowie nad grobem patrioty Kościuszki, że choć w obcym kraju, na obcej ziemi, lecz wśród wolnego ludu, który cenił wolność i jej atrybuty, nie mogłem powstrzymać się od nadanie górze nazwy Góra Kościuszki.”
Dr Emil Dunikowski, profesor lwowskiego uniwersytetu, przy końcu XIX w. przedsiębrał naukowe podróże do St. Zjednoczonych i Meksyku. Przewędrował St. Zj. ze wschodu na zachód, przebywał na stepach, w Górach Skalistych, Nowym Meksyku i w Arizonie. Razem z Polakiem Witoldem Szyszłło zapuścił się daleko na trzęsawiska Florydy zamieszkane przez Indian Seminolów. Dunikowski przemierzył Meksyk wszerz i wzdłuż, czyniąc wszędzie ciekawe spostrzeżenia. Później napisał szereg ciekawych książek, między innymi: „Meksyk i szkice z podróży po Ameryce” i „Od Atlantyku poza Góry Skaliste”. Bronisław Grąbczewski (1854 – 1926) polski badacz Azji. Z wykształcenia geolog. W wojsku rosyjskim dosłużył się rangi generała. Brał udział w ekspedycji wojskowej do Turkiestanu, po czym przez 7 lat badał kraje Azji Środkowej. Do Polski powrócił w 1920r. W czasie wypraw zebrał 36000 różnych okazów etnograficznych i przyrodniczych. Grąbczewski opisał swe podróże w trzytomowym dziele pt. „Podróż do Azji Środkowej” wyd. w Polsce w latach 1924 – 1926.
Karol Bohdanowicz (1864 – 1947) polski geolog i podróżnik. Brał udział w wyprawie geologicznej na Ural, w Kraju Zakaspijskim i na pograniczu Persji; badał tereny Syberii, przez które później przechodziła kolej transsyberyjska i w Czeremchowie odkrył bogate złoże węgla kamiennego. Prowadził badania nad dolnym Amurem, nad Morzem Ochockim i na Kamczatce oraz na Półwyspie Czukockim i na Alasce. Był profesorem w Instytucie Geologii w Petersburgu, a po powrocie do Polski w 1919r. objął katedrę w Akademii Górniczej w Krakowie. Razem z Rosjaninem Obruczewem opracował pierwszą mapę geologiczną Syberii.
Czekanowski Jan (1882 – 1965) polski antropolog i etnograf, profesor uniwersytetu we Lwowie, Lublinie i Poznaniu, prowadził badania antropologiczne w środkowej Afryce. W latach 1907 – 1909 wziął udział w niemieckiej wyprawie, ale większość badań prowadził samodzielnie. Pracował na terenie Ugandy, Ruandy (dziś: Rwanda) i południowego Sudanu. Przebył w czasie tej wyprawy około 7000 km.
Józef Feliks Łozowski (1759 – 1812) generał brygady, w Egipcie pełnił funkcję naczelnego inżyniera wojskowego i kartografa. Wyróżniał się w pracach pozawojskowych podejmowanych przez ekspedycję napoleońską. Józef Sułkowski (1773 – 1798) uczestnik wojny polsko – rosyjskiej w 1792r. i powstania kościuszkowskiego, oficer armii francuskiej, uczestnik kampanii włoskiej i egipskiej; znawca spraw, obyczajów i stosunków Wschodu. Znał język arabski i miał przygotować słownik arabsko – francuski. Był członkiem Sekcji Ekonomii Politycznej Instytutu Egipskiego, uczestniczył w wyprawach archeologicznych. Napisał pracę „Notes sur l`expedition d`Egypte”, w której obok treści wojskowych umieścił geograficzny zarys Dolnego Egiptu, charakterystykę kraju i mieszkańców.
Bieńkowski Piotr (1865-1925) archeolog, profesor U. Jagiellońskiego, inicjator i kierownik pierwszej w Polsce Katedry Archeologii Klasycznej. W latach 1910-1913 brał udział w pracach wykopaliskowych austriackiej ekipy archeologicznej. W późniejszych wyjazdach do Egiptu towarzyszyli mu inni Polacy: Karol Hadaczek (1873-1914), profesor Uniwersytetu Lwowskiego oraz Tadeusz Wałek.
Tadeusz Smoleński (1884 – 1909) jeden z pierwszych polskich egiptologów. Wyjechał do Egiptu w 1904r., przyjęty życzliwie przez dyrektora Service des Antiquités, Gastona Maspero, odbył u niego studia i wkrótce osiągnął wybitne rezultaty. Kierował pracami wykopaliskowymi w Górnym Egipcie. Jako pierwszy z Polaków przetłumaczył na język ojczysty baśnie, wydane pod tytułem „Na dworze Cheopsa”. W 1909r. był Sekretarzem Komitetu organizacyjnego II Międzynarodowego Kongresu Archeologów Klasycznych w Kairze. W tym samym roku zmarł na suchoty w Krakowie. W testamencie pisał: „Niech nikt nie zapomina o niedoli kraju; niech, strzegąc się występku znieprawienia, spełnia wytrwale obowiązki sumienia w sprawie publicznej nauką i cnotą”. Piękne wspomnienia o nim, w formie nekrologu, napisał Gaston Maspero.
Ignacy Domeyko (1802 – 1889) inżynier górnik, mineralog i geolog, wychowanek Uniwersytetu Wileńskiego, filomata, przyjaciel Adama Mickiewicza, który w trzeciej części dramatu „Dziady” umieścił Domeykę pod postacią Żegoty. Jako uczestnik powstania listopadowego na Litwie Domeyko musiał emigrować z kraju. W Paryżu ukończył Ecole des Mines jako inżynier górnik. W 1838r. wyjechał do Chile, gdzie zasłużył się dla rozwoju nauki i szkolnictwa wyższego. Badania i opisy nowych minerałów przyniosły mu światową sławę. Do końca życia utrzymywał więź ze swoją ojczyzną, którą odwiedził w 1884r.
Imieniem Domeyki nazwano w Chile: minerał – domeykit, małża – Nautilus Domeykus, amonit chilijski – Amonites Domeykanus, pasmo gór w Andach – Cordillera de Domeyko, miasteczko, ulicę w Santiago – Calle de Dmeyko.
Jelski Konstanty (1837 – 1896) badał Peru i Gujanę, gdzie przebywał jako aptekarz w szpitalu marynarki francuskiej. W 1868r. zaangażował się do kolekcjonowania fauny południowoamerykańskiej. W latach 1875 – 79 był kustoszem Muzeum Raimondiego w Limie, a w 1880 został kustoszem Muzeum Akademii Umiejętności w Krakowie.
Jan Sztolcman (1854 – 1928) w latach 1875 – 1881 zbadał faunę i wybrzeże Peru oraz dotarł w okolice źródeł Amazonki a w 1882r. wyruszył razem z Siemiradzkim do Ekwadoru. Odbył też wyprawy do Egiptu i Sudanu. Bogate zbiory Jelskiego i Sztolcmana miały wielkie znaczenie naukowe. Stanowiły cenny materiał badawczy dla zoologów krajowych i zagranicznych. W zbiorach tych było 60 gatunków ptaków zupełnie nie znanych.
Jan Kalinowski przez 13 lat gromadził cenne zbiory w Brazylii i w Peru (m. in. zebrał 495 gatunków ptaków dla muzeum warszawskiego). Zmarł w Brazylii podczas II wojny światowej.
T. Chrostowski, ornitolog – odbył trzy samodzielne wyprawy do Brazylii (1910, 1913 i 1921r.) W trzeciej towarzyszyli mu T. Jaczewski i S. Borecki.
Później wyprawy naukowe odbywali: w 1923 S. Tenenbaum do Parany po zbiory zoologiczne; 1926 – 1928 Michalina Isaakowa, żona polskiego entomologa, która zebrała okazy 15 tys. egzotycznych owadów; 1933-34 wyprawa W. Roszkowskiego i J. Nasta na statku „Dar Pomorza” gromadząca zbiory fauny morskiej, słodkowodnej i lądowej.
Nie można zapomnieć o pisarzu i podróżniku Arkadym Fiedlerze, który od 1927r. zwiedził wiele krajów Ameryki Południowej i Północnej oraz Afryki. W Ameryce Południowej również gromadził zbiory ornitologiczne dla muzeów europejskich, polował na zwierzęta a także oswajał je i obserwował. Napisał i wydał wiele reportażowych powieści podróżniczych.
Na wszystkich kontynentach i we wszystkich dziedzinach nauki można znaleźć ślady dzielnych polskich naukowców i odkrywców, którzy nie ustępując innym narodom, a często w o wiele trudniejszych warunkach dawali wkład w rozwój nauki światowej.
