Komunistyczne organizacje konspiracyjne przed powstaniem PPR
W początkach okupacji rewolucyjny ruch robotniczy znalazł się w trudnej sytuacji politycznej w stanie dużego rozproszenia organizacyjnego. Wiadomo, iż w 1938 r. Na mocy decyzji Międzynarodówki Komunistycznej Komunistyczna Partia Polski została rozwiązana. W okresie poprzedzającym agresję hitlerowskich niemiec na Polskę komuniści polscy, mimo braku włsnej partii, nie przerwali zupełnie działalności, mobilizowali opinię publiczną do walki z faszyzmem, a w okresie kampani wrześniowej wzięli aktywny udział w obronie ojczyzny. Po wydarzeniach wojennych 1939 r. komuniści polscy zanleźli się jednak w bardzo trudnej i złożonej sytuacji. Część z nich przebywała na terenach przyłączonych do ZSRR. Pozostający pod okupacją niemiecką narażeni byli na niechęć ze strony dużej części społeczeństwa. Przyczyną tego, poza tradycyjnymi już antykomunistycznymi postawami , stał się zawarty w sierpniu 1939 r. niemiecki-radziecki pakt o nieagresji, a także wkroczenie 17 września 1939 r. wojsk radzieckich na tereny wschodnie Rzeczypospolitej. Nie ułatwia także ich sytuacji dokonana przez Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komunistycznej ocena charakteru toczącej się wojny światowej jako wojny obustronnie imperialistycznej, a zwłaszcza podjęta decyzja, że partia marksistowska w Polsce może być odbudowana tylko za zgodą KWMK.
Trudna sytuacja w jakiej znalazł się naród polski po wrześniu 1939 r., wzywała jednak do działania. Dlatego też od początku okupacji komuniści nawiązywali pozrywane kontakty, podejmowali w małych grupach dyskusje na temat zaistniałej sytuacji, tworzyli pierwsze organizacje.
W Warszawie już w listopadzie 1939 r. rozpoczął działalność ZMS „Spartakus”, wydający własne pismo „Wolność”, a następnie „Strzały”. Nawoływał on do działalności sabotażowej wobec okupanta, wysuwając postulat ułożenia w przyszłości stosunków pomiędzy Polską a ZSRR na zasadach dobrosąsiedzkich i przyjaźni. Organizacja ta, której organizatorem i przywódcą był Ładysław Buczyński, skupiała w lutym 1940 r. około 100 osób.
W Krakowie w noc sylwestrową 1939 r. utworzona została antyfaszystowska, lewicowa grupa, skupiająca byłych członków Komunistycznej Partii Polski, KZMP, a także lewicowych socjalistów i radykalnych działaczy chłopskich. W Wydawanych ulotkach ustosukowywała się krytycznie wobec polskiego rządu przebywającego na emigracji, a także wobec rządów Francji i Wielkiej brytanii. Stała ona na stanowisku, że odzyskanie niepodległości przez Polskę i ułożenie w niej demokratycznych stosunków społeczno politycznych nastąpić może naie na skutek pomocy ze strony Francji oraz Wielkiej Brytanii, ale jako wynik pokonania faszystowskich Niemiec i rewolucji antykapitalistycznej. Jednocześnie opowiadano się za tym, aby granice przyszłej niepodległej i demokratycznej Polski oparte zostały na zasadach etnicznych.
W Rzeszowskim już od paździenika 1939 r. dawni działacze KPP i rewolucyjnego ruchu chłopskiego zaczęli skupiać się w okół wybitnego działacza komunistycznego- Stanisława Ziaji. Grupa ta dokonała początkowo kilku ataków sabotażowych lecz działalność jej osłabła z chwilą wyjazdu przywódcy do Lwowa w celu nawiązania kontaktu z tamtejszymi komunistami.
Ożywienie konspiracyjnej działalności komunistów dało się zauważyć w drugiej połowie1940 roku i pierwszej połowie 41. Wtedy to powstały organizacje o wyraźnie atyfaszystowskim charakterze, kierowane przez komunistów. Powstawały one na zasadzie doboru środowiskowego oraz kontaktów politycznych i organizacyjnych z okresu przedwojennego. W Warszawie utworzony został Związek Rad Robotniczo Chłopskich, w którym skupili się potem działacze także z miejscowości podwarszawskich. Wydawał o biuletyn pod nazwą ” Młot i sierp”, od którego wzięła potem nazwę cała organizacja. Związek Rad Robotniczo Chłopskich objął z czasem swym zasięgiem działalności komunistów, a także radykalnych działaczy chłopskich z poza Warszawy (województwa: warszawskie, kieleckie, lubelskie, rzeszowskie). Do wybytniejszych działaczy tej organizacji należeli: Julian Wieczorek, Marian Kubicki i Edmund Pietraszewski. Przygotowując się do podjęcia w przyszłości waliki zbrojnej z okupantem, organizacja ta powołała do życia Czerwoną Milicję, która na wiosnę 1941 r. liczyła w całym kraju paręset osób. Wychodząc z założenia, że konflikt niemiecko-radziecki jest nieuchronny, Związek Rad Robotniczo Chłopskich przygotowywał się do przejęcia władzy w Polsce w okresie jej wyzwolenia i do zaprowadzenia dyktatury proletariatu. Jedną z większych organizacji komunistycznych było Stowarzyszenie Przyjaciół ZSRR. Które wzieło swój początek z działalności luźnch grup aktywu byłej KPP znajdujących się w Warszawie. Dążyło ono do skupienia w swych szeregach wszystkich grup komunistówn działających nie tylko w Warszawie, ale także województwie warszawskim, kieleckim, krakowskim, a także w Zagłębiu Dąbrowskim i na Śląsku Cieszyńskim. Stowarzyszenie to starało się utrzymać kontakty z innymi organizacjami komunistycznymi, miało też swój wydział wojskowy, zwany Gwardią Robotniczą.
W niektórych zakładach pracy Warszawy oraz w miejscowościach podwarszawskich działała organizacja komunistyczna znana pod nazwą ” Proletariusz”. Czołową postacią wniej był dr Alfred Fiderkiewicz, wybitny działacz komunistyczny, a w latach 1924-27 jeden z przywódców Niezależnej Partii Chłopskiej. Do jej organizatorów należeli także były działacz SDKPiL i KPP Juliusz Rydygier oraz Władysław Kowalski, wybitny działacz rewolucyjnego ruchu chłopskiego, jeden z przywódców Narodowej Partii Chłopskiej.
Komuniści wielkopolscy utworzyli organizacje pod nazwą Komunistyczna Prtia Polski. W lutym 1941r. ukonstytuował się w Poznaniu Komitet Okręgowy KPP, który koordynował działalność kmunistów miejskich, powiatowych i dzielnicowych. Organizacja posiadała wpływ wśród robotników zakładów pracy Poznania, Śremu i Nowego Tomyśla. Członkowie wielkopolskiej KPP prowadzili działalność sabotażową oraz samopomocową. Czołowymi dziąałaczami KPP byli Andzrzej Węcławek i Jan Mazurek.
Od połowy 1940 r. na Rzeszowszczyźnie działała antyfaszystowska grupa skupiająca w swych szeregach byłych kapepowcóworaz ludowców i wiciarzy. Od tytułu wydawanego pisma przyjeła ona nazwę „Czyn Chłopsko-robotniczy”. Czołowymi działaczami byli Stanisław Szybisty, były działacz KPP oraz Teofil Witek, radykalny działacz wiciowy. Opowiadając się za radykalnymi przeobrażeniami polityczny i społeczno-gospodarczymi w przyszłej Polsce, działcze Czynu „Chłopsko-robotniczego” wysuwali także hasła tworzenia w konspiracji zalążków przyszłej władzy ludowej w postaci Rewolucyjnych Komitetów Chłopsko-robotniczych.
Poczynając od pierwszych miesięcy 1940 r. działała w Warszawie bardzo aktywna grupa młodych komunistów, w skład której wchodzili przede wszystkim dawni członkowie komunistycznej organizacji akademickiej „Życie”. Organizacja ta nazywana była potocznie grupą „życiowców”. Skupiając w swych szeregach głównie młodzież inteligencką, przykładała dużą wagę do samokształcenia i prowadzenia dyskusji ideowo-programowych. Dyskusje takie przenoszone były na łamy wydawanego później „Biuletynu Radiowego”, a także powołanego z ich inicjatywy pisma Związku Walki Wyzwoleńczej-„Zwyciężymy”. W bezpośrednich dyskusjach, a także na łamach wspomnianych pism „życiowcy” stali na stanowisku, że ruch komunistyczny powinien jak najszybciej wysunąć hasło walki o niepodległą i demokratyczną Polskę. Byli oni także zwolenikami tworzenia szerokiego demokratycznego i ogólnonarodowego frontu walki z okupantem.
Z podobnymi postulatami występowały w tym czasieluźne grupy komunistyczne, działające na terenie Łodzi i w miejscowościach podłódzkich. Wszystkie one skupiły się w grudniu 1941 r. w jednej organizacji, która przybrała nawę Front Walki za Naszą i Waszą Wolność.
W omawianym okresie działało także kilka luźnych grup anty faszystowskich na terenie Krakowa i okolicznych powiatów. Skupiały one komunistów, lewicowych socjalistów oraz ludowców i radykalnych demokratów. Doaktywniejszych należała grupa kierowana przez Mieczysława Lewińskiego i Ignacego Fika. Organizacja ta wydawała własne pismo sygnowane literą „R”. Prężna w tym czasie była także organizacja kierowana przez dawnego działacza Stronictwa Chłopskiego Józefa Olechawskiego i radykalnego wiciarza Andrzeja Burdę, używająca nazwy „Polska Ludowa – Organizacja Ludu Pracującego”. Wydawała ona pismo „Ostatni Bój”. Bliska współpraca między lewicowymi grupami krakowskimi doprowadziła ostatecznie do ich połaczenia się na płaszcyźnie programowej Związku Walki Wyzwoleńczej.
Podobnie jak w całym kraju, również na Lubelszczyźnie, niemal zaraz po klęsce wrześniowej, powstawały żywiołowo luźne organizacje konspiracyjne, powoływane do życia z inicjatywy byłych członków KPP lub radykalnych działaczy chłpskich, które nie wiązały się z podziemiem londyńskim. Na szczególną uwagę zasługuje powstała w lipcu 1941 r. w Kraśniku Robotniczo-Chłopska Organizacja Bojowa. Jej organizatorami byli członkowie rozwiązanej KPP: Aleksander Szymański, Michał Wójtowicz oraz Stanisław Szot. Terenem swojego działania organizacja ta obejmowała powian kraśnicki, a potem także lubelski i puławski. Utrzymywała kontakty z oeganizacjami komunistycznymi w Warszawie, Radomiu i Krakowie. W styczniu 1942 r. Robotniczo-Chłopska Organizacja Bojowa liczyła już około tysiąca zaprzysiężonych członków, zorganizowanych w 9 komitetach gminych i 46 kołach. Później RchOB stała się na Lubelszczyźni głównym trzonem powstającej PPR.
W 1941 r. na terenie powiatu włodawskiego powstała organizacja Związek Młodochłopski, nazywana poźniej Bojową Organizacją Ludową. Wydawała ona pismo „Manifest Wolności”, a także druki ulotne. Prowadziła aktywną działalność na rzecz pomocy dla zbiegłych z niewoli niemieckiej żołnierzy Armi Czerwonej.
We wrześniu 1941 r. na terenie powiatu chełmskiego powstała organizacja pod nazwą „Czerwona Partyzantka”. Do jej organizatorów należeli byli członkowie Komunistycznej Parti Zachodniej Ukrainy, m. in. Jan Jaszczuk, Włodzimierz Chul, Władysław Kowalczyk, Arkady Skubij i Leon Demczuk. Organizacja wydawała własny organ prasowy oraz ulotki adresowane do społeczeństwa. Na przeło
mie lat 1941-1942 z własnych członków i zbiegłych z niewoli niemieckiej żołnierzy Armi Czerwonej zorganizowano oddział partyzancki, który jednak wkrótce został rozbity w walce z Niemcami.
Poczynając od drugiej połowy 1940 r. ożywiła się działalność komunistów polski przebywających na ziemiach przyłączonych do ZSRR. Duże skupiska Polaków istniały we Lwowie i Białymstoku. We Lwowie wychodziło pismo „Czerwony Sztandar”, a od stycznia 1941 r. miesięcznik społeczno-literacki „Nowe Widnokręgi”, redagowany przez Wandę Wasilewską. Z pismem tym współpracowało wielu pisarzy i uczonych polskich przebywających na obszarach przyłaczonych do ZSRR. Do barzdiej znanych działaczy komunistycznych, aktywnych na tych ziemiach należeli: Wanda Wasilewska, Alfred Lampe, Marceli Nowotko, Paweł Finder i Małgorzata Fornalska.
Jesienią 1940 r. większe skupiska komunistów odwiedzili wysłannicy Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej, którzy przeprowadzili szereg rozmów z byłymi członkami KPP. Następstwem tego był wyjazd do Moskwy niektórych wybitniejszych komunistów polskich ( wśród nich Marcelego Nowotki) na rozmowy z przedstawicielami KWMK. Przeprowadzone tam z ich udziałem dyskusje wpłyneły na zrewidowanie błędnych przedtem ocen w kwestii narodowej i niepodległości Polski oraz roli komunistów polskich w walce narodowowyzwoleńczej.
Po napaści Niemiec na ZSRR działalność podziemia komunistycznego w polsce zaktywizowała się. Jednak równocześnie z tym okupant z całą siłą uderzył w konspiracje komunistyczną. Następstwem tego były inne aresztowania działaczy, które jednak, mimo poważnych strat, nie doprowadziły do całkowitego rozbicia i zlikwidowania podziemia komunistycznego. Co więcej, wśród organizacji konspiracyjnych kierowanych przez komunistów ujawniły się tendencje integracyjne. Doprowadziło to między innymi do przejściowego połączenia się tzw. Grupy „biuletynowców” ze Stowarzyszeniem Przyjaciół ZSRR i organizacją lewicowych socjalistów, wydającą pismo „Sztandar Wolności”. W rezultacie tego powstał wspomniany już Związek Walki Wyzwoleńczej, wydający własne pismo pod nazwą „Zwyciężymy”, który też utworzył własną organizacje wojskową. Działacze ZWW wystąpili z programem tworzenia ogólnonarodowego frontu walki z okupantem, walki o Polskę wolną i demokratyczną. Wysiłki zmierzające do opracowania koncepcji walki klasy robotniczej i całgo narodu z okupantem hitlerowskim podejmowały także inne organizacje konspiracyjne kierowane przez komunistów. Przyjmuje się, że pod koniec 1941 r. kierowane przezb komunistów organizacje skupiały w swoich szeregach w całym kraju około 5 tys. Osób. Ich dorobek organizacyjny i ideowo-polityczny legł u podstaw Polskiej Partii Robotniczej.
Powstanie Plskiej Partii Robotniczej
Do utworzenia Polskiej Partii Robotniczej w dużej mierze przyczynili się działacze komunistyczni przebywający w ZSRR. W wyniku ich starań Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komunistycznej wyraził wdrugiej połowie 1941 r. zgodę na utworzenie w okupowanej Polsce partii rewolucyjnej. W końcu grudnia 1941 r. zrzuceni zostali w okolicach wsi Wiązowna koło Warszawy członkowie tzw. Grupy Inicjatywnej. W jej skład wchodzili m. in. Marceli Nowotko i Paweł Fider, którzy w pare dni później nawiązali kontakty z przedstawicielami komunistycznych organizacji działających w Warszawie.
W dniu 5 stycznia 1942 r. odbyło się w Warszawie zebranie założycielskie PPR, w którym uczestniczył Paweł Finder z ramienia Grupy Inicjatywnej oraz przedstawiciele działających w Warszawie organizacji: Związku Walki Wyzwoleńczej, Stowarzyszenia Przyjaciół ZSRR, grupy „Proletariusz” oraz organizacji „Młot i Sierp”. Założenia ideowo-programowe i kwestie natury organizacyjnej przyszłej partii zreformowanej w imienu Grupy Inicjatywnej Paweł Finder. Po ożywionej dyskusji na temat roli, oblicza ideowo-politycznego, a nawet nazwy przyszłej partii zebrani postanowili rozwiązać dotychczasowe stowarzyszenia komunistyczne i wezwali swych członków do wstępowania w szeregi nowej organizacji, zatwierdzili projekt jej pierwszej odezwy programowej i przyjęli dla niej nazwę: Polska Partia Robotnicza. Jednocześnie trójke kirowniczą w osobach Marcelego Nowotki, Pawła Findera i Bolesława Mołojca uznano za tymczasowe kierownictwo PPR.
Około 10 stycznia 1942 r. została ogłoszona pierwsza odezwa programowa PPR: Do robotników, chłopów i inteligencji. Do wszystkich patriotów polskich. Informowano w niej społeczeństwo o powstaniu PPR i zapoznawano je z jej podstawowymi założeniami ideowo-programowymi. W lutym 1942 r. ukazał się pierwszy numer organu prasowego PPR pod nazwą „Trybuna Wolności”. Wśród grup komunistycznych toczyły się ożywione dyskusje na temat wstępowania do PPR. Już w parę miesięcy po utworzeniu Polskiej Partii Robotniczej zgłosiły do niej akces niemalże wszystkie działające na terenie kraju organizacje komunistyczne, aprobując także jej założenia ideowo-programowe.
W pierwszej odezwie z lutego 1942 r., a następnie w prasie konspiracyjnej i drukach ulotnych PPR wzywała do podjęcia przez cały naród polski aktywnej walki z okupantem w formie wszelkiego rodzaju aktów sabotażowych i dywersyjnych, aż po zbrojną działalność oddziałów partyzanckich. W pierwszej odezwie programowej PPR na temat czytamy m. in: „Należy wszelkimi sposobami dezorganizować bazy i siłę zbrojną naszego wroga. Na jego tyłach: udaremnić przewóz hitlerowskich wojsk, sprzętu wojennego, niszcyć mosty, wykolejać pociągi, podpalać cysterny i składy wojskowe okupanta, saotażować wszelkimi sposobami produkcje broni i amunicji oraz wszystkiego, co ma służyć zaopatrzeniu armi hitlerowskiej. Ani garnca zboża, ani kropli mleka, ani funta mięsa zbirom hitlerowskim. Popierajcie ze wszystkich sił zbrojne wystąpienia przeciwko armi faszystowskiej zaborców. Twórzcie oddiały partyzantki. Niech drugi front powstanie na tyłach hitlerowskich”.
Od początku działalności PPR wysunęła hasło ogólnonarodowego frontu walki z okupantem, rozumiejąc go bardzo szeroko – jako współdziałanie w tej walce wszystkich demokratycznych i patriotycznych sił narodu. Wskazywała zarazem na ścisły związek walki wyzwoleńczej narodu polskiego z okupantem z walką innych narodów, a szcególnie narodów ZSRR oraz pozostałych państw koalicji antyhitlerowskiej. Już w pierwszej odezwie programowej PPR stanęła na stanowisku, że w wyzwolonej polsce muszą być przeprowadzone szerokie reformy polityczno-społeczne i gospodarcze, a przyszła niepodległa i suwerenna Polska musi być państwem demokratycznym, o jej zaś ustroju społeczno-politycznym zdecydują masy ludowe.
Odzwierciedlający żywotne interesy narodowe i społeczne program PPR pozwolił przyciągnąć do parti zdecydowaną większość działających do tej pory konspiracyjnych organizacji komunistycznych. Wstępowali do niej takżę szczerzy demokraci i patrioci, którzy nie byli dotąd związani z ruchem komunistycznym. W końcu 1942 r. do PPR należąło już 8 tys. Członków, z czego około 1/3 stanowili byli członkowie KPP: pozostali rekrutowali się z członków Stronnictwa Ludowego i członków ZMW RP „Wici”, którzy nie zgadzali się z poltyką Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego, oraz z lewicowych socjalistów.
Naczelną instancją organizacyjną PPR był jej komitet centralny. W skład Sekretariatu Komitetu Centralnego wchodzili początkowo Marceli Nowotko jako sekretarz oraz Paweł Finder i Bolesław Mołojec. Po śmierci Marcelego Nowotki na ulicach Warszawy w dniu 28 listopada 1942 r. i straceniu, na podstawie wyroku sądu partyjnego, Bolesława Mołojca, który miał być pośrednim sprawcą tego mordu, wyłoniono nowy Sekretariat KC w skaładzie: Paweł Finder – sekretarz oraz Władysław Gomułka i Franciszek Jóźwiak – członkowie sekretariatu. Po aresztowaniu w dniu 14 listopada 1943 r. przez gestapo Pawła Findera nastąpiła dalsza reorganizacja sekretariatu KC. W jego skład wchodzili teraz Władysław Gomułka jako sekretarz oraz Bolesław Bierut i Franciszek Jóźwiak.
Pod względem działalności organizacyjnej w terenie struktura organizacyjna PPR opierała się na obwodach. Początkowo były to:
1. obwód środkowy (Warszawa, Kielce, Radom),
2. wschodni ( woj. lubelskie i białostockie ),
3. południowy ( Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, woj. krakowskie i lwowskie),
4. zachodni (woj. łódzkie i poznańskie )
5. północny, w skład którego wchodziły tereny położone na północ od Warszawy.
Strukrura ta była następnie rozbudowywana. Działały także komitety okręgowe, miejskie i dzielnicowe PPR.
Rozwój organizacyjny partii hamowały represje okupanta, który przykładał szczególną wagę do rozbicia ruchu komunistycznego i zlikwidowania nowo powstałej PPR. Tylko w ciągu jednej nocy, z 27 na 28 kwietnia 1942 r., na terenie Generalnego Gubernatorstwa Niemcy aresztowali ponad 900 komunistów. W czerwcu tegoż roku na terenie Zagłębia Dąbrowskiego ofiarą aresztowań padło około 180 osób podejrzanych o przynależność do PPR. Liczne aresztowania dotknęły komunistów w Warszawie w nocy z 28 na 29 września 1942 r. Szacuje się że tylko w ciągu 9 miesięcy, od kwietnia do końca grudnia 1942 r., Niemcy aresztowali ponad 2 tys. działaczy i członków PPR. Wielu z nich poniosło śmierć w więzieniach i obozach koncentracyjnych, inni rozstrzeliwani byli w egzekucjach ulicznych. 16 paździrnika 1942 r. społeczeństwo Warszawy wstrząsneła wiadomość o śmierci na ulicach miasta 50 patriotów powieszonych publicznie na szubienicach w odwecie za akcję „Wieniec” Armi Krajowej, wymierzoną w warszawski węzeł kolejowy. Wśród powieszonych było 39 najbarzdiej aktywnych komunistów, członków i działaczy PPR.
Poświęcając wiele uwagi pracy wśródmłodzieży, PPR powołała w styczniu 1943 r. do życia organizację młodzieżową: Związek Walki Młodych. Na jej czele stanęła Hanna Szapiro-Sawicka, a po jej śmierci w marcu 1943 r. – Jan Krasicki. Po śmierci Krasickiego we wrześniu 1943 r. na czele ZWM stanęła Zofia Jaworska. ZWM prowadził działalność polityczno-propagandową wśród młodzierzy, jednak głównym zadaniem jakie postawił przed sobą, była walka z okupantem. Walczące w ramach Gwardi Ludowej oddziały ZWM odznaczały się
ideowością i bojowością, dokonały też dziesiątków akcji bojowych i dywersyjnych przeciwko policji i wojskom okupanta. ZWM-owcy należeli do najbarzdiej ofiarnych i oddanych członków PPR.
Powołanie Gwardii Ludowej
Przywiązując dużą wagę do bezpośredniej walki z okupantem, na wiosnę 1942 r. Polska Partia Robotnicza powołała do życia własną organizacje zbrojną – Gwardię Ludową. W pierwszym okresie istnienia jej sieć organizacyjna pokrywała się z siecią organizacyjną PPR. Wszyscy niemalże członkowie partii byli gwardzistami. Na czele Gwardii Ludowej stało dowództwo główne, którego organem był Stab Głowny, odgrywający ważną rolę również dlatego, że przez dłuższy okres nie było obsadzone stanowisko dowódcy GL. Pierwszym szefem Sztabu Głownego Gwardi Ludowej był Marian Spychalski. W sierpniu 1942 r. stanowisko to objął po nim Franciszek Jóźwiak. Sztab Głowny Gwardii Ludowej dzielił się na wydziały: 1. operacyjny, 2. informacyjny, 3.zaopatrzenia i broni, 4. organizacyjny, 5. propagandy, 6. sanitarny. Poczynając od maja 1942 r. GL wydawała własne pismo pod nazwą „Gwardzista”.
Struktura terytorialna GL była podobna do struktury PPR. Już w drugiej połowi 1942 r. istniały następujące obwody GL: I. warszawski, II. lubelski, III. kielecko-radomski, IV. krakowski, V. łódzki. Obwody dziliły się okręgi, a te z kolei na powiaty, dzielnice i rejony. Zarówno na szczeblach organizacyjnych przestrzegano zasad kolegialnego kierownictwa, w skład którego wchodzili działacze PPR.
Rozwój sieci organizacyjnej Gwardii Ludowej napotkał na różnorakie trudności. Poza niebezpiczeństwami grożącymi ze strony okupanta zaliczyć do nich należy także brak w szeregach komunistycznych doświadczonej kadry wojskowej, brak broni amunicji, środków finansowych itd. Trudności sprawiała także propaganda prowadzona prowadzona przez prolondyńskie organizacje konspiracyjne, które starały się wzbudzić w społeczeństwie obawy, że wystąpienia zbrojne, do których nawoływała PPR, wzmogą represje okupnta.
Gówną formą działalności Gwardii Ludowej była walka partyzancka. 15 maja 1942 r. wyruszył z Warszawy do lasów w okolicach Piotrkowa i Tomaszowa Mazowieckiego pierwszy oddział partyzancki GL im. Stefana Czarnieckiego dowodzony przez Franciszka Zubrzyckiego, pseudonim „Mały Franek”. Wydany z tej okazji rozkaz Dowództwa Głownego GL stwierdzał m. in.: ” Bezpośrednim waszym bojowym zadaniem jest niszczenie dróg, dezorganizowanie dowozu materiałów wojennych, wojska na front, niszczenie wszelkiego rodzaju obiektów wojennych i zakładów pracujących dla armii, wybijanie załóg policyjnych i mniejszych oddziałów wojskowych, rozpędzanie administracyjnych organów okupanta, niszczenie sieci łaczności, dezorganizowanie aparatu zaopatrującego okupanta w żywność i niszczenie jej składów – w ogóle: szkodzenie okupantowi na każdym kroku, zmuszanie go do ciągłej czujności i trwogi, do zdwajania straży, do odwoływania coraz to nowych jednostek z frontu dla ochrony swego bezpieczeństwa na tyłach. Działajcie śmiało i bezwzględnie. Mścijcie na wrogu każdą jego podłość popełnioną na polskiej ziemi”.
Walkę z okupantem rozpoczeły także inne oddziały Gwardi Ludowej. W czerwcu 1942 r. wysłany został z Warszawy do powiatu domskiego oddział partyzancki GL dowodzony przez Augusta Langego, pseudonim „Gruby Stach”, a do powiatu grójeckiego oddział dowodzony przez Franciszka Ciastka, pseudonim „Franek”. Energiczną działalność wokół organizowania partyzantki na Lubelszczyźnie prowadził uczestnik walk w Hiszpanii – Grzegorz Korczyński, pseudonim „Grzegorz”. W okolicach Janowa utworzył on oddział GL im. Tadeusza Kościuszki. Niektóre oddziały GL tworzone były także z udziałem zbiegłych z niewoli niemieckiej jeńców radzieckich. W lipcu 1942 r. Gwardia Ludowa miała już 12 oddziałów partyzanckich, działających głownie na Lubelszczyźnie, Kielecczyźnie oraz w Łódzkiem. W końcu 1942 r. walczyło już 21 oddziałow GL, liczących przeciętnie od 10 do 20 osó, a niekiedy ich liczba była większa. W końcu 1942 r. Gwardia Ludowa była już silną i scementowaną organizacją wojskową, obejmującą zasięgiem swego działania teren Generalnego Guberrnatorstwa, a także pewną część ziemi wcielonych do Rzeszy. Oprócz oddziałów partyzanckich w takich większych ośrodkach miejskich, jak Warszawa, Łódź, Kraków Lublin, Częstochowa i Rzeszówdziałały grupy specjalne GL, które także organizowały walkę z okupantem.
W 1942 r. oddziały partyzanckie i grupy specjalne GL przeprowadziły około 350 różnych akcji dywersyjno bojowych. W rezultacie tego zniszczyły one wiele urządzeń telegraficzno-komunikacyjnych i zakładów rolno-spożywczych. Niszczyły urzędy gminne i znajdujące się tam wykazy osób przeznaczonych do pracy przymusowej w Rzeszy oraz spisy obciążeń kontygentowych, ponadto niszczyły magazyny, konfiskowały artykuły żywnościowe, które rozdawały ubogiej ludności. Oddziały partyzanckie przeprowadziły także kilkanaście akcji bojowych wymierzonych przeciwko aresztom, więzieniom i posterunkom policji, w wyniku których uwolniły wielu zatrzymanych. Głośniejszym echem odbiły się wówczas akcej bojowe oddziałow, w wyniku których uwolniły one więźniów z Zaklikowie, Wielkim Potoku, Lubani i w Kraśniku. 7 listopada 1942 r. oddział partyzancki GL im. T. Kościuszki dowodzony przez Korczyńskiego uderzył na obóz pracy w Janiszowie i uwolnił ponad 500 więźniów-Żydów.
W 1942 r. oddziały partyzanckie GL stoczyły ponad 80 bitew i potyczek z policją, żandarmerią i Wehrmachtem, którego okupant używał także do działań przeciw partyzanckich. Z głośniejszych walk i potyczek należy wymienić walki oddziału im. Tadeusza Kościuszki w okolicach wsi Szwedy (24 IX 1942), w rejonie wsi Łysaków (14 X 1942 ) i w lasach biłgorajskich (10 XII 1942). Największą z nich była wówczas bitwa stoczona w dniach 6 – 8 grudnia 1942 r. przez oddziały im. Józefa Bema w lasach parczewskich. Przeciwko partyzantom dowodzonym przez Fiodora Kowalowa, pseudonim „Fiodor”, Niemcy skierowali znaczne siły wojska i policji. Partyzantom udało się wyjść z okrążenia i w dniu 17 grudnia 1942 r. opanowali miasteczko Ostrów Lubelski, w którym zlikwidowali posterunek policji oraz zniszczyli placówki administracyjne,
Działalność bojową prowadziły także wspomniane oddziały specjalne w większych miastach. W odwet za wzrastający terror, represje i egzekucje uliczne, grupy GL w Warszawie, na rozkaz Dowództwa Głównego GL, obrzyciły 24 października 1942 r. granatami lokale „dla niemców”: „Cafe Club” i „Mitropa” oraz redakcje gazety „Nowego Kuriera Warszawskiego”. Podobne akcje przeprowadzili gwardziści także w Radomiu (22 XI 1942) oraz w Krakowie (22 XII 1942). Głośnym echem wśród społeczeństwa odbił się napad Gwardii Ludowej w dniu 30 listopada 1942 r. na Bank Komunalnej Kasy Oszczędnościowej w Warszawie. W wyniku bardzo sprawnie przeprowadzonej akcji gwardziści skonfiskowali ponad milion złotych, które zużyte zostały na cele organizacji.
