W 843r. Po zawarciu traktatu w Verdum nikomu nie znany skryba francuski spisał w Akwizgranie cenny i tajemniczy dokument „Geograf Bawarski”. Zamieszczone w nim informacje stanowiły o istnieniach organizmów politycznych na ziemiach polskich zawierała opis terytorium plemiennych, głównie słowiańskich. W drugiej połowie IX w. Doszło w Gnieźnie do obalenia panującej nad Polanami dynastii, której ostatnim przedstawicielem był Popiel. Następnie tron objął Siemowit, po nim Lestek i Siemomysł. Rządy ich przypadają na drugą połowę IX i pierwszą połowę X w. W tym czasie państwo Polan rozszerzyło się na ziemię sieradzką i łęczycką, Mazowsze, ziemie Lędzian i lubuską. Po burzliwych losach plemion słowiańskich, pierwszym historycznym przedstawicielem dynastii Piastów był Mieszko I. W 965 r. Mieszko I pojął za żonę Dobrawę córkę księcia czeskiego Bolesława I.
Czeska księżniczka Dobrawa odegrała dużą rolę w przyjęciu przez Mieszka chrztu, który zapoczątkował budowę org. Kościelnej w Polsce i odbył się w 966r. Księstwo jego obejmowało Wielkopolskę, ziemię łęczycką, sieradzką, chełmińską, mazowiecką, sandomierską, przemyską, Grody czerwińskie, Pomorze gdańskie i ziemie lubuską.
W wyniku walk z Wieletami w 967 przyłączył do państwa Polan część Pomorza a w 990r. Odebrał Czechom Śląsk i Małopolskę, jednocząc ziemie etnicznie polskie. Walczył z Niemcami i ingerował w ich stosunki. Mieszko I zmarł 25 maja 992r, pochowano go w Poznaniu. W roku chrztu polskiego urodził się syn Mieszka I Bolesław zwany Chrobrym lub wielkim. Przeszedł twardą szkołę, czyli ojcowskie zwycięstwo pod Cedynią odczuł na własnej skórze. W roku 1000 przybył do Gniezna młody cesarz Otton III zamierzając wskrzesić monarchję wszechświatową na wzór rzymskiej, celem jego było oddanie hołdu zwłokom św. Wojciecha. Otton nadał Bolesławowi tytuł sprzymierzeńca. Bolesław udał się na dwór cesarski jako dowód wierności ojca. Bolesław został przekazany pod opiekę papieża na dwór cesarski, gdzie nauczył się arkanów polityki, co później wpłynęło na jego wyjątkowy spryt polityczny. W 1002 wybuchła wojna, w której Chrobry zdobywa Milsko Łużyce i Miśnie. Polska za rządów Bolesława Chrobrego, pomimo że była krajem młodym, osiągnęła status mocarstwa.
W 1025r. następuje koronacja Bolesława Chrobrego i w tymże roku umiera. Władzę obejmuje Mieszko II. Rycheza córka Palatyna lotaryńskiego w 1013r. zostaje żoną Mieszka II. Małżeństwo to pozwoliło zacieśnić kontakty dworu polskiego z Niemcami. Mimo pokrewieństwa z żoną Mieszka II, nowy król Niemiec Konrad II wrogo przyjął polską manifestację niezależności. 1034r. Dytryk kuzyn Mieszka II przywraca jedność państwa. Kiedy umiera Mieszko II możni wypędzają jego żonę Rychezę i syna Kazimierza z kraju. Doszło do załamania aparatu państwowego. W 1039 r. na Wielkopolskę najechał książę czeski Brzetysław, uprowadzając jeńców, uwożąc wielkie łupy i podporządkowuje sobie Śląsk. Po tym zdarzeniu na tron Polski powrócił Kazimierz Odnowiciel. Nowy król zdołał podporządkować sobie Małopolskę z Krakowem oraz opanował zrujnowaną Wielkopolskę. Kazimierz zdołał w 1047 r. podporządkować Mazowsze, w 1050 r. wyprawił się na Śląsk. Kazimierz nie zdołał odbudować metropolii kościelnej w Gnieźnie i nie odzyskał korony królewskiej. Następcą Kazimierza był jego syn Bolesław Śmiały zwany także Szczodrym. Kazimierz Odnowiciel zmarł w 1058 przeżywszy 42 lata, a jego następcą został najstarszy syn Bolesław II zwany Szczodrym, którego celami było: odzyskać koronę, przywrócić arcybiskupstwo i umocnić Polskę wobec sąsiadów. Panowanie Bolesława przypadło na konflikt między papieżem Grzegorzem VII i cesarzem Henrykiem IV, – który z nich jest ważniejszy w Europie. Bolesław opowiada się po stronie papieża, dzięki czemu w 1076 uzyskał jego zgodę na odnowienie arcybiskupstwa w Gnieźnie i rozbudowę sieci biskupstw. Koronował się na króla bez zgody cesarza w 1076. Przeciwko niemu wystąpili możni na czele z biskupem krakowskim Stanisławem. Biskup staje na sądzie królewskim za zdradę. Bolesław poćwiartował go na ołtarzu. Król musiał uciekać na Węgry, gdzie w 1081 został otruty. 1079 – 1102 Władysław Herman – nie odzyskał korony. Władzę w Polsce przejmuje młodszy brat Bolesława, Władysław Herman. Polska straciła koronę, która przeszła do Czech. Herman zmienił całkowicie orientację w polityce zagranicznej i przeszedł do obozu cesarskiego, rezygnując z korony królewskiej. Władysław Herman rozdzielił pomiędzy swoich synów Wielkopolskę i Kujawy – dla Zbigniewa, Kraków, Sandomierz i Śląsk – dla Bolesława. Sobie Władysław zostawił Mazowsze i władzę zwierzchnią. W pięć lat po śmierci Władysława w 1107 r. Zbigniew uciekł do Niemiec, po wcześniejszej wojnie braci. Uzyskał on poparcie cesarskie i w 1109 r. na Polskę spadł najazd cesarza Henryka V. Ostatecznie cesarz wycofał się, chociaż miał przewagę wojsk Bolesław Krzywousty oparł się najazdom korzystając z podjazdowego sposobu walki Bolesława Chrobrego. W późniejszych latach to jest 1116 r. i 1121 – 1122
r. w 1119-23r. opanował pomorze gdańskie a ok. 1122r.
Bolesław systematycznie podbijał Pomorze. Po podbiciu na terenach Pomorza przeprowadzono ponowną chrystianizację i utworzono biskupstwo w Kamieniu. Do potwierdzenia praw metropolitarnych doprowadziło spotkanie Bolesława z cesarzem Lotarem III w 1135 r. Bolesław Krzywousty, aby nie dopuścić do walk pomiędzy braćmi i uwzględnić interesy wszystkich spadkobierców i zachować jedność państwa przed śmiercią ustanowił seniorat . Krzywousty narzucając zwierzchnictwo Zachodniemu podzielił Kraj w 1138 pomiędzy synów, przed śmiercią wprowadził ustawę sukcesyjną, która miała zapobiec rozdrabnianiu się państwa i mówiła, że
Zwierzchnim księciem ma być zawsze najstarszy z Piasto wiców. Miało to wyeliminować spory i obce ingerencje. Krzywousty zmarł w 1138r. a jego testament otwiera drogę rozbicia dzielnicowego, walk wewnętrznych, osłabienia państwa polskiego. W chwili śmierci Krzywoustego problem polegał na tym, czy jego następcy uda się powtórzyć czyn ojca i dawnych przodków i wyeliminować braci. Nie ulega wątpliwości, że Władysław II Wygnaniec pierworodny syn Krzywoustego i jego pierwszej żony Zbysławy (córki księcia kijowskiego Świętopełka II zmierzał do tego. Około roku 1125 poślubił jedną z najbardziej skoligaconych księżniczek niemieckich z pewnością nie bez celów politycznych. Małżeństwo to miało bowiem pozyskać Polsce kontakty z opozycją niemiecką potrzebne w okresie konfliktów z cesarzem Lotarem. Jak wiadomo, nieszczęśliwa wojna Krzywoustego z koalicją czesko-węgierską skończyła się arbitrażem cesarza Lotara i hołdem Bolesława w Marseburgu w 1135r. W ślad za tym nastąpiły bezpośrednie rokowania czesko-polskie, zakończone układem Krzywoustego z Sobieskim w Kłodzku w 1137r. Sprawy sporne zostały o tyle złagodzone, że mogło dojść do wizyty księcia czeskiego w Niemczech, gdzie Władysław II Wygnaniec trzymał do chrztu jego syna Wacława. Zakończyło to na długo konflikty polsko-czeskie. Władysław II dążył do przywrócenia jedności państw a jego czeski imiennik Władysław II zarazem szwagier obydwaj mogli liczyć na poparcie nowego władcy Niemiec, króla rzymskiego Konrada III, który był przyrodnim bratem żon obydwu Władysławów. Dalszych sojuszów poszukiwał Władysław na Rusi, co mu przychodziło o tyle łatwiej, że przez matkę sam był spokrewniony z Rurykowiczami. W 1142r. wydał swą córkę Zwienisławę za syna Władysławowego, Bolesława Wysokiego związek ten był tym ważniejszy, że w przeciwieństwie do sojuszu z czeskim i niemieckim szwagrem, miał być źródłem konkretnej pomocy militarnej. W tymże roku 1142 doszło do pierwszych starć wojennych: trzej książęta ruscy (m.in. syn Wszewołoda Świętosław) spustoszyli dzielnice mazowiecką, uprowadzając wielu brańców, i w Czersku spotkali się z wojskami Władysława;
Do tej pory nie wiadomo czy najazd ruski miał zmusić tylko młodszych braci do posłuszeństwa wobec Seniora. W każdym razie nie wiadomo o skutkach najazdu. Okazję do nowej wojny domowej stworzyła śmierć Salomei ( 27 lipca 1144r.)
Jest rzeczą charakterystyczną, że i tym razem Władysław musiał uciec się do posiłków ruskich, najwyraźniej nie wierząc we własne siły. Latem 1145r. Wszewołd znowu przysłał silne oddziały pod dowództwem syna Świętosława i braci. Do bitwy doszło pod Pilicą i zwycięstwo odnieśli juniorzy. Walka zakończyła się układem, niekorzystnym: musieli odstąpić Władysławowi cztery grody m.in. Łęczycę i mazowiecki gród pograniczny Wizna został oddany Rusinom jako wynagrodzenie za pomoc. Bracia zostali zepchnięci do defensywy i oczekiwali następnego ciosu, który miał doprowadzić do zjednolicenia państwa.
Syn Władysława Bolesław Wysoki udał się do Kijowskiego teścia po pomoc w decydującym starciu, które planowano na rok następny. W 1146r. doszło do zwrotu sytuacji. Przede wszystkim Kościół zwrócił się przeciw księciu: arcybiskup pomimo choroby kazał dostarczyć się do obozy Władysława i tam karcąc upomniał go pod groźbą kary bożej, aby zaniechał prześladowań braci i litując się łaskawie z powodu przelewania krwi. Władysław spokojnie zniósł obelgi arcybiskupa. Władysław II Wygnaniec poczuł się coraz bardziej osamotniony:
Większość dygnitarzy świeckich i kościelnych zwróciła się przeciw niemu. Pozostawiwszy żonę w Krakowie i pod oblężeniem juniorów udał się w poszukiwaniu pomocy do Czech, czeski szwagier wysłał go do Konrada III, który spędzał święta w Kaynie pod Altenburgiem.
Tam Władysław złożył hołd, prosząc go jako zwierzchnika o pomoc przeciw braciom. I tu skończyła się rola Władysława na scenie politycznej. Agnieszka nie obroniła Krakowa i musiała szlakiem mężowskim uchodzić z dziećmi do Niemiec. Wszewołd kijowski najwierniejszy sprzymierzeniec Władysława zmarł 1 sierpnia 1146r. a wkrótce jego rodzina utraciła tron kijowski. Nowe nadzieje pojawiły się wraz z wstąpieniem na tron niemiecki cesarza Fryderyka Barbarossy – bratanka Agnieszki. W sierpniu w 1157r. doszło do najazdu na Polskę, Władysław, który w tym samym roku spotkał się z cesarzem w Bamberdzie najprawdopodobniej nie wziął w niej udziału i to zaważyło na wynikach rokowań. Władysław zachorował a obie strony milcząco zakładały, że jego śmierć ułatwi rozwiązanie sporu. Władysław II Wygnaniec zmarł w 30 maja 1159r. i rzeczywiście pomo
gło to w odzyskaniu przez synów dzielnicy: w myśl statutu Krzywoustego Bolesław Kędzierzawy był teraz prawowitym seniorem. Krótkie rządy Władysława były istotnie przełomowe w dziejach Polski: po raz pierwszy nie udało się po podziale kraju przywrócić jednowładztwa. Kandydatami na tron byli Leszek urodzony w 1115/16r. i Kazimierz Starszy urodzony w1122r. Dopiero ich zgony poprzedzające testament Krzywoustego skierowały uwagę na młodziutkiego 13-sto letniego Bolesława IV Kędzierzawego, który otrzymał w testamencie po ojcu Mazowsze i część Kujaw. Wierzchosława, córka Wszewołda Mścisławicza, księcia Wielkiego Nowogrodu, a prawnuczka słynnego Włodzimierza Monomacha. Przybyła ona do polski mając zaledwie 10 lat, aby poślubić Bolesława po dojściu obojga do pełnoletności. Agnieszka żona Władysława II starszego brata Bolesława IV usposobiła męża wrogo do braci, Który prześladuje małoletnich jeszcze braciszków a zająwszy ich miasta postanawia ich wydziedziczyć. O losach młodszych braci zadecydowała postawa możnowładztwa polskiego, które wystąpiło w ich obronie. Zimą 1141/1142r. Wszebor i dwaj młodzi książęta, Bolesław i Mieszko rozbili w bitwie nad Pilicą Władysława II oraz jego pruskich i ruskich sprzymierzeńców. Lecz kiedy zmarła matka juniorów w 1144 Salomea a Władysław II sięgnął po spadek po niej atakując w następnym roku obu juniorów, lecz tym razem pokonując ich nad dolnym Narem niedaleko Bzury. Młodzi książęta przygotowywali w tym czasie odsiecz. Na polecenie Mieszka, wiernie im oddziały podjęły wojnę podjazdową przeciwko siłom seniora, a następnie napadły niespodzianie na jego obóz i przy pomocy obrońców Poznania rozbiły wojsko Władysława II. Klęska ta była punktem zwrotnym wojny domowej.
Władysław II udał się po pomoc do Niemiec, a juniorzy zdobywając grud po grodzie dotarli aż do Krakowa zmuszając księżną Agnieszkę do kapitulacji i udania się w ślad za mężem, lecz tym razem na wieczyste wygnanie. Tron seniora i zarząd dzielnicy śląskiej objął Bolesław Kędzierzawy a palatynem jego dworu został Wszebor. W celu pozyskania margrabiów niemieckich wysłał Bolesław Kędzierzawy brata swego Mieszka, ponoć na czele 20 tyś. krzyżowców, na krucjatę organizowaną przez margrabiów. W tym czasie Bolesław wyprawił się w tym czasie przeciwko pogańskim Prusom, niedawnym sprzymierzeńcom Władysława Wygnańca. Sojusz z Albrechtem Niedźwiedziem umocnił Bolesław w rok później w czasie uroczystego zjazdu w Kruszwicy w styczniu 1148r. na którym syn Albrechta Otto poślubił siostrę Bolesława Judytę. W ten sposób senior utrwalił swe stanowisko międzynarodowe kosztem ustępstw na rzecz Niemców na Pomorzu zachodnim i w ziemi Wieletów.
11 czerwca 1157r. margrabia zdobył gród tworząc na zdobytych ziemiach Marchię Brandenburską, w przyszłości groźnego wroga Polski. Na prośbę księżnej Agnieszki papież wysłał do polski swego kanclerza Gwidona, który na przełomie 1148/49r. zażądał restytucji Władysława, po odmowie rzucił na juniorów klątwę, a na kraj niemiecki interdykt, po czym zaapelował do Króla Niemiec Konrada III o przywrócenie siłą tronu Władysławowi. Papież Eugeniusz III potwierdził posunięcia swego legata. Jednak Konrad III powstrzymany przez margrabiów Albrechta Niedźwiedzina i Konrada, na interwencję w Polsce nie zdobył się a w lutym 1152 zmarł nie przeprowadzając nawet swej koronacji na cesarza. Gdy Bolesław Kędzierzawy odmówił restytucji brata na tronie na Polskę wyruszył cesarz wraz z Czeskim księciem Władysławem II w 1157r. Lecz tym razem książęta-juniorzy podjęli inną taktykę obronną najprawdopodobniej zabrakło im doświadczonego dowódcy gdyż zmarł palatyn Wszebor zmarł przed 1153r. a Bolesław nie próbował nawet bronić grodów położonych nad Odrą: Głogowa, Bytomia, i innych a nawet polecił je spalić. Załamanie linii obronnej na Odrze były postępy techniki wojskowej gdyż drewniane grody zastępowały murowane zamki, które budowane były na wyższych terenach. Nie powstrzymane wojska cesarskie przekroczyły linię Odry 22 sierpnia 1157r. paląc i niszcząc kraj dotarły aż pod Poznań. Przerażony Bolesław zwrócił się do księcia Czech Władysława o pośrednictwo i przy jego pomocy uzyskał upokarzające, lecz dogodne dla siebie warunki ugody. Przybywszy do obozu cesarskiego przysiągł w imieniu swoim i narodu, że wypędzając brata Władysława nie zamierzano obrazić majestatu cesarskiego. Obiecał zapłacić cesarzowi 2000 grzywien srebra, książętom Rzeszy niemieckiej 1000, dworzanom 200, a ponadto 20 grzywien złota cesarzowej za nie złożenie hołdu lennego. Zaprzysiągł ponadto stawić się w Magdeburgu na sejm Rzeszy na Boże Narodzenie 1157r. i tam odpowiedzieć na zarzuty stawiane mu wobec brata, a następnie wziąć udział w wyprawie włoskiej na cesarza. Dla zabezpieczenia tych warunków ugody wydał księciu czeskiemu zakładników m.in. najmłodszego brata Kazimierza. Złożył następnie cesarzowi upadłszy mu do nóg, hołd lenny. Polska stawała się lennem cesarskim za cenę uznania Bolesława jej władcą. Władysław II Wygnaniec i jego synowie oczekiwali odtąd zwrotu swego dziedzicznego śląska. Lecz władysław nie doczekał powrotu na Śląsk, ponieważ zmarł w 1159r. W zamian za oddanie Śląska uzyskał Bolesław Kędzierzawy zwrot zakładników przebywających w Niemczech od 1157r. Jednak Kędzierzawy nie oddał całego Śląska a mianowicie najważniejszych grodów, w których trzymał swe załogi. Pokrzywdzeni bratankowie w 1166r. wystąpili z bronią w ręku i przy pomocy rycerstwa niemieckiego zdobyli zatrzymane przez seniora grody i toczyli z nim dalsze walki ze zmiennym szczęściem. Rządy jego i wiele niepowodzeń polskie możnowładztwo postanowiło w roku 1172 zrzucić go z tronu. Do buntu jednak nie doszło jedynie, dlatego, że upatrzony przez spiskowców następca książę Kazimierz odmówił im swego poparcia. Umierając w wieku 49 lat w roku 1173 pozostawił swemu następcy Mieszkowi państwo silne i podporządkowane zwierzchniemu władcy. Nie pozostawił jednak dziedzińca zdolnego objąć tron gdyż jego syn starszy zmarł w wieku szesnastu lat.
Mieszko III Stary szedł w ślady ojca, jeżeli chodzi o politykę zagraniczną, Odnowił kwestionowane zwierzchnictwo Polski nad Pomorzem Zachodnim, wiążąc ściśle ze sobą księcia pomorskiego Bogusława I, za którego wydał córkę Anastazję. Inne córki powydawał Mieszko za mąż również tak, aby przyniosło to korzyści polityczne w ten sposób zięciami jego byli: książę czeski, saski lotaryński, sam poślubił po śmierci pierwszej żony Eudoksję, córkę księcia kijowskiego, jednego syna ożenił na Rusi z księżniczką halicką, a drugiego aż na Rugii. Mieszko III rozporządzał skąpymi środkami finansowymi, uszczuplonymi przez emancypację książąt dzielnicowych. Starał się je jakoś pomnożyć zwiększając emisję pieniądza i zamieniając kursujące monety na zawierające coraz mniej srebra. Na konie śmierci Kazimierza Sprawiedliwego (1194r.) stworzyła nowe możliwości Bolesław Mieszkowic opanował Kujawy: sam Mieszko prowadził agitację wśród tych możnych krakowskich, którzy przeciwni byli przejściu władzy na małoletnich synów Kazimierza, co z miejsca położyłoby kres pretensjom Krakowa do zwierzchnictwa nad pozostałymi ziemiami Polski. Zwyciężyli jednak zwolennicy Leszka Białego. Tym razem Mieszko III Stary postanowił zbrojnie dochodzić swych pretensji. Ściągnąwszy syna Bolesława i wezwawszy na pomoc książąt śląskich Mieszka Plątonogiego i Jarosława opolskiego – nad Mozgawą zetknął się z wojskami Małopolan, którzy z kolei czekali na posiłki ruskie.13 Września 1195r. Stoczono jedną z najkrwawszych bitew okresu Polski dzielnicowej: jednak nie przyniosła rezultatu. Mieszko wycofał się nie czekając na posiłki śląskie, które dałyby mu przewagę.
Mieszko III Stary umarł 13 marca 1202r. A o tronie mieli decydować tamtejsi możnowładcy.
Tron objął Mieszko Plątonogi, syn Władysława II Wygnańca. Wprawdzie nie jest to postać pierwszoplanowa w historii Polski. Podczas bitwy Mieszka III pod Mozgawą Plątonogi przyglądał się bacznie rozwojowi wydarzeń jednak po roku 1201 nie mógł on zapobiec opanowaniu Opola przez Bolesława Wysokiego nie na długo jednak: w grudniu tegoż roku Wysoki umarł zostawiając w dziedzictwo pozostałemu przy życiu synowi Henrykowi Brodatemu. Plątonogi wykorzystał trudności księcia wrocławskiego i opanował dawną dzielnicę Jarosława. Na tronie po śmierci Mieszka Starego i wygnaniu jego syna Władysława zasiadł Leszek Biały, co drażniło Plątonogiego. Papież przypomniał, że w myśl obowiązującego statutu Krzywoustego Kraków ma należeć do każdorazowego najstarszego członka polskiej dynastii. Jednak rządy Mieszka w Krakowie były krótkim epizodem, bo zmarł 16 maja 1211r. Kolejnym z władców był Henryk I Brodaty, którego ojcem był Bolesław Wysoki, syn Władysława wygnańca, sam przez długi czas tułacz, a od 1163r. Władca dzielnicy śląskiej. Matką jego była Krystyna, druga żona Wysokiego. Henryk poślubił Jadwigę, córkę Bertolda VI, hrabiego Andechs i księcia Meranii. Małżeństwo z Jadwigą, późniejszą świętą, odegrało ogromną rolę nie tylko w życiu Henryka, ale i w całej tradycji historycznej o nim. W okresie klęski powodzi i głodu 1221-1222 potrafiła rozprowadzić zgromadzone poprzednio zapasy, łagodząc w ten sposób skutki katastrofy. Usiłowała też wpłynąć na łagodzenie wyroków sądowych, ale tu jednak Henryk, tak chętnie ulegający perswazjom żony, potrafił się oprzeć Dzięki Henrykowi Śląsk przeobraził się w przodującą
Gospodarczo dzielnicę Polski. Drogą do tego było zorganizowanie kolonizacji nie wykorzystanych dotychczas terenów głównie Podgórza Sudeckiego z pomocą osadników niemieckich. Osadnikom tym zapewniano swobody czyniące opłacalnym trud dalekiej wędrówki i związane z nią ryzyko. Początki rządów Henryka przyniosły niepowodzenie, tuż po śmierci ojca stryj Mieszko Plątonogi odebrał mu Opole z wielkim obszarem nad górną Odrą. Tajemnicze transakcje z książętami wielkopolskimi, w których starał się w zamian za Lubusz otrzymać Kalisz. W 1230r. Zmarł Książe opolsko-raciborski Kazimierz i Henryk jako najbliższy krewny, narzucił swą opiekę wdowie i jej małoletnim synom. W 1231r. Zmarł Władysław Laskonogi, uznając Brodatego i jego syna Henryka za swych dziedziców w Wielkopolsce oraz w Krakowie. W 1234r. Nastąpił ostatni akt działalności zjednoczeniowej
Henryka Brodatego na wezwanie części możnowładztwa wielkopolskiego obaj Henrykowie wkroczyli do tej dzielnicy i opanowali tereny na lewym brzegu Warty. Nacisk arcybiskupa Pełki i innych biskupów zmusił Henryka do zadowolenia się podziałem Wielkopolski, ale starcia i wzajemne oskarżenia trwały nadal. Henryk Brodaty był na dobrej drodze do zjednoczenia kraju, wytrwale czuwał nad bezpieczeństwem granic:, kiedy Laskonogi po raz drugi utracił Lubusz, Brodaty w dwu kampaniach 1229 i 1230r. Ponownie wydarł go z rąk niemieckich, zajął również Cedynię i Kiniec. Umierając 19 marca 1238r. W Krośnie Odrzańskim, zostawił Brodaty synowi Henrykowi II Pobożnemu dzieło wielkie, ale nie ukończone. Henryk II od 1234r. Nosił tytuł księcia śląska i Polski, tj. zachodniej Wielkopolski, w której sprawował zlecone przez ojca rządy. Nowy władca ujrzał się pod presją ze wszystkich stron. Papież zagroził, że jeśli nie ulegnie żądaniom arcybiskupa, to ciało ojca zostanie usunięte z poświęconego miejsca. Dawni podopieczni Henryka Brodatego zażądali usamodzielnienia i Henryk Pobożny nie mógł im tego odmówić. Mieszko Otyły syn księcia Kazimierza, objął, więc samodzielnie rządy w Opolu, zaś Bolesław Wstydliwy w Sandomierzu. Mieszko poślubił córkę Konrada Mazowieckiego zaś Bolesław królewnę węgierską. Henrykowi II Pobożnemu udało utrzymać dobre stosunki z obojga książętami.
W 1241r. Uchodźcy z ziem zajętych przez Mongołów przynosili sprzeczne ze sobą wieści, wśród których górowało przekonanie o przewadze liczebnej najeźdźców. Henryk postanowił stoczyć walkę dopiero po zgromadzeniu oddziałów. Przybycie z pomocą rycerzy zakonnych templariuszy i Krzyżaków budziło nadzieję z Niemiec: dochodziły wieści o królu czeskim Wacławie I, który zmobilizował rycerstwo i posuwał się w stronę Śląska tam jednak stanął pod grodem Świny woląc wyczekiwać na wynik walki niż połączyć się z Henrykiem, który oczekiwał na wojska czeskie tracąc w tym czasie Wrocław, aby nie ryzykować starcia. Tak doszło do pamiętnej bitwy pod Legnicą 9 kwietnia 1241r. Po odejściu Mongołów, którzy po nieudanym oblężeniu zamku w Legnicy podążyli przez Morawy na Węgry by tam połączyć się z oddziałami Batu-chana, żona i matka Henryka znalazły ciało jego na pobojowisku i pochowały je we wrocławskim kościele Franciszkanów. Matka i babka zajmowały się wychowaniem dzieci Henryka Pobożnego. Tragiczna śmierć ojca na polach legnickich 9 kwietnia 1241r. Zwiastowała Bolkowi wyzwolenie. Został władcą rozległego państwa, obejmującego prócz Dolnego Śląska ziemię krakowską, połowę Wielkopolski i Ziemie Lubuską. W roku 1242r. Bolesław Łysy (Rogatka) jako bardzo młody książę samodzielnie wystawiał różne dokumenty, lecz lekkomyślny młodzieniec powodował do kurczenia się Posiadłości. Bolesław nosił tytuł księcia do roku 1253. W 1247r. Został uwięziony w Legnicy
I zmuszano go do współrządów brata Henryka III, co zapoczątkowało serię porwań. Książę Bolesław napadł w nocy na biskupa Tomasza i uprowadził do Wlenia, a potem do Legnicy gdzie był więziony przez pół roku. Celem porwania było zdobycie okupu, który biskup musiał w końcu uiścić. Porwanie biskupa nie uszło rogatce na sucho, został on wyklęty a arcybiskup Pełka zagroził zorganizowaniem wyprawy krzyżowej. W rezultacie w grudniu 1258r. Rogatka przyrzekł odbycie pokuty. 18 Lutego 1277r. Ludzie Bolesława w porozumieniu z niewierni dworzanami księcia wrocławskiego porwali Henryka z jego dworu i osadzili we Wleniu. Wyprawa odwetowa, przedsięwzięta przez Henryka Głogowskiego i Przemysła II doznała klęskę pod Stolcem 24 kwietnia. Ponieważ król Przemysł Ottokar nie mógł zaangażować się zbrojnie w ten konflikt, tuż przed rozprawą z Rudolfem, nawiązał układy z Rogatką i zgodził się zaspokoić jego pretensje do wrocławskiego spadku. W 1277r. Rogatka otrzymał Zachodni pas ziemi wrocławskiej ze Środą i Strzegomiem, tak, więc ostatni bandycki wyczyn zakończył się sukcesem, ale przyczynił się do utwierdzenia złej sławy, jaką się cieszył. W 1242r. Poślubił Jadwigę, hrabiankę anhalcką, która wycierpiała wiele zła od męża. Urodziła ona ośmioro dzieci i zmarła w 1259r. Jego drugie małżeństwo również nie układało się najlepiej, poślubił on księżniczkę pomorską Eufemię. Swobodne obyczaje Bolesława doprowadziły do skandalu: podobno Eufemia opuściła dwór pieszo. Pod koniec rządów mitygowali go synowie stanowiący przeciwieństwo ojca, poważny i waleczny Henryk oraz gospodarny i rozsądny Bolko. W 1278r. Bolesław Łysy (Rogatka) zmarł na dyzenterię w drugi dzień świąt.
Henryk IV Probus syn Henryka III księcia wrocławskiego najwybitniejszy z synów Henryka Pobożnego, który tak manewrował wśród zamieszek i walk między braćmi, że utrzymywał pod swym panowaniem najbogatszą dzielnicę. Matką Henryka Probusa była Judyta, córka Konrada I Mazowieckiego, która zanim poślubiła Henryka III, była żoną Mieszka Otyłego opolsko-raciborskiego. Matka Probusa zmarła tuż po urodzeniu syna. Ojciec poślubił wkrótce drugą żonę, saską księżniczkę Helenę, przyczyniło się to do wzrostu wpływów niemieckich na dworze wrocławskim. 3 Grudnia 1266r. Zmarł ojciec młodego księcia Henryk III. Ośmioletni syn stał się dziedzińcem ojcowskiego księstwa, którego rządy przejął stryj Władysław. Młody jeszcze Henryk IV Probus powierzony został przez stryja królowi czeskiemu, znalazł się na dworze praskim a w 1273r. Został uznany jako pełnoletni. Po uwolnieniu go 22 lipca 1277r. z
Niewoli orzekł, że nie jest rad z takiego dysponowania jego posiadłościami przez czeskiego opiekuna i wyraziło to w jego postawie wobec generalnej rozprawy Przemysła Ottokaraz Rudolfem, lecz Henryka z nimi nie było. Dopiero na wieść o śmierci na polu bitwy króla czeskiego 25 sierpnia 1278r. Henryk IV Probus ruszył z wojskami ku Pradze, aby zażądać regencji w Czechach i opieki nad małoletnim Wacławem II. Tu ubiegł go Otton brandenburski. Henryk jako odszkodowanie otrzymał od króla Rudolfa ziemię kłodzką w dożywocie. Henryk przystąpił do budowania obozu politycznego w Polsce wiedział, że starania o koronę muszą opierać się o realną siłę. Zawarł sojusz z miastami, którym nie szczędził Henryk przywilejów. Wrocław otrzymał ich 17 a do tego pierwsze w Europie prawo składu. W lutym 1281r. wezwał na zjazd w Baryczy sąsiadów: Przemysła II wielkopolskiego, Henryka Legnickiego oraz Henryka Głogowskiego uwięził ich i zmusił do ustępstw.
Przemysł odstąpił ziemię wieluńską, ważną w walce o Kraków, natomiast dwaj Henrykowie zobowiązali się do służby wojennej z 30 kopiami rycerstwa na każde wezwanie. Henryk Probus cenił swych niemieckich doradców i popierał tamtejszych mieszczan i traktował ich jako doskonałych współpracowników w budowie swej potęgi. Wprawdzie władał on językiem niemieckim lepiej od polskiego, ale był on Piastem i utrzymanie piastowskiego dziedzictwa leżało mu najbardziej na sercu. Henryk za czasów swego panowania toczył ostre spory z biskupem Tomaszem II o wsie założone przez biskupów był on nawet wyklęty, lecz nie uległ: okazało się, że biskup nie może liczyć na Śląsku na pełne poparcie kleru. Henryk zdał sobie jednak sprawę, że bez poparcia kościoła nie zdoła osiągnąć korony i zdecydował się na ustępstwa na rzecz kościoła. Podczas swego panowania Henryk IV popierany był przez licznych książąt śląskich: najbliższemu mu Henryka Głogowskiego, jego brata Przemka, Henryka Legnickiego a nawet przez jednego z braci pierwszej żony Bolka opolskiego. W czasie swych krótkich rządów zdążył on nadać przywileje Wieliczce a układ o dziedziczeniu z Przemysłem II wielkopolskim stwarzał Henrykowi większe zaplecze polityczne, lecz wszelkie starania o koronę nie powiodły się gdyż Henryk IV Probus zmarł po krótkiej chorobie 24 czerwca 1290r. a w ostatnich chwilach życia pragnął zapewnić kontynuację swego dzieła i ułatwić zjednoczenie Polski. Zapisał księstwo wrocławskie Henrykowi Głogowskiemu a Kraków Przemysłowi II. Lecz zostali oni wypędzeni ze swych terenów, ale obaj kontynuowali wytkniętą przez Probusa drogę i Przemysł II zdołał dobić się korony. Jako młody książę (pogrobowiec) cieszył się wielką sympatią społeczeństwa a opiekę nad nim przejął Bolesław Pobożny, który oswobodził opanowany przez Brandenburczyków Gdańsk gdzie na czele wojsk stał Przemysł II.Z ich strony zagrożone było również pomorzę zachodnie, więc Bolesław postanowił ożenić bratanka z wnuczką szczecińskiego księcia Barnima, Ludgardą. W 1274r. Brandenburczycy spalili Poznań i ambitny bratanek nie chciał czekać na dziedzictwo: skupiwszy wokół siebie stronnictwo możnowładcze, zbuntował się i korzystając z trudności stryja, wymógł na nim oddanie dzielnicy ojcowskiej. Bolesław zakończył panowanie sukcesem w roku 1278 dotarł w swej ofensywie aż pod Sołdzin a po drodze odebrał zamek w Sanoku. Zmarł w 1279r. pozostawiając swą dzielnicę Przemysłowi, który w ten sposób połączył ziemie Wielkopolski. Tymczasem dobiegała tragicznego końca historia Ludgardy. W grudniu 1283r. zmarła ona w tajemniczych okolicznościach, mimo żałoby księcia, powszechnie wiedziano, że została ona uduszona na rozkaz męża. Przemysł obawiał się, że bezpłodna Ludgarda nie zostawi dziedzica tronu. Przemysł II zawarł 15 lutego 1282r. układ w Kępnie, w którym Mściwój darował mu Pomorze i wyznaczył go swym następcą. Dwa układy zabezpieczały sukcesję Gdańską: w 1287r. Przemysł II i Mściwój zawarli przymierze antybrandenburskie z księciem zachodniopomorskim Bogusławem IV a wcześniej Przemysł II ożenił się z Ryską, córką króla szwedzkiego Waldemara. Henryk Probus zawarł układ z Przemysłem o przeżycie: obaj książęta pozbawieni byli sukcesów. Sukces Henryka w Krakowie był krótkotrwały gdyż zmarł 23 czerwca 1290r. przekazując prawa do Małopolski Przemysłowi, który zaraz po śmierci Mciwoja II (w boże narodzenie) przejął Pomorze. Przemysł wiedział, że w sukcesji pomorskiej przeszkadzają mu margrabiowie branderburscy, Przemysł wszedł z nimi w porozumienie a okazję do tego stworzyła śmierć szwedzkiej żony księcia. Przemysł poślubił Małgorzatę, córkę margrabiego, Albrechta III. 8 Lutego 1283r. tuż po ostatkach, które obchodzone były w Rogoźnie, nad ranem wkradli się obcy z zamiarem uprowadzenia Przemysła. Nie zostali oni zauważeni, zaskoczony Przemysł zdążył sięgnąć po broń, ale został ranny, w wyniku upływu krwi nie rokował na doprowadzenie do miejsca przeznaczenia, porzucili go zabi
tego na drodze.
Podstawą władzy Władysława Łokietka była Małopolska, Kujawy, i Pomorze; natomiast przeciw Władysławowi wystąpiła Wielkopolska oraz biskup krakowski Jan Muskata. Poważną klęską była utrata Pomorza, faktyczni rządcy tej dzielnicy, Święcowie, poddali się mrgrabiemu brandenburskiemu, Waldemarowi. Łokietek zajęty walką z Muskatą nie mógł podążyć na pomorze i pozwolił kasztelanowi gdańskiemu na wezwanie do pomocy Krzyżaków, ci z kolei skorzystali z okazji i odparli margrabiego i zagarnęli cały kraj 1309r.
Łokietek, aby zabezpieczyć kraj przed podstępami Krzyżaków, zaniósł skargę do papieża. Komisja orzekła na korzyść Władysława, lecz Krzyżacy wyroku nie uznali. Przewidując wojnę z Zakonem, Łokietek zawierał przymierza: z Węgrami przez wydanie córki, Elżbiety
Za króla Karola Roberta, i z Litwą żeniąc syna Kazimierza z Aldoną, córką w. Ks. Giedymana. W 1320r. Władysław Łokietek dopełnił w Krakowie za zgodą papieża, koronacji, która oznaczała zjednolicenie państwa. Łokietek rozpoczął wojnę z zakonem. Krzyżacy runęli na Polskę pustosząc Gniezno, Łęczycę, Sieradz. Łokietek nie zdołał też zapobiec utracie Kujaw pomimo wielkiego zwycięstwa pod Płowcami (27 września 1331r.)
Konflikt polsko-krzyżacki oddany został w ręce króla czeskiego i węgierskiego, lecz zanim to nastąpiło zmarł Łokietek. Kolejnym wielkim odnowicielem był Kazimierz Wielki.
Po koronacji w Krakowie od razu rozpoczął układy z sąsiadami by zapobiec wojnom. Zawarł on układ z w Wyszehradzie z Janem luksemburskim na mocy, którego Kazimierz w zamian za zrzeczenie się króla czeskiego pretensyj do tronu polskiego, przyznał mu prawo zwierzchnictwa nad Śląskiem i Mazowszem (1335r.) Mazowsze zaś na podstawie późniejszego układu z następcą Jana, Karolem przeszło w charakterze lenna na stałe do Polski. W sporze polsko-krzyżackim królowie czeski i węgierski wydali niekorzystny wyrok wobec polski, sprawę tę oddano ponownie pod sąd papieski, proces, który odbył się w Warszawie uznał winę zakonu i skazał go na oddanie ziem zagrabionych i zapłacenie odszkodowania. Gdy i tego wyroku krzyżacy uznać nie chcieli, a Polsce otworzyły się szanse na pozyskanie Rusi czerwonej, Kazimierz zawarł z zakonem w Kaliszu traktat pokojowy, w którym darował mu jako jałmużnę Pomorze, a odzyskiwał Kujawy i ziemie dobrzyńską. W 1366r. Kazimierz opanował Ruś czerwoną, zachodnią część Wołynia i część Polesia. Kazimierz na Rusi utworzył prawo magdenburskie, wzmocnił siły, podniósł to państwo prawnie, gospodarczo i kulturalnie, uporządkował stosunki prawne przez ujednostajnienie i kodyfikację różnorodnych przepisów prawa polskiego (statut wiślicki 1374r. i wielkopolski), utworzył wyższy sąd prawa magdeburskiego rozstrzygający w najwyższej instancji spory. Dążył do utrwalenia silnej władzy monarszej, dbał o rozwój handlu, rzemiosł, dróg wodnych i lądowych. W celu wykształcenia zastępu ludzi zdolnych do pracy, założył w Krakowie akademie w 1364r. której zadaniem było przede wszystkim kształcenie prawników. Natomiast w polityce zagranicznej, postawił na sojusz z Węgrami i w tym też celu wyznaczył następcą po sobie siostrzeńca, Ludwika Węgierskiego, którego zobowiązał do odzyskania Pomorza i kontynuację jego politykę.
