Wiersz „Posłuchajcie bracia miła…” (znany również jako „Lament Świętokrzyski” lub „Żale Matki Boskiej pod krzyżem”) został napisany w XV wieku przez anonimowego autora. Wiersz ma formę bezpośredniej wypowiedzi Matki Bożej stojącej u stóp krzyża i użalającej się nad swoją tragedią – śmiercią Jezusa. Poszczególne strofy są przez nią adresowane do różnych odbiorców. I tak: pierwsze dwie strofy to apostrofa do wszystkich ludzi połączona z zachętą do współuczestnictwa w przeżywaniu smutku:
Posłuchajcie bracia miła
[…]
Pożałuj mię stary, młody […]
Czwarta strofa jest prośbą skierowaną do syna o przemówienie do matki. Ma ona charakter liryczny
Synku miły i wybrany
[…]
Przemow k matce, […]
Szósta strofa skierowana jest do archanioła Gabriela. Matka Boża wspomina w niej radosne chwile zwiastowania narodzin swojego syna. Zwraca sie do niego z zalem, ze nie mówil jej o cierpieniu syna, a wskazywal tylko na radosc i szczescie
Jest tu obecny wyraźny kontrast pomiędzy narodzinami i śmiercią:
O aniele Gabryjele,
gdzie jest ono twe wesele,
[…]
Siódma strofa jest inwokacją Matki Bożej do innych matek. Apeluje w niej ona do innych, aby te prosiły Boga o to, by nigdy nie znalazły się w takiej sytuacji jak ona. Żeby nie musiały patrzeć na śmierć swoich dzieci, tak jak ona widzi śmierć swojego syna:
Proścież Boga, wy miłe i żądne maciory,
by wam nad dziatkami nie były takie pozory,
[…]
Utwór można podzielić na trzy główne części:
Pierwsza część to początkowe dwie czterowersowe, napisane ośmiosylabowcem strofy, w których Matka zwraca się do ludzi. Właśnie ten bezpośredni zwrot i forma rozkazująca mówi nam o stanie uczuć Matki Bożej. Towarzyszą jej bezsilnośc, osamotnienie, pragnienie współczucia. Strofy te charakteryzuje równiez rytmiczność i prostota wypowiedzi. W drugiej strofie występuje oksymoron („krwawe gody”) łączący ze sobą motyw śmierci i wesela, który ma na celu ukazanie zbawczego celu Męki Pańskiej.
Druga część to trzy następne strofy. Pojawiają się tu wyraziste epitety („krwawa godzina”, „zamęt ciężki”), zdrobnienia i powtórzenia podkreślające macieżyńską miłość („synku miły”, „nadzieja miła”; picia wołasz, piciać bych ci dała”), frazy wyrażające współczucie Matki w cierpieniu Syna („rozdzel z matką swoją rany”). Trzecia strofa stanowi wprowadzenie w atmosferę śmierci.
Trzecia część utworu zbudowana jest na zasadzie kontrastu narodzin i śmierci. W piątej strofie w naturalistyczny sposób przedstawiona jest męka Chrystusa („… Twoja główka krzywo wisa… krew po Tobie płynie… Picia wołasz”), natomiast strofa ostatnia zawiera pełną informację o rodzaju śmierci („… na krzyżu rozbitego”), podkreśla drastyczność utworu.
W utworze mamy do czynienia ze zróżnicowaniem czasowym. Występują w nim wszystkie trzy formy czasu gramatycznego: czas teraźniejszy, przeszły i przyszły. Z czasem teraźniejszym łączy się przestrzeńKościoła, natomiast poprzez czas przeszły przestrzeń Golgoty, czyli powrót myślami do męki Chrystusa. W wierszu tym na czas historyczny nakłada się czas sakralny.
Wiersz znacząco różni się od powstałej trochę wcześniej Bogurodzicy. W tej najstarszej polskiej pieśni religijnej Matka Boża jest adresatką błagań i pochwał. To do niej ludzie zwracają się z prośbami. Natomiast w „Lamencie świętokrzyskim” Maryja jest podmiotem mówiącym w wierszu. To ona zwraca się z różnymi prośbami do odbiorców.
Ukrzyżowanie Chrystusa ukazane w tym utworze w sposób bardzo naturalistyczny. W średniowiecznym malarstwie w taki właśnie sposób tworzono podczas dominacji stylu gotyckiego.
Artyści z upodobaniem prezentowali sceny męki i tortur, okaleczone i zdeformowane cierpieniem ciała Zbawiciela i świętych. Przykładem może być obraz Ukrzyżowanie pochodzący z roku 1470, przez małopolskiego malarza.
W utworze tym możemy wyróżnić dwie przestrzenie medytacji. Przestrzeń wysoką (Chrystus wisi wysoko na krzyżu), symbolizuje ona sferę sacrum oraz przestrzeń niską (Matka Boża stoi nisko pod krzyżem i nie może dosięgnąć Syna), symbolizuje on sferę profanum.
Wiersz jest zachętą do medytacji nad męką Chrystusa. Jego celem jest wywołanie w nas uczucia protestu. Pozwala wczuc sie w psychike nieszczesliwej Matki, której towarzyszą rozmaite uczucia: gniew, ból, zal, uczucie bezradnosci. Przedstawia ją jako zwykłą matkę dzięki czemu jej cierpienie jest bliskie kazdemu czlowiekowi.
