A czym tak właściwie jest sarmatyzm? Krótko mówiąc to wykształcona w końcu XVII wieku formacja kulturowa obejmująca światopogląd, obyczajowość i kulturę polskiej szlachty. Wszystko wzięło się z przekonania przedstawicieli szlachty, że ludy zamieszkujące ziemie Rzeczpospolitą pochodzą od starożytnego plemienia Sarmatów. Dotyczyło to oczywiście tylko szlachty, stawiając tę warstwę nad innymi i przypisując jej szczególną rolę dziejową łącznie z przywilejami. Jednym to pojęcie kojarzyło się z demokratyzmem, wolnością, indywidualizmem i religijnością, innym natomiast na myśl nasuwało się zacofanie, niedojrzałość polityczna oraz pijaństwo.
W barokowej literaturze XVII wieku literaturę sarmacką reprezentowali Wacław Potocki oraz Jan Chryzostom Pasek. Choć oboje byli szlachcicami, zajmowali odmienne stanowisko w tej kwestii.
Najbardziej znanym utworem Jana Paska są ?Pamiętniki?. Wyraźnie dzielą się na dwie części. Takim niewyczerpanym źródłem wiedzy o codziennym sarmackim życiu szlachty, o jej zwyczajach i upodobaniach jest część druga. Pasek opisuje siebie jako człowieka fanatycznie przywiązanego do swobód i przywilejów szlacheckich. Cechuje go ciekawość świata i ludzi, ale również odnoszenie się z pogardą do ludzi innych nacji. Zatem z tekstu wyłania się obraz szlachcica Sarmaty, którego poglądy budzą sprzeciw a zachowanie ? oburzenie. Pasek to czasami prymitywny, żywiołowy i rubaszny szlachcic, który Boga traktuje z zadziwiającym realizmem, a świat jest dla niego miejscem nieustannych przygód, wyzwań i awantur. ?Pamiętniki? prezentują także świadomość religijną szlachty- na ogół płytką, zabobonną. Autor co prawda pomijał te zagadnienia, które mogłyby przedstawić szlachtę w negatywnym świetle, ale czasem nieświadomie kreślił obraz pieniactwa, przemocy czy nawet okrucieństwa.
A co wynika z utworów Wacława Potockiego? Jego twórczość jest wyrazem obaw poety o przyszłość Rzeczpospolitej. To prawdziwy Sarmata, który broni swej ideologii w jej pierwotnym kształcie, dlatego porusza tematykę związaną z rzeczywistością polską. W swych utworach podjął zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, podkreślając przede wszystkim nierealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Według niego prawdziwy Sarmata jest obywatelem, który zawsze kieruje się dobrem państwa. Natomiast tu dostrzegł raczej ciemnotę, samowolę, fanatyzm religijny i nietolerancję. Jako poeta i szlachecki ideolog broni założeń wzorca społecznego, a krytyka dotyczy jedynie aktualnej jego realizacji.
Podsumowując nietrudno stwierdzić, że zarówno Jan Chryzostom Pasek oraz Wacław Potocki w świetny sposób w swojej twórczości przedstawiają nam zjawisko sarmatyzmu w kulturze polskiej, jednak każdy, kierując się w życiu innymi wartościami, czyni to zdecydowanie inaczej.
