Przygotowania do powstania:
* organizacją sprzysiężenia w kraju (Warszawa – Jan Kiliński)
* na emigracji w Saksonii działały dwa ugrupowania: radykalne (Kołłątaj, I. Potocki) łączące postulat walki o niepodległość z dalszymi przeobrażeniami społecznymi oraz umiarkowane (St. Małachowski, St. Potocki) dążące do przywrócenia Konstytucji 3 Maja i niechętne stosowaniu metod rewolucyjnych
* niepowodzenie paryskiej misji Tadeusza Kościuszki zabiegającego o pomoc rewolucyjnej Francji
Wybuch i przebieg powstania:
* protest przeciwko redukcji wojska – wymarsz z Ostrołęki w pełnym uzbrojeniu brygady kawalerii gen. Madalińskiego, w kierunku Krakowa (12 marzec 1794)
* w opuszczonym (23 marca) przez garnizon rosyjski Krakowie Tadeusz Kościuszko uroczyście ogłosił Akt powstania , składając jednocześnie uroczystą przysięgę Narodowi Polskiemu i stając się najwyższym naczelnikiem sił zbrojnych , dyktatorem (24 marzec 1794). Nałożono podatki na szlachtę i duchowieństwo, zapowiedziano powstanie władz centralnych powstania.
* zwycięstwo pod Racławicami – 4 kwiecień – kosynierzy zdobywają działa i pokonują piechotę gen. Tormasowa, zmuszając wojska rosyjskie do odwrotu. Ogromne znaczenie zwycięstwa racławickiego.
* 6 kwiecień – przystępują do powstania wojska polskie stacjonujące na Lubelszczyźnie
* 17 kwiecień – wybucha insurekcja warszawska (Jan Kiliński)
* 22 kwiecień – opanowanie Wilna (Jakub Jasiński)
* uniwersał połaniecki (7 maj) próbą pozyskania chłopów do szerszego udziału w powstaniu (zniesienie poddaństwa osobistego, obniżenie wymiaru pańszczyzny, gospodarstwa powstańców całkowicie z niej zwolnione, uznanie prawa chłopa do ziemi – zakaz rugowania, ustanowienie instytucji dozorów mających za zadanie przestrzeganie postanowień uniwersału przez szlachtę) Niechętny stosunek szlachty do postanowień uniwersału stał się główną przyczyną nieufnego stosunku chłopów do powstania.
* radykalizacja wydarzeń w Warszawie; 8 maj – powieszenie targowiczan (Piotr Ożarowski, Józef Zabiełło, Józef Anklewicz, bp Józef Kossakowski), powołanie w końcu maja przez Tadeusza Kościuszkę Rady Najwyższej Narodowej, jako centralnej władzy wykonawczej powstania; w czerwcu, już gdy Warszawa była oblężona, doszło do nowych rozruchów i samosądów na targowiczanach (28 czerwca)
* niespodziewane dla Kościuszki aktywne przyłączenie się Prus do działań militarnych stało się przyczyną klęski pod Szczekocinami (5 czerwiec)
* po klęsce pod Chełmem generał Zajączek opuszcza Lubelszczyznę co przyczynia się do kapitulacji Krakowa przed wojskami pruskimi
* wybuch walk w Wielkopolsce (20 sierpień) i zdobycie przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego Bydgoszczy i Świecia spowodowały odstąpienie wojsk pruskich od oblężenia Warszawy (5 wrzesień)
* klęska pod Maciejowicami (10 październik 1794) wraz z dostaniem się Kościuszki do niewoli praktycznie przesądziła o klęsce powstania (klęska spowodowana w dużej mierze zdradą dowódcy posiłków gen. Ponińskiego, który nie dotarł na czas).
* ostatnimi aktami powstania było zdobycie i krwawa pacyfikacja Pragi przez armię Suworowa – 12 tys. zabitej ludności cywilnej – (4 listopad) oraz zmuszenie do kapitulacji resztek oddziałów powstańczych o wzięcie do niewoli następcy Kościuszki na stanowisku dyktatora Tomasza Wawrzeckiego (Radoszyce 16 listopad)
Znaczenie:
* unaoczniło ogrom patriotyzmu tkwiącego w społeczeństwie polskim – będąc prologiem do epopei powstań narodowych w okresie zaborów
* ułatwiło przetrwanie najtrudniejszego momentu rewolucji francuskiej
* klęska powstania zdecydowała o podjęciu decyzji o ostatecznej likwidacji państwa polskiego przez państwa zaborcze
