Sytuacja w jakiej doszło do insurekcji kościuszkowskiej – pozostawione nawet mocno okrojone państwo budziło niepokój w Petersburgu, a jednocześnie wpływowe siły na dworze petersburskim – Płaton Zubow – chciał kosztem następnego rozbioru zrealizować swoje prywatne zamierzenia. Następny rozbiór motywowano w ten sposób, że nie ma po co trzymać resztek Polski, że trzeba będzie ich bronić przed Prusami i Austrią. Zwolennicy Zubowa wręcz chciała sprowokować Polaków do zbrojnego wystąpienia, które z łatwością będzie można stłumić, a następnie zlikwidować państwo. Przy okazji podczas rozbioru będzie można obdzielić zasłużonych majątkami. W tym czasie na dworze petersburskim ścierały się dwie orientacje:
– pierwsza – reprezentowana przez Ambasadora Siewiersa – Polskę należy utrzymać jako państwo buforowe, aby kolejne rozbiory nie wzmocniły Austrii i Prus
– druga – zwolennicy Zubowa – nie można utrzymac Polski, będzie nieustannym źródłem konfliktów podsycanych przez Prusy.
Początkowo przewagę miała grupa pierwsza, Siewiers mówił, że jeśli Polacy będą posłuszni to będą mogli liczyć na nienaruszalność dotychczasowych granic. Misja Siewreja zakończyła się w grudniu 1793 a jego miejsce zajął ambasador Otto Jgelstrom – pasował on świetnie do zamierzeń Zubowa, jego rządom towarzyszyły aresztowania, gwałty, rabunki, rozbudował system policyjny, lekceważył króla. W tym samym czasie Austria i Prusy z powodu klęsk poniesionych w wojnie z Francją zaproponowały następny rozbiór Polski.
Teraz jedynym sojusznikiem Polski mogła być rewolucyjna Francja, wyruszył tam Tadeusz Kościuszko, ale nie uzyskał najmniejszej obietnicy poparcia sprawy polskiej. W Tym czasie w Warszawie powstało Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji.
Cel tego towarzystwa – odzyskanie pełnej niepodległości i przynajmniej niektórych utraconych terytoriów, ale wyłoniła się prawica i lewica:
– prawica – ludzie przywiązani do tradycji, nie chcieli rewolucji, chcieli się dogadać z Rosją (oferując koronę wnukowi Katarzyny -Konstantemu), planowali insurekcję wymierzoną w Prusy, chcieli przywrócić K3M, na wodza przyszłego powstania przewidywali Józefa Poniatowskiego
– lewica – zapatrzona we wzorce rewolucji francuskiej, chcieli rozprawić się z winnymi Targowicy, ze sprawcami II rozbioru z królem na czele, chcieli pozbawić bogatych połowy majątku(na cele publiczne), zmusić wszystkich do wzięcia udziału w powstaniu, na przywódcę – Hugo Kołłątaj lub gen. Józefa Zajączka, głw. Młodzież
Realizacja programu i powstania – w grudniu 1794 roku Kościuszko przebywając na terenie woj. Krakowskiego stwierdził, że wszelkie działania militarne nie mają żadnych szans. Prawica chciała odczekać, lewica chciała od zaraz. W sumie powstanie wybuchło nie planowanie 12.03.1794 Madaliński zagrożony redukcją swojego oddziału rozpoczął marsz z Ostrołęki w kierunku Krakowa. To przyśpieszyło wybuch. Ze względu na to, że oddziały rosyjskie musiały opuścić Kraków by rozprawić się z Madelińskim, przybył tam Kościuszko 24.03.1794 i ogłosił akt powstania obejmując przy tym władzę naczelnika sił zbrojnych.
24.03.1794 Kościuszko złożył na rynku przysięgę i zapowiedział:
– utworzenie Rady Najwyższej Narodowej jako rządu powstania
– powołanie sądów kryminalnych dla sądzenia zdrajców
– powoływał do broni wszystkich obywateli od 18 – 28 roku życia
– odwoływał się również do chłopów – usiłował walkę o niepodległość państwa połączyć z reformami dającymi chłopu poczucie obywatelstwa
4.04.1794 doszło do sławnej bitwy pod Racławicami.
Wszystkie walki militarne były bez znaczenia, ale o wielkim rozgłosie propagandowym, wszystko teraz zależało od tego jak zachowa się Warszawa. Na początku kwietnia przybył do Warszawy Tomasz Maruszewski – odbudował organizację spiskową, organem naczelnym stała się Rada Cywilna. 17.04 zaczęło się powstanie w Warszawie. Walki trwały dwa dni, ale zakończyły się zwycięstwem powstańców. Mimo tego, że powstaniem kierowali ludzie o poglądach lewicowych, prezydentem warszawy został Ignacy Wysogota Zakrzewski – nie był to człowiek lewicy, ale cieszył się dużą popularnością. Tymczasem Zakrzewski pozbył się lewicy, czyli związku rewolucyjnego.
Ludzie związani z Zakrzewskim weszli do prowizorycznego rządu – Rady zastępczej Tymczasowej – organ władzy w Warszawie.
Tymczasem powstanie rozszerzyło się na Litwę i żmudź – 22-23.04.1794 przywódcą powstania w Wilnie został Jakub Jasiński. Tymczasem w Warszawie przedstawiciele lewicy utworzyli:
„Zgromadzenie Obywateli Łączących się ściśle do przedsięwzięcia T. Kościuszki”. Oni podburzyli tłum, który 8-9.05. demonstrował przed ratuszem domagając się kary śmierci dla zdrajców i Targowiczan. 7.05.1794 Kościuszko w obozie pod Połańcem wydał uniwersał:
– nadanie chłopom wolności osobistej
– zniesienie sądowej władzy panów nad chłopem
– zmniejszenie o ˝ pańszczyzny
– zawieszenie pańszczyzny dla chłopów idących na wojnę
28.05.1794 przybyli do stolicy Ignacy Potocki i H. Kołłątaj . Kościuszko mianował Radę Najwyższą Narodową, Radę Zastępczą rozwiązano, pojawiło się też niezadowolenie społeczeństwa: wzrost cen na żywność. Do tego klęski militarne na polach bitew:
6.06. – klęska wojsk polskich pod Szczekocinami
8.06. – klęska wojsk polskich pod Chełmem
16.06. – wojska pruskie zajęły Kraków(zagrożenie dla Warszawy)
Doszło do ogólnych wybuchów niezadowolenia. 27.06.1945 ustawiono szubienice, tłum wtargnął do więzień i powiesił kilku Targowiczan. Kościuszko surowo na to zareagował, ale podejrzewał pruskich agentów o prowokację.
21.07. – utworzono sąd kryminalny wojskowy – miał sądzić zdrajców, opanowany przez lewicę
13.07. – oblężenie stolicy – do początku 09. , ale nastąpił przełom w wojnie turecko – rosyjskiej i na front polski śpieszyła nowa armia rosyjska (gen. Suworow). Zostało zdobyte Wilno. Prusacy odstąpili od oblężenia powstania, a gen. Jan Henryk Dąbrowski w pogoni za nimi dotarł aż do Bydgoszczy. Ze wsch. Nadciągała armia Suworowa, w Polsce stacjonowała armia Fersena. Kościuszko nie chcąc, aby doszło do ich połączenia pod Maciejowicami, 10.10. wydał Fersenowi bitwę. Zakończył się klęską. Kraj wyczerpany – naczelnikiem Tomasz Wawrzecki . Kraj był zupełnie wyczerpany. Król który do tej pory pozostawał w cieniu namawiał do rozmów z Rosją. 09.11.Suworow przeprowadza szturm Pragi, dzielnicy Warszawy. Suworow chcąc zachęcić swoich żołnierzy do walki pozwolił aby na 48 godzin Praga znalazła się na łasce i niełasce żołnierzy – rzeź Pragi. Kapitulacja. 16.11. rozproszenie polskiej armii pod Radoszycami.
Rezultaty powstania – zmobilizowano 50 tysięczną regularną armię i 55 tysięcy pospolitego ruszenia. Brak kadry dowódczej. Polityka powstańcza opierała się na nierealnych założeniach. Oferta w stosunku do chłopów nieprzekonywująca. Francja skorzystała na tym – powstanie w Polsce zmusiło Prusy do wycofania się z wojny na zachodzie i zawarcia pokoju z rewolucyjną Francją w 1795.
