Podłoże powstania socjalizmu naukowego. Rozwój kapitalizmu, zwłaszcza tworzenie się kapitalizmu w Europie Zachodniej, wpłynął decydująco na zmianę stosunków społecznych i politycznych. Powstawała nowa klasa społeczna – proletariat, a straszliwy wyzysk, jakiemu podlegali robotnicy i nędzne warunki ich życia doprowadziły do wystąpień, których celem było uzyskanie poprawy położenia.
Ruch robotniczy najwcześniej zaczął się budzić w Anglii i Francji, był jednak w tym czasie słabo lub zupełnie nie zorganizowany, brakowało mu także sprecyzowanego programu. Socjaliści utopijni wysuwali wiele oskarżeń pod adresem panujących stosunków, ale to, co proponowali zamiast nich, w praktyce było niemożliwe do zrealizowania.
Te dwie cechy ruchu robotniczego pierwszej połowy XIX wieku – brak organizacji i programu, dostrzeżone zostały przez twórców socjalizmu naukowego, Karola Marksa i Fryderyka Engelsa.
Początki działalności Marksa. Karol Marks ( 1818 – 1883 ) urodził się w nadreńskim mieście Trewir. Studiował w Bonn i Berlinie prawo, historię i filozofię, a w 1841 uzyskał w Jenie tytuł doktora. Po opuszczeniu uniwersytetu wrócił z powrotem do Nadrenii i osiedlił się w Kolonii. Nadrenia należała do Czech, ale różniła się znacznie od wschodnich prowincji kraju. Była bardziej rozwinięta gospodarczo, istniał na jej terenie przemysł i żywe były jeszcze wpływy rewolucji francuskiej. Okres rządów francuskich pozostawił po sobie postępowe ustawodawstwo. Tym bardziej więc ludność, a zwłaszcza liberalne mieszczaństwo, odczuwała reakcyjne rządy pruskie. Samemu Marksowi istniejące warunki zamykały drogę do pracy na wyższej uczelni, choć pragnął się poświęcić działalności naukowej.
W takiej sytuacji nawiązał on w 1842 roku współpracę z Gazetą Reńską, pismem postępowej burżuazji, opozycyjnym wobec Prus. Wkrótce został też jego redaktorem. Ostra krytyka przywilejów junkierstwa i żądanie reform demokratycznych, jak na przykład zniesienia cenzury, ściągnęły na gazetę i jej redaktora ostre represje. W rezultacie pismo upadło, a Marks w 1843 roku udał się do Paryża.
Marks na emigracji. We Francji życie polityczne rozwinięte było znacznie bardziej niż na ziemiach niemieckich. Działały tam liczne organizacje, w tym również tajne związki robotnicze, i to nie tylko francuskie, ale także niemieckie wśród emigrantów.
Karol Marks kontynuował nad Sekwaną swoje studia. Opublikował kilka poważniejszych prac oraz nawiązał kontakty z organizacjami niemieckimi i francuskimi. Już w czasie działalności w Niemczech zaznaczyła się ewolucja jego poglądów. Doszedł do wniosku, że nie wystarczy zniesie absolutyzmu nadanie wszystkim obywatelom praw politycznych, do czego dążyli liberalni demokraci. Zaczął szukać takiego rozwiązania zagadnień społecznych, które usunęłoby przyczyny upadku mas.
W Paryżu Marks poznał Fryderyka Engelsa i spotkanie to zapoczątkowało wzajemną współpracę, która wkrótce zamieniła się w trwałą przyjaźń.
był synem fabrykanta z miasta Barmen w Nadrenii. Ojciec przygotowywał go do kariery kupieckiej, która jednak nie pociągała młodego Fryderyka. Studiował on za to z zapałem dzieła postępowych pisarzy i filozofów. Toteż gdy ojciec wysłał go na praktykę do Manchesteru, jednego z największych miast przemysłowych w Anglii, zwrócił szczególną uwagę na położenie robotników, zetknął się tam także z ruchem czartystowskim. Rezultatem studiów była książka Położenie klasy robotniczej w Anglii, w której Engels przedstawił warunki życia robotników i ich walkę o poprawę swej doli. Dochodził w niej do wniosku, że zwycięstwo klasy robotniczej możliwe jest tylko przy pomocy programu socjalistycznego.
Związek Sprawiedliwych. W 1844 roku Marks na życzenie rządu pruskiego został wydalony z Francji, przeniósł się do Brukseli i tam współpraca z Engelsem rozwinęła się w pełni. Obaj poświęcali wiele czasu na formułowanie poglądów, pisali liczne książki i artykuły, ale dla osiągnięcia wyznaczonego celu to nie wystarczyło. Trzeba było rozpocząć także pracę organizacyjną, aby rozpowszechnić idee socjalizmu wśród klasy robotniczej. W 1846 roku utworzyli Brukselski Komunistyczny Komitet Korespondencyjny, który miał zorganizować ośrodki komunistyczne i socjalistyczne w różnych krajach. Nawiązali również kontakty z kilkoma organizacjami, między innymi ze Związkiem Sprawiedliwych, niemiecką organizacją robotniczą, posiadającą swoje oddziały także wśród emigrantów niemieckich. To tajne stowarzyszenie stawiało sobie mgliste cele i przeniknięte było ideałami socjalizmu utopijnego. Marks i Engels starali się pozyskać uzyskać organizację dla idei socjalizmu naukowego.
Utworzenie Związku Komunistycznego. W 1847 roku Marks i Engels wstąpili do Związku Sprawiedliwych, który pod ich wpływem przekształcił się w czerwcu 1847 roku w Związek Komunistów. Zmieniony został też program, a wyrazem tego była też zmiana hasła * wszyscy ludzie są braćmi * na klasowe wezwanie * proletariusze wszystkich krajów łączcie się *.
Związek Komunistów miał charakter proletariacki, należeli do niego głównie Niemcy, ale popierał on wszelkie dążenia rewolucyjne i dążenie narodów do wyzwolenia się. Drugi kongres Związku w listopadzie 1847 roku poprzedzony został obchodem na cześć polskiego powstania listopadowego. W wygłoszonym tedy przemówieniu Engels stwierdził: * Żaden naród nie może się wyzwolić uciskając inne narody. Wyzwolenie Niemiec nie jest możliwe, póki nie nastąpi wyzwolenie Polski od ucisku niemieckiego *.
Manifest Komunistyczny. Na tym samym kongresie jeszcze wyraźniej niż poprzednio wystąpiła przewaga zwolenników ideologii Marksa, a obaj przywódcy mieli na mocy uchwały przygotować odpowiedni program. Został on opublikowany w Londynie w lutym 1848 roku pod nazwą: Manifest partii komunistycznej, a popularnie zwano go Manifestem Komunistycznym.
W krótkim czasie Manifest stał się jednym z najważniejszych dokumentów naukowego socjalizmu. Przedstawiał zasady Marksa i Engelsa, po raz pierwszy ogłoszone systematycznie i w całości. Zawierał też krytykę innych programów, które znajdowały zwolenników w organizacjach robotniczych.
Idee manifestu. Źródła przemian społecznych Autorzy manifestu podkreślali, że społeczeństwa stale zmieniają się. Coraz to inne grupy w społeczeństwach zwane klasami uzyskują przewagę. Zmiany te wynikają z przemian w produkcji, a nie z nieograniczonej woli jednostek, choćby najwybitniejszych, czy ze źródeł nadprzyrodzonych. Tak więc od tego, jak wygląda produkcja, zależy pośrednio ustrój społeczny, system polityczny, a nawet panujące przekonania. Uważali wobec tego, że szczególnie ważne jest, kto ma w swoich rękach warsztaty pracy, ziemię czy fabryki. Marks i Engels twierdzili, że nie zmieni się położenie mas, jeżeli panujący wówczas system wartości nie zostanie zmieniony. Atakowali jednocześnie przekonanie, że istnieją stałe i naruszalne prawa, do których należy właśnie prawo własności.
Walka klasowa. Uważali oni także, że w historii ludzkości najważniejszą rolę odgrywa walka między klasami o panowanie, bo walka ta decyduje o sytuacji we wszystkich krajach i przynosi najtrwalsze zmiany. Stwierdzali w Manifeście, że * historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych *. Całą historię ludzkości dzielili na okresy różnych form ucisku, a ostatnim takim okresem miał być kapitalizm.
Konieczność upadku kapitalizmu. Wewnętrzna sprzeczność kapitalizmu polega na tym, że szybki rozwój produkcji staje się nie do pogodzenia z prywatną własnością warsztatów pracy. Robotnik ma do dyspozycji tylko własną pracę, a otrzymuje za nią jedynie część jej rzeczywistej wartości. Resztę zatrzymuje właściciel fabryki w postaci zysku. Wywołuje to podstawowy antagonizm społeczny między właścicielem zakładu a robotnikiem.
Zmiany techniczne, doskonalenie produkcji i gromadzenie coraz większych kapitałów prowadzą do powiększania się fabryk, a jednocześnie do niszczenia drobnych producentów. Konkurencja między kapitalistami przyczynia się także do antagonizmów międzynarodowych i do wojen. Wskutek tego rosnące kapitały skupiają się w rękach nielicznej garstki ludzi.
Taki stan rzeczy staje się wreszcie hamulcem rozwoju i dlatego autorzy Manifestu stwierdzali, że kapitalizm musi ustąpić miejsca systemowi , w którym środki produkcji przestaną być własnością prywatną, a staną się dobrem całego społeczeństwa, może to jednak nastąpić tylko w drodze rewolucyjnego przewrotu.
Znaczenie rewolucji. Marks i Engels twierdzili, że rewolucji może dokonać tylko proletariat, który powinien obalić panowanie burżuazji i zdobyć władzę polityczną. Wśród robotników komuniści mieli być tymi, którzy przekonają proletariuszy o konieczności walki i staną na ich czele.
Zmiana panującego systemu leżała w interesie przeważającej części społeczeństwa, a nie tylko robotników, stanowiących w tym czasie prawie we wszystkich krajach niewielki odsetek ludności. Toteż Marks i Engels popierali także demokratyczne dążenia radykalnej burżuazji, a zwłaszcza ruchy rewolucyjne, zmierzające do obalenia istniejącego porządku społecznego i politycznego. W Manifeście Komunistycznym mowa była również o popieraniu ruchów narodowych, zwłaszcza wśród narodów uciskanych, między innymi Polaków.
Rola Manifestu. Jakkolwiek Manifest został opracowany dla potrzeb Związku Komunistów, organizacji nielicznej, to jednak znaczenie jego było o wiele szersze. Gdy tworzyły się partie proletariackie, dla większości z nich stał się najpoważniejszą deklaracją programową. Klasa robotnicza otrzymała nie tylko naukową analizę rozwoju społecznego, ale także obraz przyszłego, sprawiedliwego ustroju i drogi, która do niego prowadziła.
