Manifest Tymczas. Rządu Narodowego.
W połowie stycznia 1863 r władze carskie przeprowadziły w W-wie pobór młodzieży do wojska ros. Większość z nich zdołała ukryć się w Puszczy Kampinoskiej. Tam tworzono oddziały. Komitet Centralny ogłosił termin powstania na 22 stycznia. W Manifeście ogłosił się Tym. Rz. Nar. oraz wzywał do walki o wolność. Powstańcy wierni tradycjom wzywali do walki z caratem a nie z narodem rosyjskim.
Manifest zapowiadał także rozwiązanie spraw społecznych. Na terenie powstania zniesiono pańszczyznę i czynsze. Organizacja cywilna zdołała stworzyć fakty dokonane. Przeciwników surowo karano.
Pierwsze walki
W nocy 22 stycznia 6 tysięczna armia uzbrojona w 600 strzelb zaatakowało 100 tys. armię rosyjską. Zaatakowano 18 garnizonów i stoczono 33 potyczki. Przewaga była zbyt duża. Nie powiodły się próby zdobycia Płocka. Nie opanowano większych miast.
Mimo przegranych powstańcy odnieśli sukces strategiczny. Rosjanie musieli skoncentrować swoje siły wokół centrów administracyjnych i węzłów komunikacyjnych. Dzięki temu powstańcy mieli swobodę działania na dużych obszarach. Mieli dobrą organizację.
Organizacja władz powstańczych
Członkowie Rządu zamierzali się ujawnić na oswobodzonym terytorium. Nie mieli jednak przywódcy. Przez pierwsze dni powstania kierownictwo sprawowała komisja ze Stefanem Bobrowskim na czele. Wysłała ona swego emisariusza do Paryża z pismem powołującym gen. Ludwika Mierosławskiego, on niechętnie przyjął to stanowisko dyktatora. 17 lutego przybył do Królestwa i stanął na czele małego oddziału. W dwu bitwach na Kuj. doznał porażek i wrócił do Paryża.
W organizowaniu władz ważną rolę odegrał Bobrowski (był naczelnikiem w W-ie). Szukał miejsce by się ujawnić. Był on faktycznym przywódcą. Zaopatrywał oddziały i zabiegał o realizację dekretów uwłaszczeniowych.
Przed wybuchem powstania kraj podzielono na okręgi wojskowe i utworzono tajną organizację cywilną. Kiedy Ruscy siedzieli w dużych miastach, oni poprawiali zaopatrzenie w broń, żywność i lekarstwa przez granicę z Austrią. Organizowano kontakt z oddziałami powstańczymi w W-wie.
Wojna partyzancka
Wobec przewagi wroga, walka była możliwa tylko przez samodzielne oddziały partyzanckie. W Krakowskiem oddział Langiewicza stoczył kilka zwycięskich potyczek (Staszowo, Pieksowa Skała). Większość sił powstańczych skupiła się wokół niego. Legenda Langiewicza spowodowała, że ogłoszono go dyktatorem 10 marca. Było to zaskoczeniem dla Rządu N. Kraj się cieszył a „biali” się rozwiązali.
Dyktatura trwała tydzień (mimo zwycięstw). Korpus Lang został podzielony na kilka mniejszych, które same działały. Dyktator zwiał do Krakowa i po przejściu do Galicji został internowany przez Austriaków.
Po długiej walce oddział wojewody podlaskiego Lewandowskiego został rozbity tak samo oddział Z. Padlewskiego (rozstrzelany). Z pierwotnych oddziałów został tylko o. Czachowskiego, Borelowskiego. W kwietniu nastąpiła wyprawa „dzieci warszawskich” do lasów babickich i całkowite wyniszczenie tego oddziału pod Budą Zaborowską. Postanie ogarnęło kryzys.
Stanowisko mocarstw
Napoleon III i Palmerston potępili powstanie uważając je za zgubne dla Polaków. Doradzano jego likwidację i ugodę.
Zwrot spowodował Otto Bismarck, który ofiarował pomoc Rosji i w lutym 1863 zawarł układ przewidujący wspólne działania przeciw Polsce. Wywołało to duże poruszenie w Europie. Napoleon III zaproponował Austrii sojusz. Wszystko to skończyło się wysłaniem do Petersburga not 3 państw (an fa au). Noty żądały zapewnienia autonomii i ustępstw dla Polaków. Poparły je wszystkie bez Pruskiego gabinetu. Ros. Gorczakow odpowiedział uprzejmie, lecz stanowczo, że są to sprawy państwa ros i nikt nie ma prawa się wtrącać. Porażka Zachodu.
Tymczasem Napoleon i inni zachęcali Polaków do walki i rozszerzania jej zasięgu. „trwajcie”. Jesienią 1863 Napoleon zaprosił państwa europejskie na kongres w celu rozwiązania spraw kontynenty. Mocarstwa jednak nie chciały przebudowywać Europy pod patronatem Francji. Austria zmieniła stosunek do powstanie i wprowadziła stan wojenny w Galicji.
Za Polską ujął się papież Pius IX, który wzywał do modlitwy na całym świecie w tej intencji a w kongresie chciał wziąć udział osobiście.
Organizacja powstańczego aparatu państwowego.
Polacy zachęceni do kontynuowania walki, odrzucili amnestię carską i drobne ustępstwa rezygnując z Rady Stanu, rad gubernialnych i powiatowych.
„Biali” dążyli do likwidacji powstania, ale ostatecznie przyłączyli się do ruchu i weszli w skład Rządu Narodowego 10 maja. Niezależnie od składu, zachował on cechy rządu i dokonał ogromnej pracy organizacyjnej. Ograniczał działania powstańcze do demonstracji zbrojnej (w czekaniu na pomoc Zachodu). Hamował dopływ chłopów do oddziałów leśnych (30tys). Nie dopuścił do powołania pospolitego ruszenia. Rusków było 350 tys i rozgromiliby Polaków.
Działalność skoncentrował na organizacji tajnego państwa. Opierając się na szerszej bazie społecznej posiadał on więcej środków niż „czerwoni”. Dzięki samodyscyplinie osiągnięto niespotykane sukcesy. W całym kraju zorganizowana została administracja powstańcza przewyższającą Rusków w sprawności. Rządowi podlegały wydziały spraw wewn., zagra, wojny, skarbu i prasy. Posiadał własną łączność, służbę dyplomat, drukarnie. Na rzecz powstania zbierano podatki, a rozporządzenia władz wykonywano, choć były anonimowe i z pieczątką.
Walka o ciągłość powstania
Powstanie stawało się demonstracją zbrojną. Pierwotne siły bardzo osłabły. Na pomoc przyszły oddziały z aust i prus. Były dobrze zorganizowane i dowodzone przez zawodowych oficerów. Początkowo wygrywały (dopóki nie zostały osaczone). Np. kompania Jeziorańskiego w Galicji – po 2 zwycięstwach musiał się wycofać.
Podobnie korpus Taczanowskiego. Po paru tygodniach został rozbity pod Ignacewem.
W Płockiem oddział Szermentowskiego została szybko rozbity. Zagładzie uległ oddział „garibaldczyków” (płk. Nullo). Pod Komorowem rozbito odd Jordana. Wyprawa Wysockiego na Wołyń skończyła się rozbrojeniem.
Jednocześnie wysiłkiem władz podziemnych zabór rosyjski wystawił do walki 30 tys ludzi. Zasięg walk sięgnął po Dniepr i Dźwinę.
Na Litwie już od marca działały partie Mackiewicza, Kołyszki i Narbutta. W kwietniu na żmudzi rozpaliły się walki pod dowództwem Sierakowskiego (wojewoda żmudzi i wodza Litwy). Po kilku zwycięstwach oddział miał kilka tys. ludzi. W maju zostałrozbity i dostał się do niewoli. Wskutek represji został zlikwidowany Wydział Litewskiego Rz. N. a prezes Gieysztor dostał się do niewoli. Akcję dalej prowadził Kalinowski (ujęty zimą).
Na Żmudzi chłopi wstępowali do partii Narbutta, Traugutta i Wróblewskiego. Na Ukrainie chłopi występowali przeciwko powstańcom. Na Wołyniu działała partia płk. Różyckiego. Wkrótce i ją rozbito.
Działania nasiliły się latem dzięki posiłkom z Galicji i Prus. „Kruk” zebrał parotycięczny korpus i stoczył kilka zwycięskich bitew. Pod Fajsławicami rozpadł się na kilka mniejszych.
W czerwcu po śledztwie powieszono ks. Konarskiego. Arcybiskup Feliński zrzekł się mandatu Rady Stanu protestując listem do władz carskich. Wezwany do Petersburga złożył oświadczenia carowi. Został zesłany na 20 lat.
Za naszą i waszą wolność
Sprawa polska nabrała rozgłosu i poparcia w całej Europie. Dzięki takiemu stanowiskowi, powstanie spotkało się z poparciem również Rosjan. Wielu z nich pomagało nam. Polski przedstawiciel zebrał w Rosji znaczne fundusze. Kilkuset ochotników, oficerów rosyjskich przekazywało mapy twierdz i topograficzne. Wielu walczyło w partiach. W powstaniu walczyło wielu Węgrów (Nyary, Valisz); Włochów, Francuzów (Rochebrune), Niemców. W obronie wolności wystąpił ruch robotniczy Anglii. Ta wielka manifestacja stanowiła praktyczną realizację idei „za naszą …”. Było to jednocześnie spłacenie długu za polską krew przelewaną na polach walk o wolność innych narodów.
Dyktatura Traugutta
Krwawe represje powodowały do zaostrzenia akcji odwetowych. Grupa spiskowców z Chmielnickim dokonała zamachu stanu i opanowała Rząd Narodowy. Po tym zaczęły się zamachy na szpiegów władz.
19 września 1863 nasąpił zamach na namiestnika Królestwa Pl. Berga (krakowskie przedmieście). Z okien kamienicy Zamoyskego rzucono kilka bomb, lecz gość przeżył. W odwecie mieszkańców rozstrzelano, kamienicę zniszczono. Zniszczono przy tym pamiątki po Chopinie. Sparaliżowanie stolicy groziło powstaniu. Wrócił Traugutt.
Członkowie Rz. N. oddali władzę w jego ręce. Od października do kwietnia rządził z ukrycia, lecz udało mu się podtrzymać powstanie. Wniósł do działań planowość, posp. ruszenie przeniósł na wiosnę. Luźne oddziały przekształcił w kompanie, pułki, korpusy.
Upadek powstania
Nawet działalność Traugutta nie mogła powstrzymać upadku. Rosjanie po kolej bez żadnych przeszkód rozbijali oddziały polskie. W Poznańskiem uformowały się nowe, lecz granice były obstawione i nie mogły się przedostać. Najdłużej walczył oddział ks. Brzóski na Podlasiu (jesień 1864r).
W kwietniu 1864 Traugutt został aresztowany. 5 sierpnia został powieszony i 5 innymi. Powstanie upadło.
Echa po powstaniu powracały w odezwach międzynarodowego proletariatu.
Uwłaszczenie chłopów
Rząd carski podjął działania mające na celu odciągnięcie chłopów od powstania. W marcu 1864 ogłosił uwłaszczenie chłopów w Królestwie. Była to wierna kopia manifestu RZ. N. Nadawała ziemię chłopom na własność i bez odszkodowań na rzecz właścicieli. Oficjalne odszkodowania przejął na siebie rząd carski.
Plusy Minusy
Powstanie dokonało całkowitego uwłaszczenia chłopów. Przyczyniło się do wewnętrznego wzmocnienia Polaków. Zjawisko to ujawniło się silnie zakorzenionymi więzami Polaków w trzech zaborach. Stanowiło przełomowy moment w tworzeniu się nowoczesnego państwa polskiego. Polacy wykazali gotowość do poświęceń oraz umiejętności do stworzenia sprawnego aparatu państwowego. Skończył się okres ujarzmiania Polaków ich własnymi rękami. Walka stała się okazją do zamanifestowania idei „za naszą i waszą wolność”. Wystąpienia klas robotniczych doprowadziły do powstania I Międzynarodówki. Poległo 250 tys. ludzi. Przeprowadzano egzekucje. Nasiliły się represje. Skonfiskowano 3454 majątki + 800. Carat zabrał wszelkie ustępstwa autonomi
czne, podjął pełną rusyfikację szkół i administracji.
