PRAWO RZECZOWE
-w znaczeniu przedmiotowym- pewien komplet norm i przepisów prawnych odnoszących się do rzeczy, posiadania i tzw. podmiotowych praw rzeczowych, w tym głównie do praw własności.
-w znaczeniu podmiotowym- zespół określonych uprawnień służących podmiotowi konkretnego stosunku prawne.
Rzeczowe prawa podmiotowe.
Charakteryzują się bezwzględnością, są skuteczne erga omnes- wobec wszystkich podmiotów nieuprawnionych, przeciw każdemu innemu, poza tym, który to prawo dzierży. Wszystkie rzeczowe prawa podmiotowe są chronione za pomocą tzw. powództw rzeczowych- actiones in rem. Te powództwa są skuteczne erga omnes. Prawa podmiotowe względne są chronione za pomocą actiones in personam, powództw o charakterze osobistym, a te są skuteczne tylko inter partes- są skuteczne tylko względem drugiej strony stosunku zobowiązaniowego, są tylko względnie skuteczne.
Podmiotowe prawa rzeczowe, jako prawa bezwzględne nakładają obowiązki na nie-ograniczoną liczbę osób i to bez względu na to, czy te osoby tego chcą, czy nie, z tego powodu muszą być dozwolone i ściśle określone co do treści przez prawo obowiązujące.
Rzymskie prawa rzeczowe
-własność
-rzeczowe prawa ograniczone: służebność, prawo zastawu, prawo powierzchni, dzierżawa wieczysta i długoterminowa.
RZECZ- RES
Rzecz to materialna część przyrody na tyle wyodrębniona, że w stosunkach społeczno gospodarczych może być traktowana jako dobro samoistne. Dla Rzymian rzecz to także poszczególne prawa, np. wierzytelność.
Podział rzeczy:
I.
-materialne- res corporales- to rzeczy, których można dotknąć, np. niewolnik, zwierze, drzewo, szata.
-niematerialne- res incorporales- to rzeczy, których nie można dotknąć, np. wierzytelność, służebność.
II.
-będące w obrocie- res in commercio- tylko one mogły być przedmiotem stosunków prawnych.
-znajdujące się poza obrotem- res extra commercio- nie mogły być przedmiotem obrotu prawnego, np. handlu.
Rzeczy wyłączone z obrotu z uwagi na prawa boskie:
-rzeczy poświęcone bóstwom, np. świątynie, ołtarze,
-rzeczy poświęcone kultowi zmarłych, np. cmentarze, groby- pod warunkiem, że zawierały zwłoki, urny z prochami,
-rzeczy święte, czyli pozostające pod szczególną ochroną bóstw, np. bramy i mury miasta Rzymu, znaki graniczne.
Rzeczy wyłączone z obrotu z uwagi na prawa ludzkie:
-rzeczy wspólne wszystkim ludziom, służące do użytku powszechnego, np. powietrze, woda deszczowa, woda rzeczna, morze, brzegi morza;
-rzeczy publiczne, np. drogi publiczne, ulice, łaźnie, teatry, stadiony.
III.
-res mancipi- to najważniejsze środki produkcji w ówczesnym rzymskim gospodarstwie rolnym; były to: grunty italskie, służebności gruntów wiejskich, niewolnicy, 4 kategorie zwierząt jucznych i pociągowych: konie, osły, muły i woły; przeniesienie własności wymagało formy szczególnej- albo mancypacji albo in iure cessio;
-res nec mancipi- wszystkie inne rzeczy poza res mancipi; można było je przewłaszczać, czyli przenosić na nie własność w dowolnej formie.
POŻYTKI- FRUCTUS
Pożytki to płody naturalne stanowiące przychód, z reguły przychód stały pochodzący z innej rzeczy, zw. rzeczą macierzystą, uzyskane zgodnie z przeznaczeniem tej rzeczy macierzystej i bez naruszania jej substancji- pożytki naturalne- fructus naturales, dochody uzyskane na podstawie stosunków prawnych to pożytki cywilne- fructus civiles.
Podział pożytków naturalnych
-fructus fundi- pożytki z ziemi, np. owoce, jarzyny, drzewo z lasu przeznaczone na przycinkę,
-fructus pecorium- pożytki ze zwierząt, np. mleko, wełna, przychówek zwierząt,
-fructus hominis- pożytki z niewolnika, głównie jego praca zw. operae servorum.
Stan pożytków (decydował o tym komu przypadną pożytki na własność)
-fructus pendentes- pożytki nie odłączone jeszcze od rzeczy macierzystej, np. owoce znajdujące się jeszcze na drzewie; były traktowane jako część rzeczy macierzystej i w związku z tym, niezależnie w czyich rękach rzecz macierzysta się znajdowała, stanowiły własność właściciela rzeczy macierzystej;
-fructus separati- pożytki odłączone już od rzeczy macierzystej, np. dojrzałe owoce, które opadły już z drzewa; z chwilą odłączenia się- separatio mogły się znaleźć w rękach i mogły przypaść na własność innemu podmiotowi, niż właściciel rzeczy macierzystej, np. dzierżawcy wieczystemu;
-fructus percepti- pożytki, które zostały odłączone od rzeczy macierzystej i objęte we władanie; z tą chwilą własność fructus mógł nabyć, np. zwykły dzierżawca albo użytkownik rzeczy.
Problem rozliczania pożytków
O pożytki często się procesowano. Np. rzecz przynosząca pożytki znajduje się w rękach innej osoby, nie właściciela. Wszystko jest dobrze jeżeli znajduje się w rękach tej innej osoby na jakiejś podstawie prawnej, jeżeli nie, to właściciel tej osobie może wytoczyć proces o zwrot tej rzeczy. Jeżeli dochodzi do procesu windykacyjnego, a rzecz będąca u osoby nieuprawnionej przynosiła pożytki, to właściciel może domagać się zwrotu tych pożytków. Jednak zakres tego roszczenia mógł być różny. Wszystko zależało czy posiadacz był:
-w dobrej wierze- to taki posiadacz, który mylnie przypuszczał, że służy mu prawo do rzeczy; zobowiązany był do wydania właścicielowi pożytków od chwili litis contestatio- utwierdzenia sporu,
-w złej wierze to taki posiadacz, który od początku wie, że rzecz mu się nie należy, i że nie ma do niej prawa, zobowiązany był do wydania właścicielowi wszystkich pożytków, nawet tych, których ze swej winy nie zebrał- jeśli ich nie było to płacił za nie odszkodowanie.
POSIADANIE-POSSESSIO
To władztwo faktyczne nad rzeczą; posiadacz- possessor.
Skład posiadania
-corpus- to fizyczne władanie rzeczą; element zewnętrzny posiadania,
-animus- to wola albo zamiar posiadania rzeczy; element wewnętrzny.
Skutki prawne posiadania
-zasiedzenie- możliwość nabycia własności rzeczy posiadanej poprzez długotrwałe posiadanie danej rzeczy;
-interdykty posesoryjne- posiadanie jest chronione innymi od praw rzeczowych środkami, sama nazwa ochrony posiadania to ochrona posesoryjna.
Rodzaje posiadania
-possessio civilis- to posiadanie według prawa cywilnego, posiadanie sprawowane corpore- z fizycznym władztwem nad rzeczą i zamiarem zachowania dla siebie; posiadanie musiało mieć podstawę prawną wynikającą z prawa cywilnego, np. umowa kupna- sprzedaży,
-possesio ad interdicta- to posiadanie pretorskie; uznawane przez prawo pretorskie i chronione pretorskimi interdyktami (chroniony był właściciel posiadający, posiadacz w dobrej wierze, czasami posiadacz w złej wierze).
-possessio detentio- to posiadanie naturalne, zw. dzierżycielem- posiadanie naturalne, które polega na tym, że ktoś ma rzecz w fizycznym władaniu, ale włada tą rzeczą w cudzym imieniu- alieno nomine; ma corpus ale nie ma animus; wyjątkowo pretor chronił 5 kategorii dzierżycieli:
-zastawnik- ten, kto bierze rzecz w zastaw;
-prekarzystą- ten, kto dostaje rzecz do bezpłatnego korzystania ale z możliwością odebrania rzeczy w każdym czasie;
-depozytariusza sekwestrowego- przechowawca rzeczy spornej- takiej o którą toczy się proces;
-superficjusz- ten, kto ma prawo powierzchni;
-dzierżawcę wieczystego.
Wszystkie te osoby korzystają z ochrony gdy są posiadaczami niewadliwymi.
Posiadanie wadliwe- posiadanie nabyte siłą, potajemnie albo w sposób prekaryjny.
Posiadanie niewadliwe- posiadanie nabyte w jakikolwiek inny sposób.
Posiadać można tylko rzeczy materialne!
Jak gdyby posiadanie- quasi possessio
Były dwa wyjątki umożliwiające jak gdyby posiadanie rzeczy niematerialnych:
-możliwość posiadania spadku w całości- w skład spadku mogły wchodzić rzeczy materialne i prawne, stąd cały spadek traktowany był jak rzecz niematerialna,
-jak gdyby posiadanie służebności- ochrona posesoryjna osób faktycznie wykonujących służebność, niezależnie czy ma do tego prawa, czy nie.
Nabycie posiadania (aby nabyć poś. trzeba było nabyć i corpus i aminus na rzeczy)
-zwykłe- nabycie posiadania corpore et amino; corpus to element zewętrzny i widoczny; aminus to element wewnętrzny i był problem jak wykazać, że się nabyło to wymogiem było by zamanifestować wyraźnie na zewnątrz nabycie animus (tak żeby każdy wiedział).
-nadzwyczajne- nabycie posiadania solo amino-, tylko przez nabycie animus bez potrzeby nabywania corpus na rzeczy:
-władanie krótką ręką- traditio brevi manu- polega na tym, że następuje przeniesienie possessio z posiadacza na dzierżyciela mocą samej umowy zawartej między posiadaczem a dzierżycielem, dzierżyciel miał już corpus, teraz mocą samej umowy przechodzi na niego posiadanie,
-constitutum possessorium- w tym przypadku mamy doczynienia z przeniesieniem possessio na mocy samej umowy na nabywcę zawartej z nabywcą, ale zgodnie z dodatkową klauzulą umowną; corpus pozostaje przy zbywcy, przy dotychczasowym posiadaczu rzeczy.
WŁASNOŚĆ-DOMINIUM
Własność to było najpełniejsze władztwo nad rzeczą, obejmowało najszerszy zakres uprawnień podmiotu względem rzeczy, dla Rzymian własność była prawem nieograniczonym w czasie i prawem bezwzględnym.
Rodzaje własności
(Prawo rzymskie w swej historii wytworzyło kilka typów własności. Ujednolicił je dopiero cesarz Justynian)
-własność kwirytarna- uznana i chroniona przez ius civile, była dostępna tylko dla obywateli rzymskich, przedmiotem własności mogły być wszystkie rzeczy ruchome, a także nieruchomości pod warunkiem, że były położone w Italii; własność tą na rzeczach z grupy res mancipi nabywało się tylko w drodze: mancipatio i in iure cessio, natomiast na wszystkich innych rzeczach, res nec mancipi własność tą nabyć można było przez zwykłe wydanie rzeczy z ręki do ręki,
-własność bonitarna- nie uznana przez ius civile, to własność uznana i chroniona przez prawo pretorki, wywodziła się z praktyki przenoszenia własności na res mancipi w sposób nieformalny, czyli przez wydanie z ręki do ręki tzw. traditio.
Duplex dominium- podwójna własność- jedna rzecz ma dwóch właścicieli bonitarnego i kwirytarnego (gdy nie pozbył się praw własności kwirytyrnej); właściciel bonitarny mógł korzystać w pełni ze swej własności, lecz dopóki nie dokonał zasiedzenia rzeczy i przez to nie stał się właścicielem kwirytarnym, to cały czas ryzykował, że właściciel kwirytarny rzeczy spróbuje mu tę rzecz odebrać. Dlatego, że cały czas nad właścicielem bonitarnym „wisiało” prawo własności kwirytarnej. Ponieważ pretor brał właściciel bonitarnego w ochronę, bo była to własność uznana i chroniona przez prawo pretorskie, to juryści rzymscy obrazowo nazywali własność, która pozostawała przy właścicielu kwirytarnym jako tzw. gołą własność- nudum dominium. Pretor udzielał właścicielowi bonitarnemu specjalnego zarzutu procesowego exeptio rei venditae et traditae- zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej.
Triada uprawnień właściciela
-ius possidendi- prawo do posiadania rzeczy własnej;
-ius utendi et fruendi- prawo do używania rzeczy własnej i pobierania z niej pożytków, jeśli pożytki ta rzecz przynosi, w tym uprawnieniu mieści się prawo do zużycia rzeczy własnej- ius abutendi;
-ius disponendi- prawo do rozporządzania rzeczą własną, zarówno w czynnościach inter vivos jak i mortis causa.
Ograniczenia praw własności
-ius publicum płynące z przepisów prawa publicznego; o charakterze marginalnym, najczęściej wywłaszczenie w interesie publicznym;
-ius pivarum- płynące z przepisów prawa prywatnego, najczęściej ograniczenia płynące z prawa sąsiedzkiego, między właścicielami sąsiednich nieruchomości:
-prawo żądania od właściciela gruntu by sąsiad pozwolił mu wkraczać na jego grunt i zbierać, co drugi dzień, owoce spadłe z jego drzewa na grunt sąsiedni; środki ochrony- interdictum de glande legenda,
-immissiones- szkodliwe wyziewy- właściciel ma obowiązek znoszenia wyziewów wpływających na jego grunt z gruntu sąsiedniego, pod warunkiem, że nie są one nadmierne i wynikają ze zwykłego korzystania z gruntu; środki ochrony actio negatoria;
-prawo do naturalnego kierowania spływu wody deszczowej na niżej położony grunt sąsiada; środki ochrony- actio aquae pluviae arcendae.
Nabywanie prawa własności
-sposoby pierwotne- dochodzą do skutku bez udziału poprzedniego właściciela, dochodzą do skutku niezależnie od czyichkolwiek wcześniejszych uprawnień,
-sposoby pochodne- polegają na nabyciu własności od poprzedniego właściciela, są to przeniesienie lub tzw. przemieszczenia. Prawo rzymskie ustaliło dwie reguły, które owe przemieszczenie regulowały:
-„nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw niż sam ma.”
-„własność rzeczy przenosi się przez zasiedzenie i wręczenie, a nie przez gołe umowy.”
Etapy przeniesienia prawa własności
I Etap- podjęcie czynności zobowiązują-cych do przeniesienia własności; czynność ta stanowi tytuł do nabycia własności,
II Etap- podjęcie czynności poprzedzają-cych, a więc takich, które w efekcie przenoszą własność na inny podmiot; czynność ta stanowiła sposób nabycia własności.
Pochodne sposoby nabycia własności:
-mancipatio- formalne przeniesienie własności dokonywane w obecności 5 świadków, osoby trzymającej wagę (tzw. libripensa) oraz w obecności osób zainteresowanych. Był to sposób, który wymagał uchwycenia przedmiotu transakcji przez obie strony i wygłoszenia przez obie strony stosownych solennych formułek słownych, dla ważności istotne było zachowanie wszystkich wymogów formalnych, nie miała znaczenia podstawa dokonania tej czynności, charakter abstrakcyjny.
-in iure cessio- formalne odstąpienie od prawa własności przed sądem w pozornym procesie, czyli takim, w którym nabywca występował w roli powoda, a zbywca w roli pozwanego, czynność formalna, rzadko używana o charakterze abstrakcyjnym.
-traditio- proste, nieformalne wydanie rzeczy z ręki do ręki, czynność kazualna- dla swej ważności wymagała wskazania podstawy dokonania tej czynności, i to podstawy słusznej, która miała oparcie w ius civile, nazywano ją iusta causa traditionis.
Mancipatio i in iure cessio wyszły z użycia w okresie poklasycznym, od czasów poklasycznych jedynym sposobem przenoszenia własności było traditio.
Zasiedzenie
Zasiedzenie to nabycie własności na skutek ciągłości posiadania przez czas określony prawem.
1 usucapio- zasiedzenie wg. pr. cywilnego:
-własność na nieruchomości- nabywało się po upływie nieprzerwanego dwuletniego posiadania rzeczy,
-własność na ruchomościach- nabywało się już po rocznym nieprzerwanym posiadaniu rzeczy;
2 longi tempori praescriptio- dotyczyło tylko w zasadzie gruntów prowincjonalnych; był to zarzut procesowy (II/III w. ne), który mógł zastosować przeciwko właścicielowi gruntu posiadacz pozwany o zwrot posiadanego gruntu; 2 terminy: 10 lat gdy przeciwnicy mieszkali w tej samej prowincji i 20 lat gdy mieszkali w różnych prowincjach.
W VI w. Justynian połączył te 2 typy zasiedzenia:
1 usucapio- zasiedzenie na ruchomościach, po upływie 3 lat,
2 longi temporis praescriptio- zasiedzenie na nieruchomościach, utrzymano dawne terminy.
Wyłączone spod zasiedzenia były rzeczy skradzione i nabyte siłą. Dla zasiedzenia wymagano dobrej wiary i słusznego tytułu.
Longissimi temporis praescriptio- zasiedzenie nadzwyczajne- również zarzyt najdłuższego posiadania (pojawił się w IV w), różni się od zwykłego zasiedzenia terminami: 30, a niekiedy nawet 40 lat, zrezygnowano ze słusznego tytułu, zezwolono na nabycie tą drogą rzeczy skradzionych.
Pierwotne sposoby nabycia własności
1 Occupatio- zawłaszczenie- nabycie własności przez objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej, zawłaszczeniu podlegały:
-wszystko to co można schwytać w morzu, powietrzu i na lądzie(dzikie zwierzęta, ryby, ptaki),
-rzeczy wyrzucone przez morze,
-rzeczy należące do nieprzyjaciela państwa rzymskiego, pod warunkiem, że znajdują się na terenie imperium,
-rzeczy porzucone- res derelictae- to takie, które przestały interesować właściciela.
2 Accessio- przyłączenie- przyłączenie jednej rzeczy do drugiej, Rzymianie wyróżniali:
-przyłączenie nieruchomości do nieruchomości, np. avulusio- powiększenie gruntu w drodze przyłączenia tzw. oderwiska z innego gruntu,
-przyłączenie ruchomości do innej rzeczy ruchomej, np. ferruminatio- przyspawanie jakiejś rzeczy do innej rzeczy,
-przyłączenie ruchomości do nieruchomości, np. satio- przyłączenie cudzych ziaren do cudzego gruntu; implantatio- posadzenie rośliny na cudzym gruncie; inaedificatio- wybudowanie czegoś na cudzym gruncie.
3 Specificatio- przetworzenie rzeczy- polega na tym, że ktoś przerabia cudzą rzecz tworząc z nie nową- nova species. W tym wypadku powstaje problem:
-Sabinianie- uważali, że bezwzględnie właścicielem nowej rzeczy jest właściciel materiału, z którego ta rzecz powstała,
-Prokulianie- uważali, że własność przypada przetwórcy, czyli temu kto nową rzecz wytworzył.
(w obu przypadkach dopuszczano odszkodowanie- w jednym za materiał, w drugim za pracę włożoną w wykonanie nowej rzeczy.)
Kompromis znalazł w III w. Paulus, który zaproponował- jeżeli ta nowa rzecz da się przywrócić do stanu poprzedniego, czyli do stanu przed przerobieniem, to jej własność powinna przypaść właścicielowi materiału, jeżeli nie można przywrócić pierwotnej postaci rzeczy to własność nabywa przetwórca.
Ochrona prawa własności (środki ochrony)
Własność kwirytarna:
1 rei vindicatio- powództwo windykacyjne- służy nie posiadającemu właścicielowi kwirytarnemu do żądania zwrotu rzeczy od osoby nieuprawnionej- osobą tą był posiadacz rzeczy kwestionujący prawo własności powoda; powód wytaczający rei vindicatio dążył do sądowego uznania swego prawa własności i do przywrócenia mu posiadania rzeczy; na powodzie ciążył obowiązek wykazania, że służy mu prawo do rzeczy, jeśli nabył własność w sposób pochodny to musiał wykazać uprawnienia poprzedniego właściciela (wszystkich) aż do nabycia pierwotnego tzw. probatio diabolica; jeśli rzecz przynosiła pożytki to celem było również wydobycie pożytków od osoby nieuprawnionej (decydowała dobra i zła wiara). Ponadto w rei vindicatio rozliczano także tzw. nakłady- impensae.
Nakłady (Impensae) są to wszystkie wydatki, jakie poniósł posiadacz by rzecz istniała i nie uległa pogorszeniu. Wyróżniamy:
-nakłady konieczne- impensae necessariae- to wydatki rzeczywiście niezbędne by rzecz zachować w istnieniu, do ich zwrotu miał prawo każdy posiadacz przegrywający rei vindicatio.
-nakłady użyteczne- impensae utiles- wydatki, które poniesiono na zwiększenie wartości rzeczy; do ich zwrotu miał tylko posiadacz w dobrej wierze.
-nakłady zbytkowe- impensae voluptuarie- wydatki, które posiadacz poniósł aby upiększyć rzecz, posiadacz w dobrej wierze mógł je sobie zatrzymać, jeżeli można je było odłączyć bez naruszania substancji rzeczy.
2 actio negatoria- powództwo przeczące- mógł z nim wystąpić kwirytarny właściciel posiadający, którego własność doznaje naruszeń- może wystąpić przeciwko każdej osobie, która by takich naruszeń dokonywała; w procesie właściciel neguje jakoby osobie naruszającej przysługiwało prawo do naruszania jego własności. Jeśli actio negatoria wygrywa właściciel rzeczy to oprócz wyroku otrzymuje specjalne przyrzeczenie gwarancyjne, że pozwany powstrzyma się od dokonywania podobnych naruszeń własności w przyszłości- cautio de non amplius turbando.
Własność bonitarna
1 actio publicana- specjalne powództwo pretorskie- skarga wzorowana na rei vindicatio, zawierała w sobie konstrukcję fikcji prawnej- posiadacz znajdujący się dopiero na drodze nabycia własności przez zasiedzenie traktowany był jak gdyby dokonał już zasiedzenia; występowali z nim właściciele bonitarni rzeczy. Celem było wydobycie utraconej rzeczy od aktualnego posiadacza; było środkiem o charakterze ofensywnym- występował z nim taki właściciel bonitarny, który już utracił rzecz będącą przedmiotem jego własności; jeśli właściciel bonitarny jeszcze nie utracił rzeczy ale jego własność była zagrożona, to miał do swojej dyspozycji środek o charakterze defensywnym- exeptio rei venditae et traditae- bronil tylko trj rzeczy żeby ktoś jej nie odebrał, występował z zarzutem rzeczy sprzedanej w wydanej, była również powództwem rzeczowym- actio in rem, służyła zatem erga omnes.
Rzeczowe prawa ograniczone- prawa na rzeczach cudzych.
Treść tych praw obejmująca określone uprawnienia jest zawsze ograniczona w stosunku do treści prawa własności (treść tych praw obejmuje tylko pewien wycinek uprawnień właściciela.
SŁUŻEBNOŚĆ- SERVITUTES
Służebność to zespół ograniczonych praw rzeczowych umożliwiających określonemu podmiotowi korzystanie w ściśle określonym zakresie z cudzej res.
1 Służebności gruntowe- servitutes praediorum- tworzą prawny związek między 2 gruntami: gruntem władnącym (praedium dominus) a gruntem służebnym (praedium serviens); ten związek polega na tym, iż właściciel gruntu władnącego może korzystać w określonym zakresie z gruntu służebnego, by zwiększyć użyteczność swojego gruntu, a właściciel gruntu służebnego musi to znosić, powstrzymywać się od przeszkadzania, co określono terminem pati. Są to uprawnienia, których prawa wiążą się z gruntem a nie z osobą. Wszystkie były czasowo nieograniczone, zbywalne i dziedziczne.
2 Służebności osobiste- servitutes personarum- tworzą prawny związek między oznaczoną osobą a cudzą rzeczą. Polega on na tym, że określona osoba może korzystać w uzgodnionym zakresie z cudzej rzeczy, a każdorazowy właściciel tej rzeczy musi to znosić; są określone czasowo (najwyżej dożywotnio), są niezbywalne i nie dziedziczne, zazwyczaj mają charakter alimentacyjny.
Zasady tworzenia i wykonywania służebności.
-„służebność nie może polegać na działaniu”- polega albo na nie działaniu- non facere, albo na znoszeniu, że ktoś inny działa- pati.
-„nie może istnieć służebność na służebności”
-„służebność należy wykonywać oględnie”- civiliter- oględnie- to znaczy w taki sposób, by w jak najmniejszym stopniu utrudniać właścicielowi rzeczy służebnej korzystanie z jego rzeczy.
-„mikomu rzecz własna nie może być służebną”- confussio- prawo szersze (własność) wchłania prawo węższe (służebność) jeśli są trzymane w jednym ręku. To rzeczowe prawo ograniczone wygasa.
Ad1 Służebności gruntowe- servitutes praediorum:
1 Gruntów wiejskich- servitutes praedorium rusticorum:
~ służebności drogowe:
-servitus inter- prawo przejścia przez cudzy grunt;
-servitus actus- prawo przejścia i przepędu zwierząt przez cudzy grunt;
-servitus via- prawo przejścia, przepędu zwierząt i przejazdu przez cudzy grunt.
~służebności wodne:
-servitus aquae ductus- prawo do przeprowadzenia wody przez cudzy grunt;
-servitus aquae haustus- prawo do czerpania wody na cudzym gruncie.
2 Gruntów miejskich- servitutes praedorium urbanorum:
~servitus oneris ferendi- prawo do oparcia konstrukcji budowlanej o budynek już stojący na gruncie sąsiednim (służebność budowlana).
~servitus prospiciendi- prawo do widoku; polegała na tym, iż właściciel gruntu służebnego zobowiązuje się, że nie zasłoni przez wzniesienie jakiejś konstrukcji budowlanej widoku sąsiadowi (służebność światła).
~servitus fumi immitendi- prawo do kierowania szkodliwych wyziewów na cudzy grunt; ta służebność służyła do uzyskania prawa do zadymiania cudzego gruntu, może to być służebność odpłatna, ale trzeba mieć prawo żeby zadymiać cudzy grunt poza pewien zwyczajowo przyjęty zakres.
~servitus stillicidii- prawo okapu, prawo do odprowadzania wody deszczowej z jednego budynku spływającej na cudzy grunt.
Podział na służebności wiejskie i miejskie zależał od przeznaczenia gruntu.
Ad2 Służebności osobiste- servitutes personarum:
1 usufructus- użytkowanie- prawo do korzystania z cudzej rzeczy i pobierania z niej pożytków, ale z zachowaniem substancji rzeczy. „Użytkowanie jest prawem używania cudzych rzeczy i pobierania z nich pożytków z zachowaniem substancji rzeczy”. Z definicji tej wynikają następujące klauzule:
-użytkowanie to prawo do korzystania z rzeczy cudzej w określonym przez strony zakresie;
-to prawo do pobierania pożytków z rzeczy będącej przedmiotem użytkowania jeżeli ta rzecz pożytki przynosi;
-z rzeczy można korzystać tylko w taki sposób by nie pogorszyć jej stanu, by zachować jej substancję;
-przedmiotem użytkowania musi być rzecz nie zużywalna.
Użytkowanie ustanawiano na czas określony, co najwyżej dożywotnio, nie było ani dziedziczne ani zbywalne.
Cautio usufructuaria- przyrzeczenie gwarancyjne- zabezpieczenie praw właściciela co do zwrotu rzeczy w stanie nie pogorszonym składane do rąk czy na rzecz właściciela. Użytkownik- usufructuarrius- był tylko dzierżycielem. Jeżeli rzecz przynosiła pożytki to użytkownik stawał się ich właścicielem z chwilą percepcji.
Na początku pryncypatu pojawiło się senatus consultu, które dopuściło użytkowanie na rzeczach zużywalnych. Juryści rzymscy nazwali tę instytucję quasi usufructus- jaj gdyby użytkowanie. W tym przypadku użytkownik nabywał określoną ilość rzeczy zużywalnych na własność z obowiązkiem zwrotu nie tych samych, ale takich samych rzeczy (zabezpieczenie- cautio quasi usufructus).
2 Usus- używanie
Przedmiotem używania musiała być rzecz nie zużywalna . Używający nie ma prawa do pobierania pożytków z rzeczy, może tylko korzystać z rzeczy cudzej. Cautio usuaria- kaucja jaką używający musiał złożyć, zabezpieczająca zwrot rzeczy w stanie nie pogorszonym.
Z czasem używanie bardzo zbliżyło się do użytkowania. Wprowadzono zasadę, że używający- usuarius może pobierać pożytki z rzecz, ale tylko dla własnego użytku i użytku własnej rodziny, czyli at usum cotidianum. (Nie można handlować, ani wprowadzać pożytków do obrotu).
3 Habitatio- prawo zamieszkania w cudzym budynku
Była najwyżej dożywotnia, niezbywalna, niedziedziczna. Od czasów justyniańskich można było odstąpić wykonywanie tego prawa osobie trzeciej, pod warunkiem, że było to odstąpienie odpłatne a nie dokonane pod tytułem daru.
4 Operae servorum et animalim- prawo do korzystania z pracy cudzych niewolników i zwierząt.
Była to służebność niedziedziczna i niezbywalna. Nie można było odstąpić samego prawa, ale można było odstąpić odpłatnie wykonywanie tego prawa innej osobie. Ta służebność umożliwiała korzystanie w określonym zakresie z pracy cudzych niewolników i zwierząt.
Sposoby ustanawiania służebności
-z woli wyrażonej w czynności prawnej- najczęściej powstawała z woli osób zainteresowanych.
-z mocy prawa- ipso iure (zdarzało się rzadziej), np. użytkowanie, które powstało dla ojca na całym majątku syna, ale majątku odrębnym syna, który pozostawał pod jego władzą.
Zagaśnięcie służebności
-przez zrzeczenie się osoby uprawnionej;
-przez tzw. confusio- zejście się służebności i prawa własności w ręku jednego podmiotu;
-służebności, które były ustalone na czas określony gasły z upływem tego terminu;
-służebności osobiste gasły przez śmierć osoby uprawnionej;
-wszystkie służebności wywodzące się z prawa cywilnego gasły także non usus- przez długotrwałe niewykonywanie (okres niewykonywania był różny w zależności od rodzaju służebności).
Ochrona służebności
1 Za pomocą specjalnego powództwa, specjalnej skargi sądowej
Skarga sądowa była jedna dla wszystkich rodzajów służebności. W okresie klasycznym nazywała się vindicatio servitutis, w okresie poklasycznym zmieniono jej nazwę na actio confessoria (powództwo to jest powództwem przeciwnym actio negatoria)
2 Za pomocą interdyktów pretorskich
Każda służebność miała odrębny interdykt, który służył ochronie osoby rzeczywiście wykonującej służebność. Były dwa wyjątki od zasady, że można posiadać tylko rzeczy materialne- można posiadać spadek jako całość i można posiadać służebność, jest to jak gdyby posiadanie. Dlatego, że taką konstrukcję ochrony przyjęto umożliwiało to, jak w przypadku każdego posiadania, ochronę za pomocą interdyktów osób wykonujących faktycznie służebność. Każda służebność miała do swojej ochrony odrębny interdykt pod warunkiem, że była faktycznie wykonywana. Jeśli faktycznie nie była wykonywana to służyło tylko powództwo.
PRAWO POWIERZCHNI-SUPERFICIES
Superficies oznacz w łacinie potocznej powierzchnię czegokolwiek, także powierzchnię gruntu. Termin superficies jest także terminem technicznym oznaczającym w prawie rzymskim szczególny typ rzeczowego prawa ograniczonego. Prawo to polega na tym, że uprawniony może wyłącznie (tzn. z wyłączeniem innych osób) korzystać z budynku wzniesionego na cudzym gruncie. Jeśli ktoś wybudował na cudzym gruncie jakiś budynek, to zgodnie z regułą superficies solo cedit- budynek wzniesiony na cudzym gruncie stawał się własnością właściciela gruntu. Bez względu na to, że zbudował go ktoś inny, ze swoich środków, dla siebie. Prawo umożliwiało mu jednak wyłączne korzystnie z tego budynku. Oczywiście za zgodą właściciela, który takiej osobie wyznaczał czynsz, który trzeba było płacić by móc z budynku korzystać.
Osoba uprawniona z tytułu prawa powierzchni- superficiarius- podmiot prawa powierzchni.
Solarium- czynsz, który superficiarius ma obowiązek płacić. Był oznaczony w pieniądzach, w stałej wysokości, powinien być płacony w odstępach rocznych, regularnie. Zaleganie z opłatą powodowało wygaśnięcie tego prawa. Prawo powierzchni było prawem dziedzicznym i zbywalnym.
Prawo powierzchni chronione było:
-za pomocą skargi- (najprawdopodobniej w okresie klasycznym). To powództwo zwało się actio de superficie, było to powództwo rzeczowe- actio in rem, skuteczne erga omnes, także przeciwko właścicielowi budynku, gdyby chciał pozbawić superficjusza jego praw,
–za pomocą specjalnego interdyktu- interdictum de superficiebus, skuteczny erga omnes.
W okresie poklasycznym zaszła w konstrukcji prawa powierzchni istotna zmiana. Jeśli ktoś budował na cudzym gruncie za wyraźną zgodą właściciela tego gruntu, to stawał się właścicielem tego co wybudował. Reżim reguły superficies solo cedit zawęził się do przypadków budowy na cudzym gruncie bez zgody właściciela tego gruntu. Do dawnych rozwiązań powrócono w kompilacji justyniańskiej.
DZIERŻAWA
1 Zwykła dzierżawa- krótkoterminowa
Była odmianą najmu (prawo obligacyjne). Była skuteczna inter partes. Pozycja dzierżawcy była słaba- mógł on wystąpić tylko przeciwko temu, kto mu rzecz dał w dzierżawę, przeciwko osobom trzecim nie miał żadnych środków. Była krótkoterminowa co powodowało, że nie opłacało się inwestować w ziemię. Trwała zazwyczaj 5 lat;
2 Dzierżawa długoterminowa i wieczysta
Na ogół zawiera się ją na bardzo długi czas. Dzierżawca miał prawo rzeczowe (erga omnes) więc miał też ochronę rzeczową. Jego pozycja była silna. Dzierżawa ta jest dziedziczna i zbywalna. Dzierżawca z chwilą separatio stawał się właścicielem pożytków.
Odmiany dzierżawy wieczystej i długoterminowej.
-ius in argo vectigali- prawo dzierżawy długoterminowej,
-ius perpetuum- prawo wieczyste,
-emfiteuza.
Emfiteuza
Polega na tym, że w zamian za regularnie płacony czynsz dzierżawca może korzystać z dzierżawionego gruntu i pobierać zeń pożytki, które stają się jego własnością z chwilą separatio, ma pełne prawo dysponowania gruntem dzierżawionym, może pozostawić je swoim następcą prawnym.
Obowiązki emfiteuty:
-uprawa ziemi, nie może pogorszyć stanu ziemi przez jej nie uprawianie,
-musi płacić roczny stały czynsz,
-musi płacić (on a nie właściciel) podatki gruntowe za dzierżawiony grunt i musi regularnie okazywać pokwitowania zapłaty właścicielowi,
-właściciel gruntu emfiteutycznego ma prawo pierwokupu ziemi, gdyby emfiteuta chciał ten grunt zbyć musi pisemnie zawiadomić właściciela tego gruntu, jeżeli właściciel by z prawa pierwokupu nie skorzystał ma prawo do 2% ceny uzyskanej ze sprzedaży gruntu- to jego uprawnienie zw. laudemium.
Podstawą emfiteuzy była zazwyczaj umowa zawarta między właścicielem gruntu a emfiteutą- contractus emphyteuticalius
Gaśnięcie emfiteuzy:
-zrzeczenie się emfiteuty,
-confussio- zejście się emfiteuzy i własności w jednym ręku,
-zniszczenie gruntu emfiteutycznego,
-mogła być odebrana emfiteucie wtedy kiedy:
1 nie wykonywał ciążących na nim obowiązków, np. jeżeli przez 3 lata nie okazywał właścicielowi gruntu pokwitowań zapłaty podatku albo gdy zalegał z opłatą czynszu 3 lata,
2 jeśli nie zawiadomił właściciela o zamiarze alienacji gruntu, uniemożliwiając w ten sposób realizacji prawa pierwokupu,
3 jeśli pogorszył jej stan w wyniku nie uprawiania ziemi.
Ochrona emfiteuzy
-actio vectigalis- skarga rzeczowa wzorowana na rei vindicatio,
-actio negatoria utilis- powództwo negatoryjne, czyli przeczące, ale stosowane analogicznie.
PRAWO ZASTAWU
Prawo zastawu jest to rzeczowe, czyli realne, zabezpieczenie zobowiązania, występują w nim 2 strony: zastawca zobowiązania i zastawnik.
Odmiany zastawu
1 Fiducia cum creditore contracta- zastaw powierniczy
Zastawca przenosił na zastawnika własność rzeczy zastawionej i to w sposób formalny tzn. przy zastosowaniu jednego z dwóch formalnych przewłaszczeń- mancipatio lub in iure cessio. Do takiego przeniesienia własności na rzeczy zastawionej strony dołączały klauzulę umowną zw. pactum fiduciae- umowę powierniczą. Zgodnie z tą umową zastawnik zobowiązywał się zwrócić rzecz zastawcy, którą wziął w zastaw (również w sposób formalny) po uzyskaniu swojej należności (po spłacie długu). Jeżeli zastawnik okaże się nieuczciwy, nierzetelny i po spłacie długu przez zastawcę nie chce oddać rzeczy zastawionej to z pactum fiduciae wynika możliwość wystąpienia przez poszkodowanego zastawcę ze specjalną skargą zw. actio fiduciae. Była to skarga obligacyjna, była względnie skuteczna- mógł z nią wystąpić tylko przeciwko zastawnikowi- wobec osoby trzeciej zastawca był bezsilny.
2 Pignus- zastaw ręczny- zastawca nie przenosi na zastawnika rzeczy zastawionej, nie przenosi nawet posiadania, przenosi tylko dzierżenie. Pozostaje nadal właścicielem tej rzeczy, którą zastawił. Gdyby trzeba było wydobyć rzecz od nie uczciwego kontrahenta po spłacie długu to może ze swego prawa własności skorzystać.
3 Hypoteka- zastaw umowny- zastawca nie przenosi na zastawnika ani własności, ani posiadania, ani nawet dzierżenia rzeczy zastawionej. Strony umawiają się, że gdyby zastawca nie spłacił, tego co był winien zastawnikowi, to wówczas przekaże mu rzecz zastawioną, by zastawnik z tej rzeczy zaspokoił swoje roszczenia.
Realizacja zastawu (gdy zastawnik musi zaspokoić swoje roszczenie z zastawionej rzeczy)
Przy zastawie powierniczym- zastawnik był właścicielem rzeczy zastawionej, mógł z tą rzeczą zrobić wszystko co chciał. Z tym tylko, że jeżeli sprzedał rzecz zastawioną i uzyskał większą cenę niż wynosił dług to nadwyżkę musiał zwrócić zastawcy.
Przy zastawie umownym i ręcznym sposób realizacji zastawu regulowało zazwyczaj porozumienie między stronami, umowa. Mogła przewidywać 3 różne możliwości:
-lex commissoria- klauzula przypadku- porozumienie zgodnie z którym rzecz zastawiona przechodziła na własność zastawnika, gdyby zastawca nie spłacił długu. Została zabroniona przez Konstantyna Wielkiego jako zbyt surowa dla zastawcy,
-pactum antichreticum- mogło wejść w grę tylko wówczas, gdy rzecz zastawiona przynosiła pożytki; zastawnik mógł w trakcie zastawu korzystać z rzeczy i pobierać z niej pożytki, których wartość zobowiązany był zaliczyć na poczet odsetek, a w drugiej kolejności sumy dłużnej. Strony się musiały tak wyraźnie umówić.
-pactum de vendendo- umowa o sprzedaż rzeczy zastawionej- zgodnie z tą umową zastawnik, który nie otrzymał swojej należności od zastawcy mógł sprzedać rzecz zastawioną i z uzyskanej ceny zaspokoić swoje roszczenie, nadwyżkę musiał wydać zastawcy; w przypadku gdy nie znalazł się chętny na zakup rzeczy zastawionej, to zastawnik mógł wystąpić do cesarza, do kancelarii cesarskiej i uzyskać zgodę na pozostawienie rzeczy u siebie (stawał się jej właścicielem).
Zastaw powstawał na ogół z woli osób zainteresowanych przez jakąś umowę. Mógł również powstać z mocy samego prawa- ipso iure.
Zastaw jest prawem o charakterze akcesoryjnym- jest prawem o charakterze dodatkowym, sam istnieć nie może, tylko zabezpiecza, towarzyszy innemu zobowiązaniu.
Pignus Gordianum- prawo wierzyciela do zatrzymania przedmiotu zastawu nawet po spłaceniu zabezpieczonego tym zastawem długu, pod warunkiem jednak, że miał inne niezrealizowane jeszcze wierzytelności wobec tego samego dłużnika.
Wielość zastawów
Ten problem pojawiał się tylko przy zastawie umownym- hipotece. W praktyce mamy z tym do czynienia gdy jedna i ta sama rzecz jest zastawiona kilkakrotnie, najczęściej wobec innych osób. By tę samą rzecz zastawić kilkakrotnie trzeba było mieć tę rzecz u siebie (tylko hipoteka). Zastawca chcąc po raz kolejny zastawić rzecz już raz zastawioną był zobowiązany do poinformowania tego kolejnego zastawnika, że rzecz jest już zastawiona i na jaką sumę. Nie wywiązanie się z tego obowiązku traktowane było w Rzymie jak przestępstwo ścigane w trybie publicznym zw. crimen stellionatus, przestępstwo oszustwa. Jeśli ktoś zastawił rzecz wielokrotnie, to zastawnik pierwszy co do czasu zastawnik zaspokoi swoje roszczenie jako pierwszy zgodnie z zasadą „prior tempore potior iure” , potem ten kto otrzymał jako drugi w zastaw itd. Ta zasada nie dotyczyła zastawów uprzywilejowanych, te zastawy realizowane były zawsze poza kolejnością, np. zastaw skarbu państwa.
Ochrona prawa zastawu
Zastaw powierniczy- zastawnik był właścicielem rzeczy i nie miał żadnych problemów z ochroną. Korzystał ze wszystkich skarg, które przysługują mu jako właścicielowi kwirytarnemu rzeczy. Miał do dyspozycji rei vindicatio i actio negotia- oba o charakterze rzeczowym więc skuteczne erga omnes.
Zastaw ręczny i umowny- w tym przypadku do dyspozycji zastawnika pozostawała specjalna skarga zw. vindicatio pignoris, w późniejszym czasie zwana actio hypothecaria. Te skargi służą zastawnikowi, który ma u siebie rzecz zastawioną. Jeśli ma już rzecz i ktoś chce mu ją odebrać to może się posłużyć tym powództwem, które jest skuteczne erga omnes.
W przypadku hipoteki zastawnik nie otrzymał od zastawcy ani własności, ani posiadania, ani dzierżawy więc musiał mieć dodatkowy środek za pomocą którego mógł od zastawcy wydobyć tę rzecz, by później zrealizować swój zastaw. Były to następujące środki ochrony: interdictum Salvianum i actio serviana.
