NA PODSTAWIE:
– Mały słownik historii polski
– W naszej ojczyźnie (A. Klubówna, J. Stępieniowa)
– Podręcznik dla klasy 5 szkoły podstawowej
– Zarys historii polski (Stanisław Arnold, Marian Żychowski)
W największych miastach Polski już w XI i XII wieku istniały małe grupki cudzoziemców: Niemców, Żydów, Walonów z dalekich Niderlandów. Nazywano ich gośćmi i pozwalano aby rządzili się własnym prawem. W XIII w. Znacznie wzrosła ich liczba. W tym czasie w całej europie zachodniej obserwowano ogromny rozwój miast. Mieszczanie walczą o prawa i dostają przywileje od królów, książąt, biskupów. Mieszkańcy miast polskich, zwłaszcza przybysze z Niemiec też dążyli do uzyskania podobnych praw. Pierwsze lokalizacje miejskie dokonały się na Śląsku w pierwszym czterdziestoleciu XIII wieku, czyli za panowania Henryka Brodatego.
Zwykle przy lokalizacji zmieniał się układ przestrzenny miasta. Omijano obszar zabudowany lokując miasto nieco dalej. Tak było we Wrocławiu gdzie pod lokalizację wybrano tereny leżące na lewym brzegu Odry. Wytyczono tam wielki rynek i w miarę regularną sieć ulic przecinających się pod kątem prostym. Ostrów Tumski i Wyspa Piaskowa stały się wyłącznie siedzibą księcia i duchowieństwa. Henryk Brodaty wybudował też nowy zamek w mieście lokowanym.
Olbrzymia większość lokacji miast na prawie niemieckim odbywała się na obszarze lub w pobliżu już istniejących miast wczesnośredniowiecznych. Lokalizacja była więc nie tyle założeniem nowego miasta co nowym etapem w życiu miasta które już dawno istniało.
Organizował miasto ZASADŹCA – osoba organizująca na podstawie umowy z panem feudalnym werbunek osadników i LM i LW na jego ziemi. Z był przybyszem, miejscowym mieszczaninem lub drobnym rycerzem. Zasadźca dostawał od księcia przywilej lokacyjny. Książę określał w nim prawa i obowiązki zasadźcy oraz pozostałych mieszkańców, zwykle zostawał Sołtysem lub Wójtem.
Wójt z fachowymi mierniczymi wytyczał plan przyszłego miasta. Typowy układ przestrzenny ówczesnego miasta to plac targowy (najczęściej kwadratowy o wymiarach kilkudziesięciu metrów, ale Kraków i Wrocław mają rynki o wymiarach 200x200m), stanowiący rozszerzenie drogi, obudowany domostwami i otoczony obwarowaniem. Na placu tym zwanym rynkiem, stawiano kramy i wznoszono budynki władz miejskich, często też znajdował się tam kościół. Z każdego rogu rynku wychodziły dwie ulice, prostopadłe do siebie, w wielkich miastach również boki rynku poprzecinane były ulicami. Ulice w mieście lokacyjnym [przecinały się pod kątem prostym lub zbiegały do bram miejskich. Zmiany w regularnym kształcie ulic wynikały z wcześniejszej zabudowy np. Z położenia murowanych kościołów.
Całą powierzchnię miasta dzielono na działki budowlane w kształcie prostokąta. Do rynku przylegały krótszym bokiem. Dlatego niektóre kamieniczki przy rynku są bardzo wąskie i mają tylko dwa okna na każdym piętrze. Właściciel dwóch sąsiednich działek mógł wybudować dom z szerokim czterookiennym frontem.
Ludność miasta wynosiła średnio 1-2 tyś. Mieszkańców. Największe miast w tyś mieszkańców to Wrocław – 17, Kraków -14 i Głogów – 11.
Największe miasta składały się z kilku drobnych miast-przedmieść. Rozbudowa opierała się na jednolitej sieci komunikacyjnej i obronnej. Rozwijało się budownictwo gotyckie, później renesansowe. Zastosowanie cegły, zaprawy murarskiej, pionów, kielni i transportu pionowego materiałów za pomocą bloków. Większe miasta obwiedziono murami które wzmacniano za pomocą baszt. Zabudowa była ciasna, uliczki wąskie i błotniste. Na środku rynku stał ratusz i sukiennice mieszczące kramy. Domy murowane w rynku należały do patrycjatu, pod murami fortyfikacji gnieździła się biedota. Boczne uliczki zajmowali rzemieślnicy na ogół tej samej specjalności. Byli oni zorganizowani w cechy czyli zrzeszenia rzemieślników tego samego zawodu. Pozostałością po nich są do dziś nazwy ulic w miastach lokowanych w średniowieczu np. Szewska, Piekarska, Rzeźnicza. W Krakowie i Wrocławiu pojawiły się chodniki kamienne, jezdnie wykładano okrąglakami. Większe miasta posiadały już wodociągi, zastępujące prymitywne studnie. Wysokie, wąskie domy murowane składały się z wielu pomieszczeń. Najgroźniejszym niebezpieczeństwem dla mieszkańców średniowiecza były pożary i epidemie chorób zakaźnych (tzw. mór, powietrze).
Niekiedy pierwsza lokalizacja była nieudana i miasto lokowano powtórnie. Często lokowanie miasta trwało kilka lat.
Miasta lokowane na prawie niemieckim posiadały własne władze, mianowicie dziedzicznego wójta i ławę miejską tj. Zespół kilkuosobowy pełniący funkcję sądu miejskiego. Obok tego pojawia się z czasem przedstawicielstwo patrycjatu miejskiego tzw. rada miejska z burmistrzem na czele.
Wójt był w mieście przedstawicielem pana miasta. Zarządzał on miastem z jego imienia i sprawował sądy według surowego prawa magdeburskiego. W sądach towarzyszyli mu ławnicy spośród mieszczan. Wyroki sądu wykonywano przy pręgierzu. Wójt był najbogatszym człowiekiem w mieście. Pobierał szóstą część czynszów należnych księciu i trzecią część pieniężnych kar sądowych. Posiadał rzeźnię, jatki mięsne, młyny i łąki, a w Krakowie nawet szóstą część działek.
Prawo niemieckie- przyniesiony do polski przez osadników przybywających z Niemiec ( gdzie miasta rozwinęły się wcześniej) zespół zwyczajów i przepisów, na których podstawie dokonywano lokalizacji miast i wsi oraz ustalano ich wewnętrzną organizację. Przejęcia norm PN nie należy utożsamiać z kolonizacją niemiecką w Polsce gdyż PN posługiwano się w wielu miejscowościach zamieszkałych wyłącznie przez Polaków. Z biegiem czasu, zależnie od warunków miejscowych w oparciu o PN wykształciły się prawa lokalne np. PRAWO ŚREDZKIE i PRAWO CHEŁMIŃSKIE.
PRAWO CHEŁMIŃSKIE – powstałe na Pomorzu (Chełmno), odmiana PN na jego podstawie dokonywano lokalizacji miast i wsi głównie na POMORZU i MAZOWSZU.
PRAWO ŚREDZKIE – powstałe w Środzie Śląskiej, odmiana PN na jego podstawie dokonywano lokalizacji miast i wsi głównie w WIELKOPOLSCE.
LOKALIZACJA MIAST (na PN) – organizowanie miast, głównie już istniejących, na podstawie przywileju lokacyjnego opartego na PN. Pierwsze lokalizacje nastąpiły na początku XIII w. Na Litwie i Rusi a także na Mazowszu wiele miast otrzymywało PN w XV i XVI w. LM objęła głównie miejskie osady przegrodowe i targowe. Organizował miasto ZASADŹCA. Zależnie od tego kto był właścicielem gruntu nazywano je królewskim lub prywatnym. Miasta walczyły o uniezależnienie się od panów i rozszerzenie swych uprawnień samorządowych. LM wiązała się z uregulowaniem ruchu i wytyczeniem sieci ulic. Nową osadę często zakładano obok starej, która dawała jej nazwę.
ZASADŹCA – osoba organizująca na podstawie umowy z panem feudalnym werbunek osadników i LM i LW na jego ziemi. Z był przybyszem, miejscowym mieszczaninem lub drobnym rycerzem zwykle zostawał Sołtysem lub Wójtem.
Najwcześniejsze lokalizacje na PN:
Złotoryja – 1221
Lwówek Śląski – 1217
Chełmno i Toruń – 1233
Środa Śląska – 1235
Wrocław – 1241 lub 1242
Poznań – 1253
Kraków – 1257
W dawnej Polsce, począwszy od XIII wieku zakładanie wsi lub miast odbywało się zazwyczaj na prawie niemieckim, było to wynikiem napływu osadników z Zachodu, głównie kupców i rzemieślników przynoszących ze sobą gotowe wzorce organizacji miejskiej czyli tak zwane LOKACJE. Lokacja na prawie niemieckim gwarantowała prawa mieszczańskie dla mieszkańców miast, uniezależniając ich od feudałów, powodując silny rozwój rzemiosła, handlu i wymiany towarowo pieniężnej. Wzorem prawnoorganizacyjnym dla miast Śląska, Małopolski, Wielkopolski był początkowo Magdeburg . Podstawowym zbiorem praw w magdeburgu był tzw. Weichblid Magdeburski, który powstał z połączenia „traktatu o ustroju sądowym” z „prawem ławniczym magdeburskim”. Zbiór ten znany był w 2 formach:
1. „Wulgota”- używana gł. w Niemczech
2. „Układ Konrada z Opola” używany w Polsce , przetłumaczony na język łac. Przez Kanclerza Łasińskeigo- Zygmunt Stary nadał temu przekładowi moc obowiązującą.
Prawo Magdeburskie zostało wprowadzone po raz pierwszy w Złotoryji na Śląsku w 1211 r.
A następnie w Środzie Śląskiej przed 1235 r.
W Wrocławiu 1242 r.
W Krakowie 1257 r. Miasta te z kolei były wzorami dla innych polskich miast lokowanych na np. średzkim prawie, które było wczesną i konserwatywna odmianą prawa magdeburskiego według niego w mieście rządził sołtys, lub wójt dziedziczny wraz z ławnikami, a miasto posiadało ograniczoną autonomię i ograniczone sądownictwo.
chełmińskim prawie na jego podstawie lokowano miasta na Mazowszu, Prusach, Pomorzu Wschodnim
W samym XIII wieku lokowano około 100 miast były to najczęściej znaczące ośrodki takie jak Kraków, Wrocław, lub mniej znaczące osady targowe, które obejmowały swoim zasięgiem najbliższą okolicę.
W wieku XV było ich już około 500 ale tylko 3 zaliczały się do dużych miast skali europejskiej tzn. Kraków, Lwów i Gdańsk, zaś kilkadziesiąt zaliczyć można do miast średnich, lub małych, a pozostałe wypada uznać jako miasteczka rolinicze w których liczył się tylko targ. Polska zaliczała się do państw słabo zurbanizowanych i słabo uprzemysłowionych.
Były one coprawda wspomagane ulgami celnymi oraz przywilejami ekonomicznymi, z których najbardziej porządane było prawo składu- zobowiązujące przejezdnych kupców do zatrzymania się w mieście i wystawienia wiezionego towaru na sprzedaż. Prawo takie na sól, ołów, i miedź otrzymał Kraków i Kazimierz oraz niektóre inne miasta miały przywilej na inne towary.
Intensywna kolonizacja od XIII do XV wieku spowodowała że stworzona wówczas sieć miast i wsi przetrwała do XIX wieku.
