1. Pojęcie dziedziczenia .
Najbardziej typowym i najczęściej przywoływanym przykładem sukcesji uniwersalnej (generalnej) jest dziedziczenie . Pod tym pojęciem rozumie się przejście ogółu praw i obowiązków zmarłego na jedną lub kilka osób . Krąg takich osób wyznacza wola spadkodawcy (przy dziedziczeniu testamentowym) lub przepis ustawy ( przy dziedziczeniu ustawowym) . Zdarzeniem, z którym ustawa łączy takie przejście praw i obowiązków jest śmierć osoby fizycznej . W drodze dziedziczenia następuje wejście w sytuację prawną zmarłego , ale jedynie w sferze stosunków majątkowych . Stosunki o charakterze niemajątkowym, a także prawa i obowiązki majątkowe ściśle związane z osobą zmarłego , wygasają w chwili jego śmierci .
2. Powołanie do spadku .
Dwa źródła powołania do spadku :
• ustawa
• testament
Jest też inna możliwość powołania do spadku :
• częściowo na podstawie ustawy , a częściowo na podstawie testamentu
Ta trzecia możliwość następuje gdy – np. spadkodawca sporządzi testament, w którym powoła kogoś np. do połowy spadku, a druga połowa będzie wtedy podlegała dziedziczeniu ustawowemu, lub powoła dwie osoby do dziedziczenia całego spadku po połowie, ale jeden z nich nie może dziedziczyć, bo został uznany za niegodnego, lub odrzucił spadek, wtedy pierwszy otrzyma połowę spadku zgodnie z test., a drugą połowa spadku będzie podlegała dziedziczeniu ustawowemu .
Od tej możliwości są wyjątki :
• podstawienie zwykłe
• przyrost .
Podstawienie zwykłe następuje gdy np. spadkodawca powołał dwóch synów do całego spadku , ale zaznaczył w test., że jeżeli jeden z nich nie będzie mógł dziedziczyć (ww.powody) to jego część spadku przekazuje swemu przyjacielowi X . Jeśli będzie powód , że jedno dziecko nie będzie mogło dziedziczyć to w wyniku podstawienia dziedziczyć będzie jego część przyjaciel X .
Przyrost następuje wtedy gdy , spadkodawca nie wspomni nic o podstawieniu, np. powołał trzech synów do spadku w częściach równych (po 1/3) , ale jeden z nich nie może dziedziczyć, bo np. został uznany za niegodnego, to wówczas na zasadzie przyrostu część spadku do której powołano niegodnego przypada proporcjonalnie do swoich udziałów pozostałym spadkobiercom test. , tj. każdy dostanie po połowie z 1/3 czyli po 1/6 spadku .
3. Otwarcie spadku .
• śmierć spadkodawcy – chwilą otwarcia spadku jest chwila śmierci spadkodawcy . W akcie zgonu wpisuje się datę i godzinę zgonu i ta chwila jest chwilą otwarcia spadku . Najczęściej akt zgonu jest wystawiany na podstawie karty zgonu, bądź zaświadczenia lekarza lub ZOZ-u . Jeśli brak aktu zgonu to można przeprowadzić postęp. W trybie nieproc. O stwierdzenie zgonu ale jeśli zgon jest niewątpliwy . Wtedy chwila oznaczona w postanowieniu jako zgon jest chwilą otwarcia spadku .
• uznanie za zmarłego – chwilą otwarcia spadku może być chwila śmierci oznaczona w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego . W orzeczeniu sądowym powinna być oznaczona też godzina prawdopodobnej śmierci . Jeśli brak jej to chwila domniemanej śmierci przypada na koniec tego dnia i wtedy następuje otwarcie spadku .
4. Nabycie spadku .
Spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia . Nabycie to następuje z mocy prawa .Ale nabycie to nie jest definitywne, bo spadkobierca może spadek odrzucić i jest traktowany jak gdyby otwarcia spadku nie dożył . Na to ma termin 6 miesięcy . Jeśli nie oświadczy się to przyjmuje wprost .
Ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego przechodzi bezpośrednio na spadkobiercę lub spadkobierców, co jest przypadkiem sukcesji generalnej .
Konsekwencje nabycia :
• spadkobierca nabywa wszystkie przedmioty majątkowe należące do spadku
• jeżeli do dziedziczenia dochodzi kilku współspadkobierców to nabywają oni wspólnie cały spadek . Udział każdego określany jest ułamkiem jako udział w całym spadku i poszczególnych przedmiotach należących do spadku . Nikt nie może być spadkobiercą np. samochodu (jako jednego przedmiotu ze spadku), określa się udział ułamkowy w samochodzie . Określony przedmiot może być przekazany komuś tylko w drodze zapisu .
• nabycie spadku jest nabyciem pochodnym , czyli „nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet”
• na spadkobiercę przechodzą także te przedmioty majątkowe, które stanowią przedmiot zapisu (po prostu to on będzie musiał uregulować zapis jako dług spadkowy w odpowiedniej części .
5. Zdolność do dziedziczenia .
To możliwość wejścia w ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego . Jest ta zdolność fragmentem zdolności prawnej , czyli możliwości bycia podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego .
Kto jest zdolny do dziedziczenia :
• nasciturus
• osoba prawna
• osoba fizyczna
Niezdolność :
• bezwzględna – niemożliwość dziedziczenia w ogóle ,
• względna – niemożliwość dziedziczenia po określonej osobie .
6. Niegodność dziedziczenia .
• pojęcie – instytucja ta ma na celu nie dopuszczenie do sytuacji kiedy to podmiot działający przeciwko osobie spadkodawcy , albo testamentowi , dopuszczony byłby do dziedziczenia po spadkodawcy .
• krąg podmiotowy – za niegodnego może być uznany zarówno spadkobierca ustawowy, jak i testamentowy .
• stwierdzenie niegodności :
– w trybie procesowym
– legitymacja czynna – każdy kto ma w tym interes
– termin zawity do wystąpienia z powództwem o uznanie za niegodnego – w ciągu 1 roku od powzięcia wiadomości o przyczynie niegodności, jednak nie później niż przed upływem 3 lat od otwarcia spadku
– skutki uznania spadkobiercy za niegodnego – wyłączenie go od dziedziczenia tak jakby nie dożył otwarcia spadku .
• przyczyny niegodności :
– umyślne, ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy
– naruszenie swobody testowania – gdy podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności. Podstęp to gdy u spadkodawcy zostanie w sposób zamierzony wywołane mylne wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy lub spraw . Groźba musi mieć z kolei charakter poważny i bezprawny .
– działanie przeciwko testamentowi : ukrycie lub zniszczenie testamentu spadkodawcy, podrobienie lub przerobienie, świadome skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę .
• przebaczenie – spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył . Przebaczenie może być dokonane w formie dowolnej, bo ma charakter uczuciowy, a polega ono na puszczeniu w niepamięć doznanej krzywdy i odczutej urazy .
7. Zrzeczenie się dziedziczenia .
• umowa – prawo polskie zawiera generalny zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej. Jedynym wyjątkiem od tej zasady jest umowa o zrzeczenie się dziedziczenia ustawowego zawierana pomiędzy przyszłym spadkodawcą i osobą należącą do kręgu jego spadkobierców ustawowych .
• forma – powinna być zawarta w formie aktu notarialnego .
• podmioty umowy – przyszły spadkodawca i spadkobierca ustawowy . Ale nie może być podmiotem umowy SP, który to nie może zrzec się dziedziczenia, jak również nie może odrzucić spadku .
• przedmiot umowy o zrzeczenie się dziedziczenia – wskazuje się na to , że przedmiotem jest prawo do dziedziczenia . Ale są dyskusje na ten temat i jest orzecznictwo .
• skutki zrzeczenia się – zrzekający się i w zasadzie jego zstępni, chyba, że umowa inaczej stanowi – zostają wyłączeni od dziedziczenia tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku . Zrzekający się traci też prawo do zachowku . Zrzekający się ma jednak prawo do dziedziczenia z testamentu .
• skutki umowy można odwołać zawierając nową umowę o uchyleniu skutków zrzeczenia się . Umowa ta musi mieć także formę aktu notarialnego .
8. Sporządzenie testamentu .
• zdolność testowania :
– pojęcie – to możliwość sporządzenia przez osobę fizyczną ważnego testamentu .
– chwila uzyskania tej zdolności – uzyskuje się tą zdolność po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych (18 lat lub przed tym wiekiem zawarcie związku małżeńskiego, oraz osoba nie może być ubezwłasnowolniona (zarówno całkowicie jak i częściowo)) .
– spadkodawca musi mieć zdolność testowania w chwili sporządzania testamentu. Późniejsza utrata zdolności testowania pozostaje bez wpływu na ważność testamentu sporządzonego wcześniej .
• wola testowania :
– pojęcie – wola i świadomość dokonywania czynności prawnej na wypadek śmierci .Testator musi mieć świadomość , że reguluje losy majątku na czas swej śmierci .
– wady oświadczenia woli – wola rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci musi być powzięta i wyrażona niewadliwie . Testament jest nieważny jeżeli został sporządzony :
: w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli ,
: pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod
wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści ,
: pod wpływem groźby .
Sporządzenie testamentu pod wpływem wady oświadczenia woli pociąga za sobą bezwzględną jego nieważność .
• zakaz testamentów wspólnych – testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy .
9. Odwołanie testamentu .
• sposoby odwołania test. – Spadkodawca może :
– sporządzić nowy testament ,
– w zamiarze odwołania zniszczyć dokument zawierający jego oświadczenie lub pozbawić go cech, od których zależy jego ważność ,
– dokonać w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień .
• skutki – czy poprzez odwołanie test. Moc obowiązującą wraca się wcześniejszemu jeśli taki był . SN i doktryna stoją na stanowisku, że zależne to będzie od konkretnego przypadku, ale jeśli taką wolę zapisał w odwoływanym test. , by wcześniejszy był ważny to należy tą wolę uszanować .
10. Nieważność i bezskuteczność testamentu .
a) nieważność test.
• przyczyny – jak każda czynność prawna, test. jest nieważny , jeżeli :
– jest sprzeczny z ustawą ,
– jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego ,
– lub ma na celu obejście ustawy, a dodatkowo jeżeli był sporządzony :
– w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli ,
– pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod
wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści ,
– pod wpływem groźby .
b) bezskuteczność test.
• test. może być bezskuteczny, tzn. nie wywołać skutków prawnych, mimo, że pozostaje ważny, np. ustawodawca przewiduje bezskuteczność zapisu rzeczy oznaczonej co do tożsamości, jeżeli rzecz nie należy do spadku w chwili jego otwarcia, albo jeżeli spadkodawca w chwili śmierci zobowiązany był do zbycia tej rzeczy.
c) konwersja test.
• pojęcie i opis – chodzi o możliwość potraktowania testamentu nie odpowiadającego wymogom określonej formy jako testamentu sporządzonego w innej przewidzianej prawem formie . Np. Spadkodawca ustnie rozrządził swoim majątkiem w obecności dwóch świadków i sekretarza gminy . Jego zamiarem było zatem sporządzenie test. allograficznego . Sporządzony protokół nie został jednak podpisany przez świadków . Powoduje to nieważność sporządzonego test. allograficznego . Oświadczenie spadkodawcy stanowi jednak ważny test. ustny, gdyż zostały spełnione przesłanki przewidziane dla tego test. (czyli ustna wola przy obecności co najmniej 3 świadków) .
d) stwierdzenie nieważności test.
• stwierdza to sąd .
11. Otwarcie i ogłoszenie testamentu .
• osoba u której znajduje się test. ma obowiązek złożyć go w sądzie spadku, gdy dowie się o śmierci spadkodawcy .
• sąd dokonuje otwarcia i ogłoszenia testamentu, kiedy ma dowód śmierci spadkodawcy .
• o terminie otwarcia i ogłoszenia nie zawiadamia się osób zainteresowanych .
• z otwarcia i ogłoszenia test. sporządza się protokół .
• podobne działania dotyczą pisma stwierdzającego treść test. ustnego .
• otwarcie i ogłoszenie test. ma charakter jedynie formalny i ma na celu jedynie ujawnienie treści test.
12. Zdolność pełnienia roli świadka przy sporządzaniu test.
• KC mówi o negatywnych przesłankach , czyli kto nie może być świadkiem. Niezdolność bezwzględna :
– osoby nie mające pełnej zdolności do czynności prawnej
– osoby niewidome, głuche lub nieme
– osoby nie mogące czytać i pisać
– osoby nie władające językiem, w którym spadkodawca sporządza testament
– osoby skazane prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania .
• niezdolność względna :
– osoba , dla której w testamencie przewidziana została jakakolwiek korzyść
– małżonek takiej osoby, jej krewni lub powinowaci 1- ego lub 2 – ego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia .
– złamanie tych przepisów spowoduje nieważność tych postanowień test. które przysparzają korzyść tej osobie
13. Testament negatywny . Wydziedziczenie .
• testament negatywny – testament , którego treść obejmuje jedynie wyłączenie spadkobiercy ustawowego (lub spadkobierców) od dziedziczenia . Np. „Moją wolą jest, aby najstarszy syn nie dziedziczył po mnie” . W takiej sytuacji do dziedziczenia dojdą pozostałe dzieci spadkodawcy i jego małżonek . W prawie polskim nie ma regulacji tego test. jednak orzecznictwo i doktryna dopuszcza go .
• wydziedziczenie – to pozbawienie zstępnych, małżonka i rodziców prawa do zachowku. Pozbawienie prawa do zachowku stanowi najsurowszą sankcję w stosunku do spadkobiercy ustawowego, który postępuje w sposób naganny . Przyczyny wydziedziczenia :
– uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy
– dopuszczenie się przez spadkobiercę względem spadkodawcy lub jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci ,
– uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych .
Wydziedziczenie jest bezskuteczne jeżeli spadkodawca przebaczył spadkobiercy .
14. Podstawienie . Przyrost. Zapis.
• podstawienie – to zastąpienie jednej osoby (lub rzeczy) inną osobą (rzeczą) . Polskie prawo dopuszcza podstawienie zwykłe .
• przyrost – jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców test., a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom test. w stosunku do przypadających im udziałów .
• zapis – dyspozycja spadkodawcy, którą nakłada on na spadkobiercę lub zapisobiercę (dalszy zapis) obowiązek dokonania pewnego przysporzenia majątkowego na rzecz innej osoby . Cechy zapisu :
– musi zostać ustanowiony jedynie w test., jego źródłem nie może być inna czynność prawna
– musi zostać dokonany na rzecz oznaczonej osoby
– istota zapisu wyraża się w nałożeniu na podmiot obciążony (spadkobiercę, zapisobiercę) obowiązku spełnienia określonego świadczenia majątkowego .
– zapis odmiennie niż powołanie spadkobiercy , może zostać ustanowiony pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu
– roszczenie o wykonanie zapisu staje się wymagalne , w braku odmiennej woli spadkodawcy niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu .
• polecenie – rozrządzenie test., które nakłada na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania bez czynienia kogokolwiek wierzycielem . Cechy :
– rozrządzenie dokonane przez spadkodawcę w test.
– obciążonym może być spadkobierca lub zapisobierca, który zostaje zobowiązany do pewnego działania lub zaniechania
– brak tu wierzyciela w rozumieniu prawa zobowiązań
– celem polecenia jest dokonanie przez spadkobiercę lub zapisobiercę określonej czynności
– niewykonanie polecenia nie pociąga za sobą żadnych sankcji w stosunku do obciążonego
– polecenie może mieć charakter majątkowy jak i niemajątkowy
• zachowek – osoby najbliższe spadkodawcy , które nie będąc powołane w testamencie mają roszczenie pieniężne skierowane przede wszystkim do powołanego spadkobiercy (ew.zapisobiercy) . Rozmiar tego roszczenia uzależniony jest od wielkości udziału spadkowego, jaki przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym .
Uprawnieni do zachowku :
– zstępni
– małżonek
– rodzice o ile byliby oni powołani do spadku z ustawy .
Uprawnienie do zachowku nie przysługuje :
– osobom, które zostały uznane za niegodne, zrzekły się dziedziczenia albo odrzuciły spadek przypadający im z mocy ustawy (osoby te są traktowane jakby nie dożyły otwarcia spadku) ,
– małżonkowi, który został wyłączony od dziedziczenia , wskutek tego że spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z małżonka winy, a żądanie to było uzasadnione
– osobom wydziedziczonym przez spadkodawcę .
Może być tak że spadkobiercy dochodzący do dziedziczenia mogą też być uprawnieni, jeżeli ich udział w spadku nie pokrywa należnego im zachowku .
Powstanie roszczenia – roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej tytułem należnego zachowku powstaje gdy uprawniony nie otrzymał go także w innej postaci niż powołanie do dziedziczenia .
Zobowiązani do zapłaty zachowku :
– spadkobiercy powołani do dziedziczenia – w pierwszej kolejności
– osoby obdarowane przez spadkodawcę darowizną – jeżeli osoba uprawniona do zachowku nie mogła otrzymać kwoty pieniężnej w pełnej wysokości to w celu uzupełnienia zachowku może żądać od osoby obdarowanej takiej sumy pieniężnej . Jednakże obdarowany jest zobowiązany do zapłaty powyższej sumy jedynie w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny . Jeśli jest kilku obdarowanych to odpowiadają za zachowek wszyscy ale nie solidarnie lecz istotna jest kolejność darowizn i zaczyna się odpowiedzialność od tego kto został obdarowany najpóźniej .
Roszczenie o zachowek jest roszczeniem o zapłatę sumy pieniężnej .
Substrat zachowku – na substrat zachowku składa się czysta wartość spadku powiększona o wartość podlegających doliczeniu darowizn . Czystą wartość spadku ustala się odejmując od aktywów spadkowych wartość długów spadkowych (ale z pominięciem zapisów i poleceń choć też są długami spadkowymi) .
Doliczeniu nie podlegają takie darowizny jak :
– drobne , zwyczajowo przyjęte np. prezenty z okazji imienin, drobne
– darowizny dokonane na rzecz osób nie będących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku przed więcej niż 10 laty, licząc od otwarcia spadku
– jeżeli zachowek obliczany jest dla zstępnego, darowizny dokonane w czasie gdy spadkodawca nie miał jeszcze zstępnych, chyba że uczyniono darowiznę na mniej niż 300 dni przed urodzeniem zstępnego
– darowizn dokonanych przed zawarciem małżeństwa, jeżeli zachowek obliczany jest dla małżonka .
Obliczenie zachowku :
Po doliczeniu do czystej wartości spadku wartości darowizn, ustaloną w ten sposób wartość (substrat zachowku) należy pomnożyć przez ułamek określający należny uprawnionemu zachowek .
Np. Trzech pełnoletnich synów zostało po spadkodawcy . Czysta wartość spadku – 1000, darowizny – 1200, więc substrat wynosi 2200 . Wartość zachowku to ½ z 1/3 z 2200 , czyli wartość zachowku każdego z nich wynosi 1/6 z 2200 .
Zachowek jest uprzywilejowany w stosunku do zapisów i poleceń . Spadkobiercy obowiązani bowiem do zaspokojenia roszczeń z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów i poleceń .
Przedawnienie roszczenia o zachowek –
– przy dziedziczeniu testamentowym – roszczenie o zachowek to roszczenie majątkowe i podlega przedawnieniu po upływie 3 lat od ogłoszenia testamentu (podobnie z roszczeniem spadkobiercy o zmniejszenie zapisów i poleceń)
– przy dziedziczeniu ustawowym – choć ustawa milczy na temat terminu to przez analogię trzeba stosować ten sam termin 3 letni ale od otwarcia spadku .
Dziedziczenie roszczenia o zachowek – roszczenie to przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy .
15. Wykonawca testamentowy.
• do pełnienia tej funkcji spadkodawca może w test. powołać każdą osobę , która ma pełną zdolność do czynności prawnych
• prawa i obowiązki wykonawcy – zakres obowiązków wykonawcy określa sam spadkodawca. Jeżeli spadkodawca inaczej nie postanowił wykonawca test. powinien :
– zarządzić majątkiem spadkowym
– spłacić długi spadkowe, w szczególności wykonać zapisy i polecenia, a następnie wydać spadkobiercom majątek spadkowy zgodnie z wolą spadkodawcy i ustawą
– wykonawca może pozywać w sprawach o prawa należące do spadku i być pozywanym w sprawach o prawa należące do spadku i być pozywanym w sprawach o długi spadkowe
– uprawnienia i obowiązki wykonawcy test. wygasają z chwilą wykonania przez niego zadań określonych przez spadkodawcę lub wynikających z ustawy .
