PRAWO SPADKOWE
I ) ZASADY OGÓLNE
1) Dziedziczenie – wejście jednej lub więcej osób w ogół stosunków prawno – majątkowych po zmarłym. ( defunktus )
Dziedziczenie jest następstwem ogólnym – successio universalis ( sukcesja uniwersalna ). Przy następstwie ogólnym obejmuje dziedzic wszystkie wierzytelności i długi spadkodawcy, które tworzą pewną jedność majątkową i przechodzą na niego w całości. Dziedziców może być kilku – na każdego z nich przypada wtedy pewna oznaczona lub równa część spadku. Każdy z współdziedziców ( coheredes ) staje się w zakresie swojej części ogólnym następcą spadkodawcy.
2) Spadek – stosunki majątkowe pozostałe po zmarłej osobie fizycznej.
Spadek obejmuje wszystkie stosunki prawne o wartości majątkowej – wierzytelności, długi, prawa rzeczowe. Stosunki rodzinne spadkodawcy tudzież jego osobiste zobowiązania nie należą do spadku.
3) Wymogi dziedziczenia – do dziedziczenia wymagało prawo rzymskie:
a) śmierci osoby fizycznej – posiadającej zdolność majątkową – dziedziczyć można było tylko po zmarłym.
b) zdolności majątkowej po stronie zmarłego – nie można było dziedziczyć po niewolnikach i dzieciach rodziny gdyż osoby te nie posiadały zdolności majątkowej. Dziedziczenie po dzieciach dopuszczalne było tylko gdy miały one peculium castrense lub quasi castrense
Dziedziczenie przysługuje tylko tej osobie, którą powołano do spadku.
Przy dziedziczeniu odróżnia się dwa momenty:
a) chwilę powołania do spadku ( delatio )
b) chwilę nabycia spadku
Dziedzic mógł być powołany do spadku:
a) na podstawie woli samego spadkodawcy czyli w drodze testamentu (secundum tabulas ) – dziedziczenie testamentowe
b) na podstawie przepisu prawa, co mogło nastąpić:
• w razie gdy spadkodawca nie pozostawił żadnego testamentu – powołanie do spadku bez testamentu ( ab intestato ) – dziedziczenie beztestamentowe
• wbrew woli spadkodawcy – mimo istnienia ważnego testamentu
4) Powołanie do spadku – jest to tylko możność nabycia spadku – osoba powołana do spadku staje się dziedzicem dopiero z chwilą objęcia spadku, bądź z chwilą śmierci spadkodawcy.
5) Nabycie spadku – sukcesja uniwersalna – skutki
Nabycie spadku następuje:
a) dla dziedziców pozostających pod władzą spadkodawcy, z mocy samego prawa, nabywali oni spadek nawet wbrew swojej woli – dziedzice konieczni (heredes necessari )
b) dla wszystkich innych dziedziców na podstawie, ich oświadczenia woli objęcia spadku ( aditio hereditatis ).
Sukcesja uniwersalna – obejmuje wszystkie stosunki majątkowe spadkodawcy i jako jedna całość przechodzi na dziedzica. Jej skutki są następujące:
a) spadek zlewa się z majątkiem dziedzica – nowa całość majątkowa – dziedzic odpowiada własnym majakiem za długi spadkowe.
b) spadek może przechodzić – w drodze następstwa ogólnego na kilka osób występujących jako współdziedzice
Zasady sukcesji uniwersalnej:
a) Nikt nie może rozporządzać majątkiem częściowo w drodze testamentu – dziedziczenie musi polegać na jednej właściwej podstawie powołania.
Płynęły stad następujące konsekwencje:
• Skoro pozostawiono dziedzicom testamentowym część spadku, a resztą nie rozporządzono, wówczas owa reszta przypadała dziedzicom testamentowym stosownie do wysokości ich udziałów.
• Skoro jeden ze współdziedziców spadku nie przyjmuje, to jego część przyrasta innym współdziedzicom.
b) kto został raz dziedzicem, jest nim zawsze. Nabycie spadku nie może nastąpić pod pewnymi warunkami tj. rozwiązującym lub terminem.
„Semel heres semper heres”
Sukcesja singularna (sukcesio singularis ) – poszczególne prawa przenoszone są za pomocą osobnych aktów prawnych. Z jednego podmiotu na drugi przechodzi tylko jedno ze ściśle oznaczonych praw, np.: sprzedaż konkretnych przedmiotów.
II ) DZIEDZICZENIE WEDŁUG PRAWA PRETORSKIEGO I CYWILNEGO
1) Dziedziczenie według prawa cywilnego
Dziedziczenie według prawa cywilnego nosi nazwę hereditas, a dziedzic prawa cywilnego nazywa się heres.
Konsekwencje dziedziczenia cywilnego:
a) hereditas – ograniczyła ustawowe prawo spadkobrania tylko do krewnych agnacyjnych
b) przyjęcie hereditas było aktem prywatnym i objęcie jej nie było ograniczone terminem
c) przy dziedziczeniu ustawowym, beztestamentowym ( hereditas ab intestato ) miała pełne zastosowanie zasada: „skoro raz powołano do spadku dziedziców ustawowych, a ci spadku nie objęli, nie przekazywano go dalej, lecz stawał się spadkiem wakującym”
d) dla ochrony dziedzica prawa cywilnego służyło powództwo hereditas petitio – na niego też przechodzą wierzytelności i długi spadkowe z chwilą nabycia spadku.
2) Dziedziczenie według prawa pretorskiego – bonorum possessio
Cechą bonorum possessio było ułatwienie stosowania przepisów formalnych tudzież zachowanie naturalnego prawa spadkobrania pewnej części spadku dla najbliższych krewnych spadkodawcy. Bonorum possessio następuje w drodze: testamentu (dziedziczenie testamentowe ), ustawy ( dziedziczenie beztestamentowe ), przeciw testamentowi.
Wyróżnia się trzy grupy bonorum possessio:
a) bonorum possessio contra tabulas – pretorskie prawo dziedziczenia koniecznego – udzielane przez edykt, wbrew postanowieniom testamentu – tym bliskim krewnym, którzy nie zostali w testamencie ani ustanowieni dziedzicami, ani wydziedziczeni.
b) bonorum possessio secundum tabulas – pretorskie dziedziczenie na podstawie testamentu – udzielane dziedzicowi ustawionemu w testamencie, jeżeli żaden z dziedziców contra tabulas nie może lub nie chce przyjąć spadku
c) bonorum possessio ab intestato – pretorskie dziedziczenie beztestamentowe, zachodzące gdy nie było testamentu uznanego ani przez prawo cywilne, ani przez prawo pretorskie
Wyróżnić można jeszcze:
a) bonorum possessio cum re – dziedzic prawa pretorskiego w rzeczywistości otrzymywał spadek – jeśli uprawnienia do spadku bonorum possessora było silniejsze od uprawnień dziedzica prawa cywilnego. Bonorum possessio służyła, np.: synowi emancypowanemu po ojcu zmarłym bez testamentu, bratu zmarłego spadkodawcy – czyli stryjowi syna emancypowanego
b) bonorum possessio sine re – miała miejsce wówczas, gdy bonorum possessor musiał wydać spadek dziedzicowi prawa cywilnego.
