Prawo spadkowe – zespół przepisów regulujących losy majątku pozostawionego przez zmarłą osobę fizyczną.
Spadek – ogół majątkowych praw i obowiązków zmarłego w chwili jego śmierci. Nie należą do spadku prawa i obowiązki osobiste np. użytkowanie, prawa wynikające ze służebności osobistej, osobiste prawa autorskie, prawa i obowiązki alimentacyjne i in.
Spadkodawca – osoba fizyczna, zmarły, którego śmierć zapoczątkowuje proces dziedziczenia, człowiek, który został uznany za zmarłego orzeczeniem sądu.
Spadkobierca – osoba, która dziedziczy lub mogłaby dziedziczyć po zmarłym. Może to być zarówno osoba fizyczna i prawna. Osoba prawna musi istnieć, a osoba fizyczna musi żyć. Spadkobierca musi być godny dziedziczenia. Niegodnym jest ten, kto umyślnie dopuścił się ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, umyślnie podrobił, albo zniszczył testament, groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia testamentu o określonej treści (art. 928 k.c.). Spadkobierca przestaje być niegodnym, jeżeli spadkodawca mu przebaczy. Spadkobierca może zrzec się dziedziczenia.
Dziedziczenie – podstawowy mechanizm przenoszenia prawa własności majątku spadkowego (obok zapisu). W wyniku dziedziczenia spadkobierca z mocy prawa nabywa całość, lub część spadku.
Dziedziczenie ustawowe (art. 931-940 k.c.) – jeżeli spadkodawca nie zostawi testamentu, dziedziczenie następuje w/g reguł podziału majątku między spadkobierców zawartych w prawie spadkowym. Zachodzi także wtedy, gdy:
testament okazał się nieważny;
wszyscy powołani w testamencie spadkobiercy odrzucili spadek;
wszyscy spadkobiercy testamentowi zostali uznani za niegodnych;
Reguły tego dziedziczenia opierają się na zasadzie, że z braku wyraźnej woli zmarłego powinny po nim dziedziczyć osoby najbliższe tzn. małżonek i krewni, zwłaszcza bliscy. Kolejność i zakres dziedziczenia osób z tego kręgu wyznacza ustawa:
1. dzieci (z małżeństwa i spoza niego) i małżonek w równych częściach – część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całego spadku; w braku małżonka cały spadek dziedziczą zstępni spadkodawcy. Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o rozwód z jego winy, a żądanie rozwodu okazało się uzasadnione. Jeżeli w chwili otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) żadne z jego dzieci ani ich dzieci i dalszych zstępnych nie żyje, po zmarłym w mocy ustawy dziedziczy jego małżonek rodzice i rodzeństwo. W takim wypadku udział małżonka wynosi 1/2 spadku. W razie braku całej reszty wszystko dziedziczy małżonek. Jeżeli w chwili otwarcia spadku nie żyje żadna z wymienionych osób, to wszystko dziedziczy z mocy ustawy Skarb Państwa.
Dziedziczenie testamentowe
Testament – jednostronna czynność prawna osoby fizycznej zawierająca rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci. Sporządzić testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnej (art. 944 § 1 k.c.). Testament może zawierać rozporządzenia tylko jednego spadkodawcy. Testament może być w każdej chwili odwołany, zarówno w całości, jak i co do poszczególnych postanowień (odwołanie testamentu przez zniszczenie lub pozbawienie cech, od których zależy jego ważność – np. wymazanie podpisu), jak sporządzenie nowego. Nowy testament uchyla poprzedni w całości lub części – zależnie od swojej treści. Jeżeli spadkodawca nie zaznaczył w nim, że odwołuje poprzedni, odwołaniu ulegają tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie da się pogodzić z treścią nowego testamentu. Testament może być sporządzony tylko osobiście (nie można posłużyć się pełnomocnikiem).
Testamenty zwykłe (art. 949 – 951 k.c.) – testament holograficzny (własnoręczny – własnoręczny podpis i data.), notarialny (spadkodawca ustnie oświadcza notariuszowi swoją ostatnią wolę, a ten nadaje jej formę aktu notarialnego), allograficzny (powstaje przez oświadczenie woli złożone przez spadkodawcę ustnie wójtowi lub innemu stale urzędującemu członkowi władz gminy w obecności dwóch świadków – forma protokołu z podaniem daty i podpisami spadkodawcy, osoby sporządzającej protokół i świadków).
Testamenty szczególne – sporządzane w ściśle przez prawo spadkowe określonych sytuacjach (art. 952-955 k.c.) określonych sytuacjach. Ich moc prawna jest ograniczona w czasie – tracą moc po upływie 6 m-cy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego. Są to testamenty:
sporządzone podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym (ustnie – w obecności kapitana lub jego zastępcy i dwóch świadków);
ustny – może być sporządzony tylko w dwóch wypadkach: 1. jeżeli zachodzi obawa rychłej śmierci spadkodawcy; 2. jeżeli w skutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe bądź bardzo utrudnione – musi być 3 świadków.
wojskowy (jedynie w czasie mobilizacji, wojny, lub w niewoli przez osoby określone w rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej (art. 954 k.c.);
Dziedziczenie na mocy takich testamentów ma miejsce tylko wówczas, gdy spadkodawca zmarł przed upływem terminu 6 m-cy.
Zachowek (art. 991-1011 k.c.) – instytucja prawa spadkowego, która w pewnym stopniu ogranicza swobodę spadkodawcy w rozporządzaniu majątkiem na wypadek śmierci. Służy przede wszystkim ochronie interesów członków rodziny spadkodawcy (gdyby np. w drodze testamentu spadkodawca nie przeznaczył swojej rodzinie spadku, wtedy ma ona prawo ubiegać się o 1/2 wartości udziału spadkowego, który by ej przypadał w drodze dziedziczenia ustawowego). Pozbawienie zachowku – tylko przy zachowaniu nagannym.
Wydziedziczenie może być dokonane tylko w testamencie. Spadkodawca powinien podać przyczyny, wydziedziczenia.
Nabycie spadku – wpływ na nabycie spadku oprócz spadkodawcy ma też spadkobierca. Może on zadecydować, czy chce dziedziczyć. Spadkobierca może (art. 1012 k.c.):
przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste – powoduje przyjęcie spadku wraz z prawami majątkowymi jak i obowiązkami);
przyjąć spadek z ograniczeniem odpowiedzialności za długi (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza – spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi, ale tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku)
odrzucić spadek (odrzucenie musi być stanowcze i bezwarunkowe. Nie można odrzucić spadku na korzyść innej osoby).
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu 6 m-cy od dnia w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania (art. 115 k.c.). Dla spadkobiercy ustawowego dniem tym jest zazwyczaj dzień śmierci spadkodawcy. Jeżeli spadkobierca w ciągu 6 m-cy nie złoży oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, uważa się, że przyjął spadek wprost. Nie dotyczy to jednak osób nie mających pełnej zdolności do czynności prawnej (dzieci, osób całkowicie ubezwłasnowolnionych i osób prawnych).
Prawnym świadectwem nabycia spadku przez spadkobiercę jest postanowienie sądu o nabyciu spadku (art. 1025 k.c.), wydane po przeprowadzeniu odpowiedniego postępowania.
Spadkobierca, który spadek przyjął, może zbyć go w całości lub części innej osobie (art. 1051 k.c.). Umowa taka wymaga formy aktu notarialnego. Niedopuszczalne jest dysponowanie przyszłym spadkiem w czasie, gdy spadkodawca jeszcze żyje.
