Andrzej Frycz Modrzewski należy do najwybitniejszych publicystów tego okresu porusza bowiem tematy najbardziej istotne, aktualne i skomplikowane. Swoje poglądy na państwo przedstawił w pięcioksięgu „O poprawie rzeczypospolitej”:
– „O obyczajach” – państwo jako dobrowolna organizacja społeczna powstała dla zapewnienia członkom spokojnego i szczęśliwego życia. Król elekcyjny (wybierany również przez chłopów), urzędy nie dziedziczne, awans ze względu na umiejętności)
– „O prawach” – wszyscy równi wobec prawa, jawną niesprawiedliwością są wyroki sądów patrymonialnych i prawo o karze za mężobójstwo (wcześniej wydał już utwór „Łaski albo o karze za mężobójstwo”, w którym porusza ten problem; za zabicie szlachcica śmierć, więzienie, albo wysoka grzywna [120 grzywien], za zabicie chłopa tylko mała grzywna [12 grzywien]).
– „O Kościele” – zmiany i reformy wewnątrz kościoła, uniezależnienie państwa od papiestwa, które reprezentuje obce krajowi interesy.
– „O szkole” – żąda unowocześnienia programów nauczania i udostępnienia szkół dla wszystkich.
Piotr Skarga – jezuita, publicysta i żarliwy patriota „Kazania sejmowe”:
1. „O mądrości potrzebnej do rady” – moralność narodu warunkiem szczęścia i potęgi państwa, a ci co są na jego czele powinni dawać przykład,
2. „O miłości ku ojczyźnie” – wylicza 6 chorób Polski: brak miłości ojczyzny, brak zgody politycznej, anarchia religijna, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa, niekarność grzechów jawnych. Dalej mówi, że miłość do ojczyzny podstawowym obowiązkiem obywatela, upadek ojczyzny równoważny z klęską obywateli („Tonący statek”),
3. „O niezgodzie domowej” – wśród rodaków powinna być zgoda. Niestety jej nie ma, Skarga obawia się, że fakt ten może być wykorzystany przez sąsiadów (wizjonerstwo),
4. i 5. „O naruszeniu religii katolickiej” – reformacja pogłębia niezgodę narodową. Religia katolicka jedynym ratunkiem, katalizatorem zjednoczenia,
6. „O monarchii i królestwie” – państwem powinien rządzić król zgodnie z radami mądrej rady. „złota wolność szlachecka” gubi polaków gdyż jest wykorzystywana przez magnaterię do osiągnięcia własnych celów, co prowadzi do anarchii,
7. „Prawa niesprawiedliwe” – bez praw sprawiedliwych nie ma wolności, wylicza niesprawiedliwe prawa (w tym prawo o mężobójstwie). Żąda wolności osobistej dla chłopów, chociaż, jak Modrzewski akceptuje stany społeczne,
8. „O niekarności grzechów jawnych” – przedstawia uczucia patriotyczne: miłość do ojczyzny, oburzenie na jej złych synów, niepokój o losy Rzeczypospolitej i nadzieję, że dobry Bóg ustrzeże Polskę od zguby. „Grzechy jawne” wołające o pomstę do nieba są to: brak sprawiedliwie działającego wymiaru sprawiedliwości, mężobójstwo, lichwa i nieprawne nabywanie majętności, zbytki, kradzież dobra pospolitego, wyzysk sierot przez złych opiekunów. Po tym rachunku sumienia Skarga stosując styl biblijnych proroków zapowiada upadek Polski, jeśli jej obywatele sięnie poprawią.
Jan Ostroróg „Memoriał o poprawie Rzeczypospolitej” -traktat zawierający projekt reformy ustroju państwowego i społecznego Polski, opierał się on na gruncie niezależności od papiestwa i cesarstwa:
– kościół podporządkowany państwu, król wyznacza biskupów,
– zniesienie opłat na rzecz Kurii Rzymskiej: Annat i świetopierza,
– zakaz apelacji od polskich sądów duchownych do Rzymu,
– konieczność wzmocnienia władzy królewskiej,
– ujednolicenie prawa (takie samo dla wszystkich stanów),
– wzmocnienie obronności kraju (chłopi, mieszczanie w pospolitym ruszeniu),
Akcenty stanowe: niedopuszczenie młodzieży chłopskiej do studiów, postulat zniesienia cechów (mieszczaństwo).
