1. Obraz epoki Balzaka
a) Stosunki panujące we Francji po obaleniu ustroju feudalnego
• okres triumfalnego panowania mieszczaństwa po zwycięstwie rewolucji mieszczańskiej we Francji w 1789 roku; po obaleniu ustroju feudalnego zwycięskie mieszczaństwo bogaci się różnymi sposobami, organizując nowe życie na gruzach feudalizmu i szybko zaczyna myśleć tylko o sobie,
• Napoleon protektorem mieszczaństwa; rozdaje majątki zasłużonym oficerom, obdarowując ich tytułami szlacheckimi i arystokratycznymi; po jego upadku nastają we Francji czasy, zwane okresem Restauracji,
• powrót do kraju arystokracji przebywającej na emigracji; odzyskuje ona dawne znaczenie i zaczyna się liczyć szczególnie w życiu towarzyskim, a świeżo upieczeni hrabiowie zabiegają teraz o kontakty z nią, imponują im dziedziczone od wielu pokoleń tytuły,
• szybki wzrost roli salonów wielkich dam; pragną w nich bywać wzbogaceni mieszczanie, bankierzy i kupcy zabiegający o godności i tytuły – wzrost roli burżuazji w pore-wolucyjnej Francji; arystokracja rodowa sprawuje jeszcze \”honory\”, ale zaczyna ją już wypierać bogaty kapitał; bankierzy i finansiści dążą do bogacenia się i zajęcia miejsca arystokracji rodowej, stanowią nową arystokrację pieniądza i odgrywają coraz większą rolę w życiu politycznym i gospodarczym kraju,
• drobnomieszczaństwo i biedota, żyjąca we Francji obok arystokracji rodowej i burżuazji,
• wszechwładza pieniądza w porewolucyjnej Francji; pieniądz jest:
– niezbędnym warunkiem zrobienia kariery życiowej i osiągnięcia wyższego szczebla w hierarchii społecznej oraz zaspokojenia ambicji,- jedynym miernikiem i jedyną wartością w stosunkach ludzkich,
czynnikiem, od którego zależy wszystko w społeczeństwie.
l. Balzak i jego „Komedia ludzka\”
• wybitny francuski powieściopisarz, mieszczanin, awansujący do szczytów burżuazyjno-arystokratycznych, rozmiłowany w luksusie i przepychu; bierze ślub z Polką, Eweliną Hańską, pochodzącą z hrabiowskiej rodziny Rzewuskich, tuż przed swoją śmiercią, kiedy jest już u kresu sił,
• jego wielki cykl powieściowy (97 utworów) objęty wspólnym tytułem „Komedia ludzka\”; nie ukończony (miał obejmować 137 utworów), ukazujący wierny obraz współczesnego pisarzowi społeczeństwa kapitalistycznego, w którym jest pogoń za pieniądzem i władzą; obraz, jakiego nie stworzył nikt ani przed nim, ani po nim, a w którym nawiązuje do „Boskiej komedii\” Dantego, aby przeciwstawić jej ludzki charakter \”piekła\” Paryża i prowincji francuskiej,
• „Ojciec Goriot\” jest jedną z najbardziej popularnych powieści z cyklu „Komedia ludzka\”; utwór o cierpieniu skrzywdzonego ojca, o losie, jaki zgotowały mu córki; utwór piękny, ale bardzo smutny, wielkie dzieło realizmu i wielkie dzieło krytyki społecznej, uznane za jedno z arcydzieł pisarza, nazwane przez niego samego „sceną paryską\”,
• pomysł napisania „Ojca Goriot\” nasunęło pisarzowi poznane podczas jego praktyki prawniczej wydarzenie o pewnym ojcu, który błagał o szklankę wody i nikt przez dwadzieścia godzin agonii nie przyszedł mu z pomocą; jedna jego córka była wówczas na balu, a druga w teatrze, chociaż obie wiedziały, w jakim stanie jest ojciec.
V Obraz życia Paryża w latach dwudziestych XIX wieku w świetle powieści „Ojciec Goriot\”
B) Mieszczański pensjonat p. Vauquer
• czas i miejsce akcji: akcja utworu przypada na okres od listopada 1819 do lutego 1820 roku i toczy się w Paryżu na przemian w pensjonacie mieszczańskim i w salonach arystokracji oraz bogatej finansiery, a więc w dzielnicy nędzy i w dzielnicy bogaczy,
• pensjonat p. Vauquer dla rentierów i studentów, położony w Dzielnicy Łacińskiej, rozmieszczony na trzech piętrach i urządzony zależnie od ceny, tym gorzej, im lokator mniej płaci i wyżej mieszka; na poddaszu nad trzecim piętrem mieszka w dwóch maleńkich pokojach Krzysztof, służący p. Vauquer i Sylwia, jej kucharka,
• nędzna wegetacja klientów p. Vauquer, gnieżdżących się w obskurnych norach pensjonatu w odrażających warunkach,
• codzienne spotkania pensjonariuszy (przy wspólnym stole), reprezentujących różne warstwy społeczne, ich wieczory spędzone na rozmowach i grach towarzyskich,
• p. Vauquer – właścicielka pensjonatu jako przedstawicielka drobnomieszczaństwa; jej chciwość, zakłamanie, skąpstwo, chytrość i wyrafinowanie.
b) Salony arystokracji i wielkiej burżuazji położone w dzielnicy Saint-Germain
• przepych domu wicehrabiny de Beaus\’eant reprezentującej arystokrację rodową; władczyni mody; dyskretnej, subtelnej i wytwornej damy, która przez swoje nazwisko i majątek należy do szczytów arystokracji, ma duże wpływy i znaczenie, jej dom jest ozdobą całej dzielnicy; urządza wspaniałe bale, na które zaprasza czasem i takie panie, które o tym marzą; od trzech lat ma ona romans z magnatem portugalskim, ale ten porzucają i żeni się z inną kobietą,
• luksusowe salony bankiera de Nucingen i hrabiego de Re-stand – mężów córek Goriota,
• kontrast dwóch środowisk ukazanych w powieści: ojciec Goriot gnieździ się w obskurnej norze pensjonatu p. Vauquer, a jego córki mieszkają w wytwornych salonach; Rastignac również pragnie wydostać się z ciężkich warunków i rozpocząć inne życie,
• Balzak daje w powieści obraz Paryża drugiego dziesiątka lat XIX wieku, odtwarzając jego życie na podstawie obserwacji różnych środowisk: arystokracji, bogatej burżuazji i drobnomieszczaństwa, odsłania dno „piekła\” Paryża; ukazuje wielki świat tych, co rządzą i mają pieniądze, tj. arystokracji i wielkiej burżuazji oraz świat nędzy, drobnomieszczaństwa,
• Vautrin mówi:
„Paryż jest śmietnikiem. Ci, co paćkają się w nim w powozie to uczciwi ludzie; ci co paćkają się pieszo to łajdaki. Niech ci się zdarzy nieszczęście zwędzić cokolwiek, będą cię pokazywali po sądach jako osobliwość. Ukradnij milion, będziesz figurował w salonach jako cnota\”.
I Dzieje ojca Goriot i jego córek
a) Tragiczna komedia kupca Goriot
• w młodości robotnik w handlu mąką, wykupił „interes swego pana\”, gdy ten zginął w czasie pierwszych rozruchów w 1789 roku; dorobił się dużego majątku na handlu mąką i zbożem w czasie rewolucji, gdy ceny zboża gwałtownie wzrosły,
• straciwszy ukochaną żonę po siedmiu latach małżeństwa, poprzysiągł zostać wiernym jej pamięci i skupił uczucia na dwóch córeczkach; ubóstwiał je i wychowywał , jak księżniczki\”, otaczając je zbytkiem i nie szczędząc dla nich pieniędzy; miały wszystko, co chciały, nawet własne powozy,
• marzył, aby jego córki żyły w dostatku i były szczęśliwe,
• dzięki jego majątkowi córki powychodziły za mąż zgodnie z wymogami owych czasów – Anastazja za hrabiego de Restand, a Delfina za bankiera de Nucingen; pierwsza za człowieka z tytułem, druga za człowieka z pieniędzmi; obydwaj jego zięciowie, bezwzględni i okrutni, ożenili się z córkami handlarza mąką, aby zagarnąć jego pieniądze i po dwóch latach wyrzucili go ze swoich domów,
• nadal zajmuje się handlem mąką, jest to całe jego życie, ale córki i zięciów bardzo to razi, więc znosząc przez pięć lat ich nalegania, godzi się wreszcie wycofać z handlu, ze znacznym kapitałem osiągniętym ze sprzedaży sklepu oraz ostatnich zysków,
• zamieszkuje od 1813 r. w pensjonacie p. Vauquer, zajmując przez dwa lata najlepszy pokój, a później przenosi się na drugie piętro, aby mniej płacić, a następnie na trzecie, a zaoszczędzone pieniądze oddaje córkom, nie jest przez córki przyjmowany ani goszczony, a sam je rzadko odwiedza, wchodząc do ich domów ukradkiem, kuchennymi schodami, boi się zięciów, a stęskniony za córkami wyczekuje na ulicy, by je zobaczyć, jego ślepa, namiętna, anormalna, nienaturalna wprost miłość do córek, jego obsesja na tym tle i bezgraniczne oddanie dla nich; ubogi, przedwcześnie postarzały, żyje wyłącznie ich życiem, nie potrafi myśleć o nikim i o niczym, tylko o nich, chętny spełnić każdą ich zachciankę, nawet za cenę własnych, największych wyrzeczeń, wyzbywając się stopniowo wszystkiego, co ma i sprzedając resztki swoich zasobów, chociaż wcześniej zabezpieczył dla nich renty po 50 tysięcy franków rocznie do końca ich życia; tuż przed swoją chorobą i śmiercią mówi do Delfiny: „Ta myśl, że jesteś spokojna i zabezpieczona, toż ta myśl łagodziła wszystkie moje bóle, koiła zgryzoty\”, naiwny, zaślepiony i bezradny w stosunku do własnych córek, wykorzystywany przez nie, odsuwany, ukrywany przed otoczeniem; uświadamia sobie powoli, że córki go nie kochają, ale myśl tę odpycha od siebie, jego uczucie ojcowskie ma w sobie coś anormalnego, coś z niezdrowej erotycznej podniety; namawia Eugeniusza, aby został kochankiem jego córki i chociaż sam mieszka już jak nędzarz, wydaje ostatnie pieniądze na urządzenie luksusowego apartamentu, aby ten miał gdzie przyjmować jego córkę, poświęcił całe życie i majątek karierze córek; nawet gdy już żyje w skrajnej biedzie, jeszcze gotów jest zadowolić ich egoizm, ambicje i namiętności, tylko że już nie jest w stanie tego uczynić,
umiera w nędzy i samotności i przed skonaniem na próżno oczekuje na przybycie córek, odrzucony przez nie w haniebny sposób; w przedśmiertnym, wstrząsającym monologu mówi z goryczą: „Ja sam zawiniłem swoją miłością\”.
b) Obojętność i wyrachowanie córek ojca Goriot
• odwiedzają ojca wtedy, gdy chcą zdobyć od niego pieniądze; starają się go ograbić do reszty, wykorzystując jego miłość,
• wyrachowane, obojętne i złe, odsuwają się od ojca, wstydzą się go, bo jest żywym symbolem ich niskiego pochodzenia,
• powychodziły dobrze za mąż, wiążąc się ze sferami dawnych i nowych władców społeczeństwa i zatonęły w sieci paryskich układów, zakłamania i bagna moralnego,
• Delfina, żona finansisty, zdobyła pozycję wśród burżuazji, ale nie wśród arystokracji, stąd nienawiść do swej siostry, żony hrabiego; dlatego chętnie zostaje kochanką Ratignaca, mając nadzieję, że on jako kuzyn p. Beaus\’eant utoruje jej drogę do salonów; gdy doczekała się wreszcie zaproszenia od p. Beaus\’eant jest nim tak uszczęśliwiona, że nawet nie dociera do niej świadomość o agonii ojca,
• małżeństwo Anastazji z hrabią de Restand ukazuje przenikanie burżuazji do sfer arystokratycznych,
• wysoki status społeczny obu par nie pozwala im na traktowanie ojca na równej stopie, stąd odtrącenie go przez zięciów i córki; ten konflikt uczuć ma więc swoje uwarunkowanie społeczne,
• córki opuściły ojca i moralnie zabiły; przyczyniły się też bezpośrednio do jego apopleksji i zgonu oraz zabrakło ich za jego trumną,
• ich stosunek do ojca jest przykładem rozkładu rodziny; typowy dla rodzin mieszczańskich w okresie Balzaka we Francji.
I. Graleria typowych postaci w powieści, krytyka stosunków społecznych
n) Droga kariery Eugeniusza de Rastignac
21-letni student prawa, syn zubożałej rodziny szlacheckiej \’ z południowej Francji, przybyły z prowincji do Paryża na studia; rodzina może mu zapewnić jedynie skromne utrzymanie, dlatego mieszka w pensjonacie p. Vauquer; posiada tylko zdolności, wychowany na prowincji jest uczciwy, ambitny, prostolinijny i pełen młodzieńczych ideałów; pracą swoją i wysiłkiem intelektualnym chciałby zdobyć w przyszłości pozycję i majątek i pomóc swoim rodzicom i rodzeństwu; chce zawdzięczać wszystko swojej zasłudze, ale kontakt z paryskim światem zmienia go; zaczyna marzyć już nie o lepszych warunkach życia, ale o wytwornych, nęci go inny świat, świat zbytku i dobrobytu, wykorzystując swoje szlacheckie urodzenie, składa wizytę, z polecenia swej ciotki de Marcillac, dalekiej kuzynce, wi-cehrabinie de Beaus\’eant, znajdującej się na wyżynach ówczesnego społeczeństwa i znającej reguły gry w wielkim świecie; czuje się niemal szczęśliwy, że może przedstawić się jako krewny kuzynki, w której żyłach płynie królewska krew, otrzymuje od p.Beaus\’eant pierwsze lekcje-jaką powinien kroczyć drogą; ona poucza go, że nikim w świecie nie będzie, jeśli nie znajdzie kobiety, która by się nim zajęła, ale musi być ona młoda, bogata, wytworna; tłumaczy mu, jak ma postępować w wielkim świecie, by kobiety za nim szalały, „powodzenie jest wszystkim, to klucz do władzy\”; później wręcza mu zaproszenie dla Delfiny, która tego tak bardzo pragnie, a za to Eugeniusz zyska od niej wszystko, co zechce, od pana Vautrin otrzymuje inne lekcje; ten tłumaczy mu, że w życiu należy być bezwzględnym, chytrym i poshigiwac się podstępem; radzi mu, aby nie przywiązywał wagi do swoich zasad i przekonań ani do tego, co mówi, lecz kierował się w życiu okolicznościami, sytuacjami i wypadkami, chce obalić u niego wszelkie hamulce i zasady moralne, uważa, że nie ma złego sposobu ani złej drogi, gdy chodzi o zrobienie kariery, a zbrodnicze praktyki stosuje się nawet w rodzinach, tylko świat o nich nie wie, bo są schludnie wykonane, nie godzi się na cyniczną pomoc Vautrina, gdy ten kusi go zbrodniczym planem uczynienia z Wiktoryny Taillefer milionowej dziedziczki i podsuwa mu myśl o małżeństwie z nią; ma jeszcze pewne skrupuły moralne i nie chce korzystać z majątku zdobytego drogą podstępnego zgładzenia jej brata, jest jeszcze wrażliwy; martwi się np. tym, że wykorzystuje dobroć matki i rodzeństwa, dlatego płacze, gdy dowiadujesię, że matka sprzedała rodzinne klejnoty, aby zdobyć dla niego pieniądze; żal mu również ojca Goriot, sprzedającego resztki swoich zapasów, by wykupić weksle swojej córki, poznaje stopniowo prawidła rządzące ludźmi; uświadamia sobie nierealność i śmieszność swoich idealnych zamierzeń, uczy się operować fałszem, zawierać odpowiednie przyjaźnie i wykorzystywać możliwości flirtu, zaczyna robić karierę dzięki protekcji kobiet z wyższych sfer; poznaje Delfinę i dalsza jego droga będzie coraz bardziej od niej uzależniona,
działa, nie przekraczając prawa, ale płynnie włączając się w bezprawie paryskiego środowiska i wnikając coraz głębiej w jego kręgi; dopasowuje się do zepsutego świata Paryża i rządzących nim praw; demoralizuje się pod wpływem złego otoczenia; jest przykładem wpływu środowiska na kształtowanie się osobowości człowieka; nie prezentuje prawej, czystej i szlachetnej postawy wobec życia, bo uważa, że taka nie ma szans powodzenia,
zaczyna iść przez życie, sprytnie, zręcznie i pewnym krokiem, przygotowując się do zrobienia zawrotnej kariery -zdobycia stanowiska majątku i pozycji jako wybitnej osobistości w świecie polityki, która zostaje ukazana już nie w tej powieści, ale w dalszej części „Komedii ludzkiej\”, z poświęceniem pielęgnuje nieszczęśliwego, chorego ojca Goriot, jest przy jego agonii i idzie za jego trumną na cmentarz razem z Krzysztofem; obaj stanowili orszak żałobny, za którym jechały puste karety córek zmarłego, w postaci jego ukazuje Balzak aspiracje ówczesnego pokolenia, które najróżniejszymi sposobami dąży do zdobycia pieniędzy, zaszczytów i sławy, zabiegając o kontakty ze światem arystokracji odzyskującej znaczenie lub (jak u Eugeniusza) burżuazji, bankierów i finansistów; droga do ich kariery wiedzie przez związki Z bogatymi damami paryskich salonów; w portrecie Ratignaca są autobiograficzne rysy samego Balzaka.
Dzieje tejemniczego p. Vautrin
40-letni, wesoły, dowcipny, bystry, inteligentny, opanowany, miły, nawet uczynny, niezwykły, każdemu służy radąi pomocą, pewny siebie, o stanowczym spojrzeniu, ma dziwną siłę wzroku, niewrażliwy na kobiety, postać skomplikowana, silny, myśli logicznie, bardzo zdolny, zmarnowany, jego właściwe nazwisko Jakub Colin, ukrywa się pod nazwiskiem Vautrin – czyli Ołży-Smierć (nosi czarną perukę), przestępca, kryminalista zbiegły z galer, skazany i ścigany przez prawo, szef przestępczego podziemia Paryża, uosobienie zbrodni, która jest jego żywiołem, prawdziwy zbrodniarz, z powołania,postać wykreowana przez Balzaka na przykładzie Vidocq\’ a, byłego kryminalisty, a później wybitnej osobistości w kryminalnej policji francuskiej, gdzie stworzył świetną brygadę wyróżniającą się bardzo dobrymi rezultatami w ściganiu przestępców; z nim właśnie pisarz spotyka się celowo, chcąc go poznać, by stworzyć postać p. Vautrin i innych przestępców „Komedii ludzkiej\”, jest okrutnym, cynicznym wcieleniem zła, jakimś demonem piekła paryskiego; reprezentuje występek brutalny, jawny, bez maski obłudy, gra w otwarte karty, jest człowiekiem poza społeczeństwem i poza prawem, człowiekiem bez skrupułów, przestępcą, który wszystko wie i wszystko może, odgrywa rolę kusiciela – szatana, uważa, że: „Tajemnicą wielkich fortun bez jawnego źródła jest zawsze jakaś zbrodnia, zapomniana, bo wykonano ją schludnie\”, czuje nienawiść do całego świata, jest zbuntowany przeciwko niemu, pełen pogardy i pragnie go zniszczyć swoim postępowaniem; uważa, że świat jest tak zły i tak bardzo zepsuty, że trzeba go zniszczyć – oto jego własna filozofia i moralność, mówi, że życie jest „jak kuchnia, aby w niej cokolwiek zrobić, trzeba pobrudzić ręce\”, prowadzi dość tajemniczy tryb życia; jest obecny w pensjonacie tylko w czasie posiłków, wychodzi wieczorem i wraca koło północy, sam sobie otwiera drzwi pensjonatu, gdyż otrzymał, on jeden tylko, klucz od p. Vauquer, • powodzenie w świecie zapewniają mu spryt, przebiegłość i brak skrupułów,
– dla pensjonariuszy wydawał się niekiedy człowiekiem dość dziwnym, skomplikowanym, zagadkowym i trudnym do odgadnięcia,
• swoje właściwe oblicze odkrył przed Eugeniuszem, chcąc go zrobić wspólnikiem, sądząc, że ten zgodzi się, aby pożegnać się z biedą; chce zdobyć duży majątek i rozpocząć nowe, dostatnie życie gdzieś daleko, np. w Stanach Zjednoczonych; wierzy, że pieniądz jest wszystkim – środkiem, celem i motorem wszelkich ludzkich działań,
• pada ofiarą donosu,
• Balzak podkreśla, że są jeszcze gorsi od niego zbrodniarze.
C)Rola pieniądza w życiu bohaterów powieści
• prawo pieniądza rządzi losem ojca Goriot, podobnie jak losem innych postaci powieści; Goriot mówi: „Pieniądz to życie, pieniądz może wszystko\”, „Pieniądz daje wszystko, nawet dzieci\”,
– pieniądz jest przedmiotem wiary p. Vautrin,
« prawo pieniądza określa drogę kariery Eugeniusza; dochodzi on do wniosku, że dobre urodzenie niewiele znaczy, gdy się nie ma pieniędzy; trzeba je zdobyć, by cieszyć się pełnią życia; w walkę o pieniądze i władzę zostaje wciągnięta jego ambicja i wszystko zostaje jej podporządkowane,
» pieniądz czyni spustoszenie moralne w sercu obu córek ojca Goriot, a miał zapewnić im szczęście, a jemu wdzięczność,
• pieniądz jest jedynym miernikiem i jedyną wartością w stosunkach ludzkich; wszystkie postacie określane są przez stosunek do niego.
. „Ojciec Goriot\” modelem klasycznej powieści realistycznej
• Balzak, twórca realizmu zwanego krytycznym, dojrzałym lub wielkim; stworzył model klasycznej powieści realistycznej nie znanej dotąd w historii literatury francuskiej; powieść realistyczna – to utwór, który wiernie i szczegółowo, niemal fotograficznie odzwierciedla rzeczywistość – ludzi i zdarzenia; wg. Stendhala \”powieść jest zwierciadłem\”,
• cechy powieści realistycznej:
– prawdopodobieństwo fabuły utworu; wydarzenia realne, brak fantazji, wizji,
– bohater jednostką silną i przedsiębiorczą, znajdującą się często na granicy dwóch światów: feudalnego i kapitalistycznego, zwykłego i przestępczego; np. postać Vautrina,
trzecio osób owy, wszechwiedzący narrator, znający nawet myśli bohaterów, obecny w powieści „Ojciec Goriot\”.
6.Problemy ogólnoludzkie i ponadczasowe w powieści „Ojciec Goriot\”
• miłość rodzicielska (ostrzeżenie, aby nie towarzyszyła jej naiwność i zaślepienie rodziców wobec dzieci),
• poczucie obowiązku dzieci wobec rodziców (ostrzeżenie dla wszystkich niewdzięcznych dzieci na świecie, zapominających o swych obowiązkach),
• prawo i siła pieniądza (układy, zależność, interesy, zanik szczerości uczuć),
wpływ otoczenia na młodego człowieka (niebezpieczeństwa), problem moralności ludzkiej (zbrodnia, oszustwo, wykorzystanie słabego, zdrada, romans pozamałżeński).
