LUDNOŚĆ
Kontynent europejski ma swoje specyficzne problemy ludnościowe wyróżniające go spośród pozostałych kontynentów. Należy do nich obecnie najmniejsze tempo przyrostu ludności ,wynika to nie tylko z małego przyrostu naturalnego ,ale i ujemnego salda migracji. W ciągu minionego półwiecza Europa przeżyła wiele wstrząsów politycznych , I i II wojna światowa pociągnęły nie tylko wielomilionowe straty bezpośrednie zabitych , ale i straty pośrednie w zabitych , ale i straty pośrednie spowodowane zmniejszoną liczbą urodzeń oraz wyższą śmiertelnością na skutek złych warunków życia w czasie wojny. Średnie wieloletnie za lata 1963-69 wykazują że w Europie jest najniższy współczynnik urodzeń ( 18% ) , niemal dwukrotnie niższy od średniej światowej ( 33% ) . Afryka ma współczynnik urodzeń 2,5 razy wyższy niż Europa , inne kontynenty również przewyższają Europę pod tym względem .Współczynnik zgonów ( 10% ) jest w Europie niższy od średniej światowej ( 14% ) , ale taki sam jak w Ameryce i Australii . Stąd też przyrost naturalny w Europie jest przeszło dwukrotnie niższy od przyrostu światowego .Wszystkie te przyczyny spowodowały ,że udział Europy w zaludnieniu świata .zmniejsza się nieustannie .Wyniszczenia wojenne i emigracja wywarły wpływ na strukturę płci ludności. Większość krajów europejskich , a zwłaszcza uczestniczących w II wojnie światowej , miała dużą przewagę kobiet , dochodzącą w skrajnych przypadkach nawet do 124 kobiet na 100 mężczyzn . Takiego układu nie zdołał wyrównać nawet 25 – letni okres ,w którym wśród noworodków przeważali chłopcy. W krajach , które nie brały udziału w wojnie proporcje są niewielkie i poza kilkoma wyjątkami przewagę liczebną mają kobiety. Te same przyczyny były powodem szczególnie dotkliwych strat w niektórych grupach wieku ( mężczyźni zdolni do służby wojskowej ) , co spowodowało mniejszy udział roczników produkcyjnych . Na kontynencie europejskim również najbardziej zaawansowany jest proces starzenia się ludności . Tutaj postępy medycyny i opieki społecznej doprowadziły do znacznego wydłużenia się przeciętnej trwania życia , co spowodowało wzrost udziału najstarszych grup wieku ,a więc liczbę ludności nieproduktywnej . Prócz przyczyn czysto demograficznych , również nierównomierny rozwój gospodarczy doprowadził do występowania regionalnych nadwyżek lub niedoborów siły roboczej , które z kolei wyzwalały zarówno stałe , jak i sezonowe migracje ludności . Tak więc specyfika demograficznego obrazu europy dotyczy procesów dynamiki i struktury ludności uwarunkowanych historycznie i mających swoje przyczyny w stosunkach społeczno – gospodarczych .
Rozwój i rozmieszczenie ludności
Europa jest małym kontynentem obejmującym zaledwie 7,7 % powierzchni lądów , ale skupiającym 17,1% ludności świata ( 1973 r. ) . Jej udział w zaludnieniu świata był znaczny. W XIX w. Europa przeżyła rewolucję demograficzną , która dała podwojenie liczby ludności mimo bardzo dużej ekspansji migracyjnej na inne kontynenty . Wzrost ten był jeszcze silniejszy w początkach XX w. , który przerwała I wojna światowa .
Wzrost ludności w latach 1920 – 1939 szacuje się na 56,6 miliona . Tempo wzrostu w poszczególnych krajach było nierówne . Kraje Europy pd. i wsch. miały wzrost niekiedy dwukrotnie większy od przeciętnego dla Europy. Wzrost zaludnienia krajów Europy pn. i Zach. Był niewielki i zamykał się w granicach 7 – 14 % . Jedynie w Irlandii zanotowano spadek liczby mieszkańców . W konsekwencji zaszły zmiany w rozmieszczeniu ludności Europy , na rzecz wzrostu udziału ludności krajów Europy Wsch. . Duże straty poniosła Europa podczas II wojny światowej , oceniane są na 13,6 milionów , przy czym szacunek ten nie jest zbyt ścisły ze względu na poważne zmiany granic państw europejskich oraz silne procesy migracyjne. W latach 1950 – 1971 , ludność Europy wzrosła o 114 milionów mieszkańców. Oznacza to wzrost 2,5 razy większy niż w stuleciu między 1650 – 1750 rokiem , natomiast niewiele mniejszy niż w stuleciu między 1750 – 1850 r.
Czołową pozycje wśród państw europejskich , pod względem ludności zajmuje ZSRR ( część europejska ). Z 188 milionów mieszkańców .
W 1973 r. na drugim miejscu znajduje się NRF -59,9 milionów ( 1973 ). Polska zajmuje siódmą pozycję – 33,4 miliony mieszkańców.
Inna będzie kolejność jeśli za podstawę porównania przyjmiemy gęstość zaludnienia ,średnia w Europie wynosi 62 mieszkańców na kilometr kwadratowy. Najgęściej zaludnione są państwa :
– Europy zach. :
. Holandia – 329
. Belgia – 320
. NRF -242
. Wielka Brytania – 229
Niższa dla naszego kontynentu jest gęstość zaludnienia w krajach Europy pn.:
. Szwecja – 18
. Finlandia – 2
. Norwegia – 12
. Islandia – 2
Jedynym wyjątkiem w Europie zach. jest Irlandia – 43
Trudne warunki środowiska geograficznego , szczególnie klimat i rzeźba terenu przyczyniają się do niskiej gęstości zaludnienia Europy pn. oraz obszarów górskich. Nie wyklucza to większych skupisk ludności na obszarach bogatych w minerały lub obszarach turystyczno – uzdrowiskowych.
Charakterystyczną cecha Europy jest wielki rozwój miast , w których skupia się przeszło 60 % ludności kontynentu . Rośnie nie tylko liczba miast , ale gwałtownie przyrasta ludność dużych miast , za które uważa się miasta powyżej 100 tysięcy mieszkańców . Proces urbanizacji ma w Europie długą tradycję i w ciągu dziejów przechodził wiele zmian . Współcześnie powszechnemu wzrostowi liczby ludności miejskiej towarzyszy rozwój wielkich miast wchłaniających pobliskie mniejsze miasta i okoliczne wsie .W ten sposób powstają wielkie aglomeracje , otoczone miastami satelitami , bądź też konurbacje , czyli zespoły miast zgrupowane na niewielkiej przestrzeni często bezpośrednio sąsiadujące z sobą , powiązane więzami produkcyjnymi i gospodarczymi . Po II wojnie światowej tempo wzrostu ludności miejskiej było szybsze niż ludności wiejskiej . Odbywało się to przede wszystkim drogą napływu ludności ze wsi do miast , a także przez włączenie w granice miast okolicznych terenów wiejskich i nadawanie praw miejskich wsiom .
Większość krajów europejskich charakteryzuje przewaga ludności miejskiej . Na czoło wysuwają się :
– Belgia
– Wielka Brytania
– Szwecja
– NRF , gdzie udział ludności miejskiej przekroczył 80 % . Wysoki odsetek ludności miejskiej występuje ponadto w :
– Danii
– Holandii
– Islandii
– NRD
– Francji .
Kraje Europy pd. i wsch. są stosunkowo mniej zurbanizowane , do wyjątkowo mało zurbanizowanych należą :
– Portugalia
– Jugosławia
– Albania .
Ruch naturalny ludności
Gwałtowny wzrost zaludnienia na początku XIX w. Zaczął się od zmniejszania śmiertelności . Następstwem rewolucji przemysłowej była rewolucja demograficzna , która dzięki opanowaniu plagi głody i chorób , przy wysokiej stopie urodzeń przyniosła wysoki przyrost naturalny . Wojny światowe niosły za sobą nie tylko olbrzymie straty w ludziach , ale i obniżenie rodności . Po wojnach następowały procesy kompensacji urodzeń , poprzedzone wzrostem liczby zawieranych małżeństw , co dawało przejściowy wzrost przyrostu naturalnego .
W większości krajów stopa urodzeń przekracza 20 na 100 mieszkańców , a w Albanii , Jugosławii i w Polsce nawet 30 . W dwunastu krajach współczynnik urodzeń był wyższy niż przed wojną , mi. we:
– Francji
– Austrii
– Szwajcarii
– Norwegii
– Albanii.
Przyczyny obniżania się współczynnika zgonów należy upatrywać w dalszych postępach medycyny , organizacji higieny publicznej i sukcesach w walce ze śmiercią wśród najmłodszych. O ile w latach 1935 – 1939 w wielu krajach na 1000 żywo urodzonych dzieci umierało w pierwszym roku życia ponad 100 , o tyle obecnie maksymalne wartości notujemy w :
– Portugalii – 45
– Jugosławii -43
– Rumunii – 38 , a zatem przeszło dwukrotnie niższe od maksymalnych przedwojennych .
Polska mimo poważnych osiągnięć należy wciąż do krajów europejskich o dość wysokim współczynniku zgonów niemowląt.
Wszystkie kraje Europy z wyjątkiem NRD i NRF wykazują dodatni przyrost naturalny , a w szeregu krajów Europy zach. i środkowej jest on obecnie wyższy niż przed II wojną światową . Wyższy przyrost miały również niektóre państwa Skandynawskie oraz Europy pd. , zwłaszcza Hiszpania . Przyrost naturalny ludności w Polsce ( 1973 ) wynosił 9,6 % i był niższy niż przed wojną . Do krajów o najwyższym przyroście należy :
– Rumunia – 11,2 %
– Hiszpania – 10,7 %
– Jugosławia – 9,3 % ,
skrajnie wysoki przyrost naturalny jest w Albanii – 27,8 % w 1969 roku.
Struktura płci i wieku ludności
W europejskim kręgu kulturowym występują wyższe urodzenia chłopców niż dziewcząt , niemniej na skutek szybszego wymierania mężczyzn oraz strat wojennych obserwujemy przewagę liczebna kobiet .
Do krajów , gdzie notuje się przewago mężczyzn należą :
– Albania – 51,4 %
– Islandia , Irlandia , Bułgaria , Szwecja – 50 %
W większości krajów Europy udział mężczyzn waha się w granicach – 48,5 – 49,5 % .
W Polsce chociaż straty wojenne były duże udział mężczyzn wynosi – 48,6% .Generalnie można stwierdzić , że kraje Europy wsch. mają niski udział mężczyzn spowodowany stratami wojennymi. Ciekawym przykładem może być Portugalia – 48,2 % , gdzie niski odsetek mężczyzn spowodowany był ich emigracją . W przeciwieństwie do Irlandii z której w znacznym stopniu emigrowały kobiety.
Struktura wieku ludności i jej cech analizujemy trzy grupy wieku :
– przedprodukcyjna uznajemy młodzież w wieku 0 – 19 lat . Maksymalny jej udział występował pod koniec lat sześćdziesiątych w
. ZSRR – 38 %
. Jugosławii ,Polsce , Finlandii , Holandii , Portugalii ,Rumunii – 35 %
Bardzo niski był natomiast w krajach :
. Europy środkowej – 31 %
. Wielkiej Brytanii , Bułgarii , Szwecji – 28 %
– produkcyjna , która mieści się w przedziale wieku 20 – 64 lata w poszczególnych państwach waha się w granicach od 50 % do 60 % . Najniższy występuje w :
. ZSRR – 50 %
. Następnie w Holandii , Jugosławii ,Polsce , wysoki w takich krajach jak :
. Szwecja
. Wielka Brytania
Wysoki odsetek ludności w wieku produkcyjnym jest korzystny dla gospodarki , niemniej niski udział młodzieży może wpłynąć na ograniczenie procesów reprodukcji w przyszłości.
– poprodukcyjna ludzie po 65 roku życia . Wskazuje na zaawansowanie procesu starzenia się społeczeństwa . Większość krajów Europy charakteryzuje się dojrzałością demograficzna , a najstarsze społeczeństwa występują w :
. NRD – 17 %
. Austrii , Szwajcarii , Belgii – 14 %
Ponadto wiele krajów ma powyżej 10 % ludności w wieku poprodukcyjnym .Najmniej zawansowany proces starzenia się występuje w :
. Hiszpanii
. Portugalii
. Jugosławii
. Rumunii
. Finlandii
Polska z udziałem 9 % należy do grupy państw o stosunkowo małej liczbie ludzi starych .
Skład narodowościowy
Większość współczesnej ludności Europy stanowi mieszaninę czterech typów antropologicznych , zwanych rasami :
– Nordyczna – występuje koło M. Północnego i M. Bałtyckiego.
– Laponoidalna – rozrzucona na arktycznych peryferiach Europy oraz w Europie środkowej od Siedmiogrodu po Francję
– Armenoidalna – występuje w zach. części Płw. Bałkańskiego oraz częściowo na Płw. Pirenejskim i Apenińskim , śródziemnomorskiej
– Dominującej – w zach. części basenu M. Śródziemnego oraz we wsch. części Płw. Bałkańskiego .
– Paleoeuropeidalne – są charakterystyczne dla ludów ugrofińskich występujących w pn. – wsch. Europie .
Powyższe zróżnicowanie rasowe jest oparte na cechach fizycznych budowy ciała i czaszki , karnacji skóry , barwie oczu i włosów .Te cechy nie mogą jednak służyć dla wyróżnienia narodowości , chociaż w pewnych przypadkach istnieją zbieżności występowania typów antropologicznych przez określone narody .Pod względem językowym Europa jest dość jednolita , większość bowiem jej mieszkańców należy do rodziny indoeuropejskiej . Ponad 90 % ludności europejskiej wchodzi w skład trzech grup językowych rodziny indoeuropejskiej :
. słowiańskiej
. romańskiej
. germańskiej
Z innych na uwagę zasługują rodziny :
. uralska
. turecka
W skład grupy słowiańskiej , zajmującej Europę Wsch. , wchodzą :
– Rosjanie
– Ukraińcy
– Polacy
– Białorusini
– Czesi
– Bułgarzy
– Serbowie
– Chorwaci
– Słowacy
– Słoweńcy
– Macedończycy
– Bośniacy
– Czarnogórcy
– Łużyczanie
Narody romańskie zamieszkują Europę pd. oraz zach. i należą tu :
– Francuzi
– Włosi
– Hiszpanie
– Portugalczycy
– Rumuni
– Walonowie
– Retoromanie
– Mówiący po włosku i francusku Szwajcarzy
Grupa germańska zamieszkuje znaczną część Europy pn. , pd. – zach. i środkowej .W jej skład wchodzą :
– Niemcy
– Anglicy
– Austriacy
– Szwedzi
– Norwegowie
– Duńczycy
– Holendrzy
– Flamandowie
– Islandczycy
– Luksemburczycy
– Mówiący po niemiecku Szwajcarzy.
Do innych grup rodziny indoeuropejskich należą :
– Bałtowie
– Celtowie .
Z innych grup należy wspomnieć o :
. Grekach
. Albańczykach .
Do rodziny języków uralskich należą ugrofinowie zamieszkujący głównie wsch. i pn. – wsch. Europę należą do niej:
– Węgrzy
– Finowie
– Karelowie
– Estończycy
– ZSRR
Rodzina języków tureckich obejmuje głównie tereny między Wołgą a Uralem w ZSRR oraz niewielkie skupiska w pd. – wsch. Europie. Zupełnie odrębną grupę językową stanowią Baskowie , zamieszkujący w zach. części Pirenejów.
Granice państw europejskich niekiedy nie pokrywają się z granicami etnicznymi ani językowymi , tym niemniej w Europie , bardziej niż na innych kontynentach można mówić o państwach narodowych . Po I , a zwłaszcza po II wojnie światowej na skutek zmian terytorialnych , masowych przesiedleń oraz eksterminacji niektórych grup narodowościowych , zwłaszcza Żydów , nastąpiło znaczne ujednolicenie struktury etnicznej państw .Europy środkowej i wsch. Należy podkreślić ,że procesy współczesnych migracji z jednej strony , a procesy asymilacji z drugiej bezustannie modyfikują układ przestrzenny stosunków narodowościowych i językowych Europy .
Struktura zawodowa
Europa obok Ameryki pn. i Australii należy do kontynentów , gdzie najdalej posunięty jest proces industralizacji . Obecnie do wyjątków należą kraje , gdzie więcej niż połowa zawodowo czynnych pracuje w rolnictwie i leśnictwie . Należą do nich między innymi :
– Jugosławia
– Grecja
– Rumunia
Na przeciwległym biegunie stoją :
. NRF – 8,9
. Belgia – 4,6
. Wielka Brytania – 2,8 z unikalnie niskim w skali światowej odsetkiem zatrudnionych w tym dziale produkcji .Należy podkreślić , że maksymalne zatrudnienie jest w przemyśle i rolnictwie. Do krajów o najwyższym udziale czynnych zawodowo w przemyśle należą bowiem obok NRF :
– Szwajcaria
– Wielka Brytania
– Czechosłowacja
– NRD
Coraz większą rolę odgrywa zatrudnienie w pozostałych sferach działalności, zwłaszcza w usługach kosztem zmniejszania się liczby czynnych zawodowo nie tylko w rolnictwie i leśnictwie , ale także w przemyśle.
Korzystałam ze słownika Geografii Europy
