PRZEDMIOT SOCJOLOGII I SOCJOLOGII PRACY
SOCJOLOGIA – nauka o zbiorowościach ludzkich, której przedmiotem badania są:
a. zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego ludzi,
b. struktury tych zbiorowości,
c. zjawiska i procesy, zachodzące w tych zbiorowościach, wynikające ze wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie,
d. siły skupiające i siły rozbijające te zbiorowości,
e. zmiany i przekształcenia zachodzące w tych zbiorowościach
Zakres przedmiotowy socjologii pracy:
1. socjologiczne ujęcie i definicja pracy, klasyfikacja jej różnych form i rodzajów występujących w dawnych i we współczesnych zbiorowościach ludzkich oraz podstawowe zasady sprawnego wykonywania tej sfery aktywności ludzkiej;
2. badania społecznych konsekwencji pracy, skutków społecznego jej podziału i rozwoju narzędzi pracy;
3. analiza czynników wpływających na motywację pracownika i intensywność jego wysiłku warunkującego wydajność załogi i ogólną produkcyjność zakładu pracy;
4. zagadnienia społecznych czynników wpływających na zadowolenie z pracy i na identyfikację pracowników z zakładem pracy oraz analiza czynników warunkujących morale pracownicze;
5. kwestie dotyczące zjawisk i procesów dezorganizacji systemu społecznego zakładu oraz wpływu tych procesów na wykonywanie pracy;
6. problematyka stosunków między załogą a kierownictwem;
7. zinstytucjonalizowanie formy kierowania pracą w społeczeństwach nowoczesnych (biurokracja, organizacja itp.);
8. sprawy dotyczące wpływu pracy na tworzenie się rozmaitych typów osobowości i na wymagane selekcje zawodowe.
II. SOCJOLOGIA OGÓLNA A SZCZEGÓŁOWE
SOCJOLOGIA OGÓLNA – tworzy teorie obejmujące zespoły zjawisk (ich ogół) występujące w społeczeństwach (całych), które służą wyjaśnieniu zjawisk i procesów podstawowych (ważnych dla wszystkich dziedzin życia społecznego); jej zadaniem jest również ustalanie pojęć.
Główne teorie socjologii ogólnej:
1. teoria struktur społecznych (teoria społeczeństwa) – uogólnia wyniki badań nad typami i formami zbiorowego życia ludzi Ţ statyka społeczna
2. teoria zmian – uogólnia wyniki badań nad zjawiskami i procesami zachodzącymi w grupach i zbiorowościach Ţ dynamika społeczna
SOCJOLOGIA SZCZEGÓŁOWA – zajmuje się systematycznym opisem poszczególnych dziedzin i wyjaśnianiem zachodzących w nich zjawisk.
Każda socjologia szczegółowa ma wielorakie powiązania z socjologią ogólną. Pierwsza z nich korzysta z inspiracji i założeń teoretyczno-metodologicznych drugiej, a socjologia ogólna weryfikując osiągnięcia badawcze socjologii szczegółowej wyprowadza uogólnienia wzbogacające ogólną teorię socjologiczną.
Między socjologią ogólną i szczegółową istnieją sprzężenia zwrotne i komplementarne powiązania.
III. INTERPRETACJA PODSTAWOWYCH FUNKCJI SOCJOLOGII
Spośród różnych koncepcji socjologii można wyodrębnić jej cztery podstawowe funkcje:
a. diagnostyczna – polega na dostarczaniu praktykom wiedzy o sytuacji, w obrębie której zamierzają działać; badacz dostarcza wiedzy o pewnym wycinku rzeczywistości społecznej celem:
• usunięcia niepożądanego stanu rzeczy;
• oceny skuteczności określonej akcji;
• zebrania danych ogólnych.
b. ideologiczna – uwidacznia się wpływem na cele, jakie sobie stawiają jednostki działające; polega na wprowadzaniu do prac naukowych terminów nacechowanych emocjonalnie i wartościująco lub ciągłym powtarzaniu określonych twierdzeń, co pośrednio wpływa na kształtowanie postaw czytelnkia.
c. prognostyczna (prewidystyczna) – dostarcza wiedzy o tym, że określone warunki wywołują odpowiednie następstwa; niezbędne dla pełnienia tej funkcji jest jasne, jednoznaczne i udoskonalane (względem zmian rzeczywistości) formułowanie praw warunkowych.
d. socjotechniczna – oznacza wykorzystanie teorii socjologicznych do formułowania zaleceń podsuwanych praktykom profesjonalnie zajmującym się kształtowaniem i modyfikacją postaw i zachowań.
Inne funkcje socjologii: demaskatorska, apologetyczna, teoretyczna itp.
V. TECHNIKI I METODY BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH
METODA – świadomie stosowany sposób postępowania zmierzający do osiągnięcia określonego celu w danych warunkach, ilekroć się dany cel w danych warunkach zamierza osiągnąć (a więc nie tylko przypadkowo); całkowity sposób postępowania (całkowita procedura badawcza).
TECHNIKA – szczegółowy sposób wykonywania danego rodzaju zadań badawczych (sposób gromadzenia materiałów); element metody (np. metoda badań ankietowych może być realizowana przy użyciu techniki ankiety prasowej, ankiety pocztowej itp.).
A. METODA BADAŃ TERENOWYCH – koncentruje się na poznawaniu zbiorowości społecznych w rzeczywistych warunkach ich występowania (typowa metoda wykorzystywana przy opisie zbiorowości o charakterze terytorialnym: miasto, wieś, osiedle, rodzina itp.)
Typy badań:
1. etnologiczne – charakterystyczne dla badaczy kultury; badacza interesuje specyfika i szczegółowość zjawisk i procesów zachodzących w zbiorowościach (nie interesuje go statystyka: jak często?, jak dużo?, ale samo zjawisko jako takie)
wartości: TECHNIKA OBSERWACJI UCZESTNICZĄCEJ
2. socjologiczne – badania o charakterze jakościowym i ilościowym; badania typu etnologicznego, ale uzupełnione przez różnego rodzaju dokumenty, które badacz zdobędzie na temat procesu, czy zbiorowości; badacza interesuje także statystyka
wartości: TECHNIKA ANKIETOWA, TECHNIKA WYWIADU, WYKORZYSTANIE RÓŻNEGO RODZAJU DOKUMENTÓW (w tym: DOKUMENTY OSOBISTE)
3. socjopsychologiczne – badania nastawione na poznawanie świadomości ludzi tworzących daną zbiorowość (postaw, opinii, poglądów itp.)
wartości: TECHNIKA ANKIETY I WYWIADU
Główna technika:
OBSERWACJA – dopiero wtedy staje się techniką badawczą, gdy ma charakter systematyczny (naukowy)
Obserwacje naukowe (systematyczne):
ˇ skategoryzowane – prowadzone są wg jakiegoś schematu i zwracają uwagę na konkretne zagadnienia
ˇ nieskategoryzowane – luźne, ale zwrócone na poznanie pewnego problemu
a. obserwacja uczestnicząca – prowadzona przez badacza, traktowanego przez członków badanej zbiorowości jako współczłonka (obserwacja z wysokim stopniem uczestnictwa); umożliwia to uchwycenie rzeczywistego obrazu faktów i problemów (ludzie są naturalni, nie udają)
b. obserwacja nieuczestnicząca (zewnętrzna) – dokonywana przez badacza, który przez badaną grupę uważany jest za osobę z zewnątrz; wyniki tej obserwacji mogą prowadzić do błędnych wniosków
B. METODA EKSPERYMENTÓW – polega na badaniu zbiorowości, zachowań, postaw, opinii nie w warunkach rzeczywistych, ale w warunkach celowo stworzonych
Bariery przeprowadzania eksperymentów:
a. moralne – czy eksperymentowania w ogóle jest moralne?
b. metodologiczne – badacz zakłada, że zmiana postaw zachodzi pod wpływem czynnika, który on stosuje (nie ma innych czynników); nie wiadomo czy dany eksperyment jest skuteczny
W eksperymencie wyróżniamy grupy: eksperymentalną i kontrolną. Muszą to być grupy podobne (przeprowadza się badania zgodności opinii, poglądów itp.). Grupę eksperymentalną poddajemy działaniu jakiegoś bodźca. Gdy po jakimś czasie zauważymy różnice pomiędzy grupami, oznacza to następstwo zastosowanego bodźca. Jeśli zmienią się obie grupy, oznacza to, że przyczyną jest inny bodziec. Aby upewnić się, co do działania jakiegoś bodźca poddaje się jego wpływowi kilka grup eksperymentalnych jednocześnie.
Eksperymenty projektowane w terenie – biorą w nich udział grupy rzeczywiście istniejące
Eksperymenty laboratoryjne – biorą w nich udział grupy stworzone na jego potrzeby (nie istnieją w rzeczywistości)
C. SOCJOMETRIA – dział socjologii, który zajmuje się oddziaływaniami między członkami grupy, bądź między jednostką a zbiorowością; metoda opracowywania już zdobytych materiałów
Techniki badań wzajemnych oddziaływań:
– obserwacja
– kwestionariusz socjometryczny (socjotechniczny) – zawiera pytania dotyczące reakcji międzyludzkich (np. sprawdzamy atrakcyjność grupy – pytamy: z kim spośród twoich kolegów chciałbyś pojechać na wakacje?)
Wskaźniki socjometryczne:
1) indywidualne:
a) pozycji jednostki w grupie ze względu na ilość wyborów pozytywnych, czyli jej pozytywny status socjometryczny
wartości: [0,+1]
b) pozycji jednostki w grupie ze względu na ilość wyborów negatywnych, czyli jej negatywny status socjometryczny
wartości: [0,+1] ! gdyby wyniósł -1 oznaczałby całkowite odrzucenie
c) pozycji ogólnej danej jednostki OSx = PSx – NSx wartości: [-1,+1]
d) pozytywnej ekspensywności osoby x
wartości: [0,+1]
e) negatywnej ekspensywności społecznej osoby x
wartości: [0,+1]
2) grupowe:
a) ekspansywności grupy
b) spoistości albo wzajemności grupy
c) zwartości grupy
R = liczba wyborów odwzajemnionych
U = liczba wyborów nieodwzajemnionych
d = liczba wyborów dopuszczalnych dla każdej osoby
d) integracji grupy
D. DOKUMENTY OSOBISTE – źródła o charakterze pisemnym, które zostały napisane z inicjatywy uczestnika danych zdarzeń lub przez niego samego, bądź takie na których powstawanie miał wpływ; wykorzystuje się je, kiedy interesuje nas faktyczny przebieg zdarzeń lub faktyczna rola pewnych osób; główne bariery w ich stosowaniu to ich niewielka ilość, trudności w zdobyciu, nie nadawanie się do opracowań statystycznych, subiektywizm, możliwość fałszerstwa itp.
VI. ISTOTA, RODZAJE I ŹRÓDŁA PRZYWÓDZTWA
PRZYWÓDZTWO – jest oddziaływaniem na zachowania innych; to rodzaj społecznego wpływu, który pojawia się wówczas, gdy jedna osoba (przywódca) jest zdolna do powodowania pożądanego przez siebie zachowania kogoś innego, ulegającego jej z powodu więzi, jaka ich łączy (z powodu stosunku społecznego, jaki pomiędzy nimi zachodzi); wiąże się z pewnymi szczególnymi cechami i zachowaniami osoby, której inni są skłonni zaufać i podporządkować się (mówimy wtedy, że ta jednostka ma w grupie autorytet, władzę, którą inni dobrowolnie akceptują).
Przyczyny wzrostu znaczenia przywództwa w organizacjach gospodarczych:
• od przywódców zależy poziom życia i gospodarki
• nasilenie się konkurencji (należy umieć przewodzić)
• globalizacja współczesnej gospodarki (dużymi organizacjami najlepiej kierują ludzie o cechach przywódczych)
• kieruje się ludźmi wykształconymi (nieskuteczne byłoby oddziaływanie takie, jak 20 lat temu)
• firmy znajdują się w burzliwym otoczeniu (muszą być plastyczne, zmieniać się, a najskuteczniej zmiany przeprowadzają przywódcy
• w Polsce przeżywamy okres transformacji (Ţ zmiany)
Rodzaje przywództwa:
1. strategiczne – polega na umiejętności radzenia sobie sytuacjach trudnych do przewidzenia i w czasie ważnych zmian w otoczeniu; polega na ciągłym dostosowywaniu, reorientacji i usprawnianiu organizacji; jego istotą jest wprowadzanie zmian; zaczyna się od wyznaczenia kierunku działania, opracowaniu wizji przyszłości i ustalenia strategii; przywództwo na ciężkie czasy
2. kierownicze – jego istotą jest określanie wytycznych do pracy, którą należy wykonać, skłanianie ludzi do pracy, ich inspiracja, dostarczanie energii niezbędnej, aby osiągnąć wyznaczone cele; ten typ występuje częściej i obejmuje ludzi kierujących jedynie określonymi działaniami
Władza i wpływ w organizacjach wiążą się z autorytetem formalnym (posiadanie prawa do wywierania wpływu) oraz autorytetem nieformalnym (władza sprawowana ze względu na przyzwolenie jednostek). Co za tym idzie różnice w sposobach sprawowania władzy tkwią w jej źródłach (np. przywódcy – częściej sięgają po źródło władzy nieformalnej; manager – częściej korzysta ze źródeł władzy formalnej
Źródła władzy, autorytetu i przywództwa:
1. władza nagradzana – jej istota to nagradzanie osób za wykonanie zadania
2. władza wymuszana – jej istota to kary
3. władza z mocy prawa – władza formalna
4. władza ekspercka – podwładni są przekonani o kompetencjach i wiedzy w danej sprawie swego przywódcy
5. władza odniesienia – pojawia się wówczas, gdy osoby podwładne wykazują chęć do naśladowania lub upodobnienia się do sprawującego władzę
6. uczucia – nieformalne; siła wpływu zależy również od emocji i uczuć
7. osobowość – wpływy zależy od osobistych cech sprawującego władzę
8. charyzma – sprawujący władzę jest postrzegany jako człowiek o wyjątkowych cechach; podporządkowanie się mu wynika z wiary w jego możliwości rozwiązania pewnych spraw (źródłem charyzmy jest skuteczność w ich rozwiązywaniu)
VII. JEDNOSTKOWE (INDYWIDUALNE) I SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA OSOBOWOŚCI SPOŁECZNEJ
NATURA LUDZKA – stanowi zespół zdolności i sił motorycznych działających w organizmie, które umożliwiają człowiekowi zaspokajanie potrzeb, aktywne przystosowanie się do środowiska i utrzymanie życia; jest raczej niezmienna; jej głównym elementem są instynkty
OSOBOWOŚĆ SPOŁECZNA – zespół trwałych cech jednostki, wpływających na jej postępowanie, wyrastających na podbudowie cech biologicznych i psychicznych, a pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w których jednostka została wychowana i w których uczestniczy; to zintegrowana i zinternalizowana kultura nadbudowana nad biologiczną naturą człowieka
Komponenty osobowości:
a. elementy biogenne – przekazywane dziedzicznie wyposażenie biologiczne (stałe)
b. elementy psychogenne – pamięć, wola, wyobraźnia, uczucia, inteligencja itp. (relatywnie zmienne)
c. elementy socjogenne – internalizowane w procesie socjalizacji:
• kulturowy ideał osobowości – model ucieleśniający najważniejsze i pożądane wartości materialne lub niematerialne w danej grupie (ideał wychowawczy)
• rola społeczna – system spójnych zachowań będących reakcją na zachowania i oczekiwania innych ludzi
• jaźń subiektywna – wyobrażenie o własnej osobie (samoocena)
• jaźń odzwierciedlona – odczyt wyobrażeń innych ludzi o nas samych (element kontroli środowiska społecznego nad postępowaniem jednostki)
VIII. CZYNNIKI WARUNKUJĄCE PRAWIDŁOWĄ REALIZACJĘ ROLI SPOŁECZNEJ
ROLA SPOŁECZNA – system spójnych zachowań będących reakcją na zachowania i oczekiwania innych ludzi, przebiegających wg mniej lub bardziej wyraźnie ustalonego wzoru.
Czynniki wpływające na realizację roli społecznej:
1. elementy bio- i psychogenne jednostki – mogą ułatwiać lub utrudniać wykonywanie pewnych ról;
2. wzór osobowy – określa zespół cech idealnych, jakie jednostka wykonująca daną rolę powinna okazywać oraz zespół idealnych sposobów zachowania (scenariusz danej roli), który może być różnie określony w różnych grupach;
3. sposób zdefiniowania roli (przez jednostkę i grupę) – przyporządkowuje do roli różne wzory osobowe;
4. struktura i organizacja grupy (sankcje) – stopień sformalizowania określa stopień narzucenia roli;
5. stopień identyfikacji jednostki z grupą – polega na stopniu utożsamiania własnych interesów i wartość z interesami i wartościami grupy.
IX. OSOBOWOŚĆ ZINTEGROWANA I PRZYCZYNY JEJ DEZINTEGRACJI
OSOBOWOŚĆ ZINTEGROWANA – osobowość, w której nie występują (lub nie są zbyt silne) konflikty pomiędzy elementami bio-, psycho-, i socjogennymi.
OSOBOWOŚĆ ZDEZINTEGROWANA – osobowość nie mogąca rozwiązać rodzących się konfliktów.
Przyczyny dezintegracji:
1. uczestniczenie w kilku grupach społecznych narzucających różne role i rozbieżne systemy wartości;
2. uczestniczenie w grupie zdezorganizowanej (brak w niej wyraźnych kryteriów ocen, pozytywnego ideału osobowości, będącej w silnym antagonizmie z innymi grupami);
3. rozbieżność pomiędzy elementami bio-, i psychogennymi a wymaganiami roli społecznej;
4. rozpad jaźni subiektywnej pod wpływem zawodów i systematycznej negatywnej oceny (brak wiary we własną wartość)
X. PRZYKŁADY TYPOLOGII OSOBOWOŚCI
Typologia Hipokratesa (ze względu na temperament):
• sangwinik – człowiek żywy i o zmiennym usposobieniu
• melancholik – mało uczuciowy i mało aktywny
• choleryk – pobudliwy i mało wytrwały w działaniu
• flegmatyk – mało pobudliwy, ale wytrwały i konsekwentny w działaniu
Typologia Junga (kierunek i zakres aktywności społecznej):
• introwertyk – hermetyczna postawa życiowa
• ekstrowertyk – przeciwieństwo introwertyka
Typologia Polaków wg Szczepańskiego (styl życia i podstawowy kierunek aktywności):
• twórcy – wnoszą nowe idee i pomysły
• ludzi przeciętni – solidnie pracują i realizują swoje zadania, ale niczego nie modernizują
• ludzie aktywni negatywnie – margines społeczny jednostki zdane na pomoc i opiekę innych
XI. PROCESY SPOŁECZNE I ICH KLASYFIKACJA
PROCES SPOŁECZNY – względnie jednorodna seria zjawisk społecznych powiązanych zależnościami przyczynowymi lub strukturalno-funkcjonalnymi, które przebiegają wzdłuż jakiejś osi.
Klasyfikacja procesów społecznych:
1. procesy intrapersonalne – zachodzące w osobowości człowieka;
2. procesy interpersonalne:
a. między dwiema jednostkami – powstawanie lub zanikanie różnego rodzaju stosunków
b. między jednostką a grupą
c. między grupami
3. procesy modyfikujące organizację i strukturę grup
XII. CHARAKTERYSTYKA PODSTAWOWYCH PROCESÓW SPOŁECZNYCH
PRZYSTOSOWANIE (adaptacja) – zachodzą w sytuacji, gdy jednostki, nie mogąc narzucić własnych wzorów działania innym osobom, muszą te odmienne wzory modyfikować i nawzajem przystosowywać; proces tej jest dwustronny, ale dysproporcjonalny
Etapy przystosowania:
1. reorientacja psychologiczna – wyuczenie nowych wzorców i stosowanie ich w sytuacjach koniecznych;
2. tolerancja – stosowanie odmiennych wzorów przez obie strony (tolerancja staje się konieczna);
3. akomodacja – tolerancja wzbogacona wzajemnymi ustępstwami i przyjęciem za własne podstawowych wartości istniejących w nowej sytuacji; pozbycie się dwoistości;
4. asymilacja – całkowite przystosowanie; odrzucenie dotychczasowych wartości i wzorów oraz przyjęcie nowych
WSPÓŁPRACA – proces pochodny podziału pracy; konieczność wykonywania czynności wspólnie przez kilka jednostek; działanie zharmonizowane, w którym poszczególne jednostki czy grupy wykonują zadania częściowe w osiąganiu jednego wspólnego celu; sensem każdej współpracy jest obustronna korzyść (niekoniecznie równomierna); zakłada ograniczenie swobody partnerów; jest możliwa dzięki sprawnym kanałom komunikacyjnym, wzajemnej znajomości i zaufaniu oraz ustaleniu wspólnych reguł
KONFLIKT – proces, w którym jednostka lub grupa dążąc do osiągnięcia celu eliminuje, podporządkowuje lub niszczy innych, którzy zdążają do celów podobnych lub identycznych
DEZORGANIZACJA – zespół procesów, których występowanie i intensywność zagraża kontynuacji procesów życiowych zbiorowości
Zjawiska składowe dezorganizacji: 1) alkoholizm i narkomania, 2) wzrost przestępczości, 3) nasilenie się anormalnych zachowań seksualnych, 4) wzrost zapadalności na choroby nerwowe i psychiczne (dezintegracja osobowości).
Dla narodu i społeczeństwa największym zagrożeniem jest rozkład państwa i dezorganizacja jego instytucji.
RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA (mobilność) – przesuwanie się jednostek i zbiorowości głównie w przestrzeni społecznej (dystans dzielący ludzi zajmujących różne pozycje w hierarchii społecznej); wyznacza dynamikę społeczeństwa, bez której nie byłyby możliwe przemiany społeczne
Rodzaje ruchliwości społecznej:
1. pionowa (wertykalna) – awans lub degradacja jednostki albo zbiorowości
2. pozioma (horyzontalna) – zmiana zbiorowości, zawodu, stanowiska itp.; nie powoduje zmiany w pozycji społecznej
3. fluktuacja – zmiana wewnątrz zbiorowości o tym samym charakterze (np. jeden zakład pracy na inny)
4. wahadłowa – spowodowana lokalizacją instytucji; codzienne przemieszczenia ludzi
