W pozytywizmie następuje rozkwit wszelakiej literatury nadającej się do przekazywania pewnych wartości edukacyjnych; jednym z ważnych gatunków jest przeżywająca swój rozkwit powieść historyczna; ciężko wykazać istnienie jasnych i oczywistych podziałów w dziedzinie tego gatunku literackiego (zwłaszcza, że jest tylko dwóch głównych twórców tego gatunku – Sienkiewicz i Prus), jednak można zauważyć ewolucję pewną, jak następowała: najpierw powstała Trylogia zajmująca się po prostu przekazywaniem historii Polski i propagowaniem pewnych postaw, kilka lat później powstaje „Faraon”, który ze względu na odległość czasową został wykorzystany jako materiał do przemyśleń nad istotą i uniwersalnymi zasadami funkcjonowania państwa, społeczeństwa i jednostek ludzkich;
Trylogia koncentruje się na przekazie dziejów historycznych Polski, realiów życia tamtejszych ludzi, ich wadach i dobrych stronach; nad tym aspektem dzieła Sienkiewicz spędził bardzo dużo czasu nad wieloma różnymi źródłami, aby obraz ten był jak najbardziej zgodny z rzeczywistością; artystycznym zabiegiem (tylko) jest tu jednak stylizacja językowa; drugim w kolejności zabiegiem jest prezentacja pozytywnych postaw, które nie straciły wiele na wartości w czasie tych kilku wieków; no trzecią, równie ważną sprawą jest ogólny cel tego utworu – pisany jest (jak sam autor stwierdza na końcu serii) „ku pokrzepieniu serc”;
Analogicznym strukturalnie jest „Quo Vadis”
Wspomniany „Faraon” Prusa jest już bardziej zaawansowany ideologicznie: autor zajmuje się tu nie tylko próba odtworzenia realiów Starożytnego Egiptu, ale stara się przeanalizować i przekazać własne spostrzeżenia na kilka tematów czytelnikowi – problem władzy i walki o nią (faraon i kapłani), problem rządzenia i sposobów utrzymania w ryzach sporej w sumie społeczności; znaczenie nauki, religii, pieniądza, stosunki miedzy jednostką i jej interesami a społecznością i jej interesami;
