Na przestrzeni 45 lat w polskiej polityce miało miejsce wiele ważnych zdarzeń, począwszy od utworzenia PKWN, do obrad okrągłego stołu w 1989r.
PKWN. Pierwszym przełomowym momentem w dziejach polityki polskiej jest utworzenie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Wszystko miało miejsce, gdy na początku 1944r. KRN podjął decyzję o wysłaniu do Moskwy delegacji, w celu nawiązania współpracy z ZPP. Podjęte przez przedstawicieli KRN rozmowy ze Stalinem i ZPP, doprowadziły do uznania KRN za jedyny ośrodek kierujący walką z Niemcami i reprezentujący naród polski.
Przekroczenie przez wojska radzieckie linii Bugu spowodowało powołanie przez przedstawicieli KRN i ZPP – Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Został on utworzony 21 lipca 1944r. w Moskwie jako tymczasowy organ władzy wykonawczej dla terenów wyzwolonych. Przewodniczącym PKWN został Edward Osóbka-Morawski (PPS). Zachowano pozory pluralizmu politycznego, a w rzeczywistości PKWN został zdominowany przez komunistów, którzy faktycznie nim kierowali przez opanowanie kluczowych resortów. Swoją działalność PKWN rozpoczął 27 lipca 1944r.
22 Lipca 1944r. w Chełmie Lubelskim, po wcześniejszych konsultacjach ze Stalinem, został ogłoszony Manifest PKWN, który wzywał Polaków do walki z okupantem hitlerowskim w sojuszu z Armią Czerwoną i zapowiadał zbudowanie demokratycznej Polski w oparciu o konstytucję z 1921r. Manifest wskazywał na KRN jako jedyną i legalną władzę i odmawiał wszelkiego uznania rządowi londyńskiemu oraz jego krajowym agendom. Gwarantował on poszanowanie własności prywatnej i zwrot obywatelom majątku zagrabionego przez Niemców, ale jednocześnie zapowiadał przeprowadzenie reformy rolnej bez odszkodowania. W sprawie przyszłych granic mówił o przyroście terytorialnym na zachodzie poprzez przyłączenie Pomorza i Śląska, a na północy Prus Wschodnich, ale stwierdzał także konieczność oddania ziem litewskich Litwie, białoruskich Białorusi i ukraińskich Ukrainie. Połączono Armię Polską w ZSRR z Armią Ludową w jednolite Wojsko Polskie pod zwierzchnictwem KRN.
TRJN. 31 Grudnia 1944r. KRN powołała Rząd Tymczasowy z Edwardem Osóbką-Morawskim jako premierem. Koalicyjny charakter rządu był fikcją, ponieważ w rzeczywistości rządem kierowali komuniści, którzy znowu objęli kluczowe resorty. Ponadto powstał system dublerów radzieckich w każdym ministerstwie, do których należał głos decydujący we wszystkich ważnych sprawach. Rząd Tymczasowy, mimo sprzeciwu Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, został uznany przez ZSRR za jedynego reprezentanta Polski, a jego dalsze umocnienie się nastąpiło wiosną 1945r.
Stosowana przez Stalina polityka faktów dokonanych zmusiła mocarstwa zachodnie do zajęcia się kwestią polską podczas konferencji w Jałcie. W napiętej atmosferze, wywołanej moskiewskim procesem 16 przywódców Polski Podziemnej, udało się ustalić warunki powołania rządu. 28 Czerwca 1945r. Bolesław Bierut, jako przewodniczący KRN powołał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN), w składzie: Edward Osóbka-Morawski (PPS) – premier, Władysław Gomułka (PPR) i Stanisław Mikołajczyk (SL) – wicepremierzy. Nowy rząd miał pozornie charakter koalicyjny, ponieważ kluczowe miejsca objęli komuniści i ich sojusznicy z koncesjonowanych stronnictw lubelskich, a mniej eksponowane – politycy związani z Mikołajczykiem. TRJN został uznany 5 lipca 1945r. przez mocarstwa zachodnie (tj. Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone), co było równoznaczne z cofnięciem uznania dla Rządu RP na emigracji. Powstanie TRJN ze Stanisławem Mikołajczykiem jako wicepremierem, zmieniło układ sił politycznych w kraju. Mikołajczyk był politykiem znanym za granicą i komuniści musieli się z nim liczyć. Jednocześnie dla większości Polaków był on symbolem ciągłości historycznej Polski i nadzieją na jej niezależność.
Referendum ludowe w 1946r. Zgodnie z decyzjami konferencji jałtańskiej, należało w Polsce jak najszybciej przeprowadzić demokratyczne wybory parlamentarne, ale popularność Mikołajczyka i PSL wskazywała na możliwość utraty władzy przez komunistów. W tej sytuacji zaproponowali oni utworzenie wspólnego bloku wyborczego przez PPR, PPS i PSL. Podział mandatów według klucza po 20% dla ugrupowań dużych i po 10% dla mniejszych, został przez PSL odrzucony, ponieważ zapewniał przewagę komunistom i ich sojusznikom. Licząc na przesunięcie wyborów i sprawdzenie poparcia społecznego, PPR wystąpiła z koncepcją referendum ludowego.
W trakcie referendum wyborcy mieli odpowiedzieć na trzy pytania:
1) Czy jesteś za zniesieniem Senatu?;
2) Czy chcesz utrwalenia […] ustroju gospodarczego, zaprowadzonego przez reformę rolną […]?;
3) Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic państwa polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?
Specjalny dobór pytań powodował, że zwolennicy PSL powinni głosować tak jak zwolennicy PPR, co uniemożliwiało określenie poparcia dla ludowców. W rezultacie PPR i popierające ją ugrupowania koncesjonowane poszły do urn pod hasłem „3 razy tak”, PSL pod hasłem „2 razy tak” (2 i 3 pytanie), WiN – „1 razy tak” (na 3 pytanie), a NSZ – „3 razy nie”.
Referendum odbyło się 30 czerwca 1946r. przy bardzo wysokiej frekwencji wyborczej – około 85% uprawnionych. Oficjalne wyniki stwierdzały, że „tak” na pierwsze pytanie odpowiedziało 68,2% głosujących, na drugie – 77,3%, a na trzecie – 91,4%. PSL oprotestowało wybory twierdząc, że na pierwsze pytanie „tak” odpowiedziało w skali kraju zaledwie 17% głosujących. Wyniki zostały sfałszowane, ponieważ najnowsze badania dowodzą, że za „3 razy tak” opowiedziało się tylko 27% społeczeństwa. Wskazywało to jednocześnie, że komuniści władzy nie oddadzą.
Wybory do Sejmu Ustawodawczego w 1947r. Wyniki referendum ludowego zmobilizowały komunistów do ustalenia taktyki wyborczej do Sejmu Ustawodawczego. We wrześniu 1946r. KC PPR zaproponował innym stronnictwom stworzenie wspólnego bloku wyborczego. PSL zażądało dla siebie 40% mandatów poselskich, co dla PPR było nie do przyjęcia. Blok Stronnictw Demokratycznych utworzyły: PPR, PPS, SL i SD. Osobno zaś startowały: PSL, PSL – „Nowe Wyzwolenie” (byli to rozłamowcy z PSL) i SP. Kampania wyborcza odbywała się pod dyktando PPR, która przedstawiała Mikołajczyka i innych działaczy ludowych jako „reakcyjnych awanturników politycznych” lub „chłopców z Marszałkowskiej”.
Wybory do Sejmu ustawodawczego odbyły się 19 stycznia 1947r. Według oficjalnych danych uczestniczyło w nich 89,9% uprawnionych, którzy oddali 80% głosów na Blok Stronnictw Demokratycznych, 10% na PSL i około 8% na PSL – „Nowe Wyzwolenie”. Wyniki wyborów były dla PSL niewiarygodne i złożyło ono protest twierdząc, że 69% uprawnionych poparło stronnictwo, a tylko 22% komunistyczny blok wyborczy. Nie zmieniło to jednak sytuacji i opozycja wybory przegrała.
Mała Konstytucja z 1947r. 4 Lutego 1947r. odbyło się pierwsze posiedzenie Sejmu Ustawodawczego, który przyjął ustawę o wyborze prezydenta RP. W dniu następnym posłowie wybrali na prezydenta Bolesława Bieruta, który był jedynym zgłoszonym kandydatem. 19 Lutego 1947r. Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę konstytucyjną o ustroju i zakresie działania najwyższych organów RP, zwaną małą konstytucją. Najwyższym organem władzy był Sejm, składający się z 444 posłów, wybieranych co 5 lat. Miał on uchwalać konstytucję, wydawać ustawy, uchwalać budżet, kontrolować rząd i ustalać kierunki polityki państwa. Wybór Sejmu ustawodawczego i jego decyzje zakończyły proces przejmowania władzy w Polsce przez komunistów. Stanisław Mikołajczyk w obawie przed aresztowaniem musiał uciekać z Polski, a legalna opozycja przestała istnieć.
Konstytucja PRL z 1952r. Ostatecznym potwierdzeniem zmian ustrojowych i politycznych była Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej z 22 lipca 1952r. Nazwano ją „stalinowską”, ponieważ była wzorowana na stalinowskiej Konstytucji ZSRR z 1936r. i znana jest jej wersja z poprawkami naniesionymi przez Stalina.
Zmieniła ona nazwę państwa na Polską Rzeczpospolitą Ludową, które określiła jako państwo demokracji ludowej. Konstytucja PRL tylko pozornie gwarantowała obywatelom pełnię praw, ponieważ zawierała bardzo dużo ogólnikowych sformułowań. W tej sytuacji stała się narzędziem manipulacji w rękach władz komunistycznych, które tworzyły społeczeństwu iluzję uczestnictwa w rządzeniu państwem.
Wydarzenia czerwcowe z 1956r. Między innymi narastające objawy dezaprobaty były związane z coraz to bardziej pogarszającymi się warunkami bytowymi obywateli. Szeroko propagowane efekty planu 6 – letniego przyniosły rozwój przemysłu ciężkiego, ale nie wpłynęły na poziom konsumpcji. Niskie płace, realne przy wygórowanych normach akordowych i ciągłe trudności aprowizacyjne musiały doprowadzić do wybuch niezadowolenia społecznego.
Pracownicy Zakładów im. Stalina w Poznaniu, zażądali obniżenia norm, zmniejszenia podatków i podwyższenia płac. Minister przemysłu najpierw zgodził się z żądaniami robotników, a następnie wycofał z obietnic. W tej sytuacji robotnicy postanowili zastrajkować i 28 czerwca 1956r. większość załogi wyszła na ulice, która pociągnęła za sobą robotników innych poznańskich zakładów.
Na polecenie władz, generał Stanisław Popławski wprowadził do miasta wojsko i przystąpił do pacyfikacji demonstrujących. Mimo użycia prawie 10 tysięcy żołnierzy i 360 czołgów przeciwko niewielkiej liczbie uzbrojonych cywili (około 200), walki trwały przez całą noc. Ich rezultat okazał się tragiczny: 75 osób zostało zabitych, a ponad 800 rannych. Aresztowano prawie 700 osób, które zostały poddane brutalnemu śledztwu.
Władze nie rozumiały przyczyn robotniczego protestu w Poznaniu i uznały, że wywołała go „agentura imperialistyczna i reakcyjne podziemie”. Premier Cyrankiewicz groził „odrąbaniem rąk”, które zostaną podniesione na władzę ludową. Wywołało to szok w społeczeństwie i pogłębiło kryzys zaufania do władzy komunistycznej.
Wydarzenia marcowe z 1968r. 8 marca 1968r. na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego, zwołano wiec protestacyjny w obronie dwóch studentów (tj. Adama Michnika i Henryka Szlajfera), uczestników styczniowej manifestacji, którzy zostali bezprawnie relegowani z uczelni. W trak
cie wiecu wdarły się uzbrojone w pałki grupy tzw. aktywu partyjnego, wspierane przez oddziały milicji i ormowców. Następnego dnia studenci Politechniki Warszawskiej zwołali wiec solidarnościowy wraz z Uniwersytetem Warszawskim, który również został rozpędzony siłą. W proteście zastrajkowała większość polskich uczelni akademickich (np. Gdańsk, Kraków, Wrocław). Do więzień trafiło wiele studentów i wspierających ich pracowników nauki (m.in. Jacek Kuroń, Karol Modzelewski, Jan Lityński i Adam Smolar).
Wydarzenia marcowe spowodowały pewne zmiany personalne na szczytach władzy. Edward Ochab zrezygnował z funkcji przewodniczącego Rady Państwa i zastąpił go Marian Spychalski. Ministrem obrony narodowej został generał Wojciech Jaruzelski, a Mieczysław Moczar został sekretarzem KC PZPR. Masówki poparcia dla Gomułki i jego ekipy spowodowały, że nie zrozumieli oni ostrzeżenia, jakim były wydarzenia marcowe 1968 roku. Natomiast zawiedzione społeczeństwo straciło nadzieję na polską drogę do socjalizmu.
Wydarzenia grudniowe z 1970r. Wprowadzona 12 grudnia 1970r. podwyżka, podniosła ceny na mięso i jego przetwory. Posłużyła ona jednak jako pretekst do podjęcia strajków na wybrzeżu Gdańskim i Szczecińskim. 16 Grudnia 1970r. pod zablokowaną przez wojsko i milicję bramą nr 2 Stoczni Gdańskiej, padli ranni i zabici. Śmierć robotników Wybrzeża, walczących o prawo do godziwego życia, spowodowała ostateczny upadek legendy Gomułki, a jego samego skompromitowała jako polityka i zmusiła do ustąpienia ze stanowiska I sekretarza KC PZPR. Upadek Gomułki umożliwił przejęcie władzy Edwardowi Gierkowi, który 20 grudnia 1970r. został I sekretarzem KC PZPR. Sejm odwołał Józefa Cyrankiewicza i premierem został Piotr Jaroszewicz. Zmiany personalne nie wpłynęły jednak na politykę gospodarczą państwa i grudniowe podwyżki zostały utrzymane.
Reforma administracyjna z 1975r. Ekipa Gierka dzięki sukcesom gospodarczym pierwszej połowy lat siedemdziesiątych umocniła swoją pozycję i wprowadzała coraz pewniejszą kontrolę partii nad życiem politycznym i społecznym. Potwierdzają to dwa istotne wydarzenia: reforma administracji i zmiany w konstytucji.
Reforma z 1975r. wprowadziła dwustopniowy podział administracyjny kraju. Zlikwidowano powiaty i zwiększono liczbę województw z 17 do 49. Nastąpiło wzmocnienie władz centralnych i osłabienie znaczenia szczebla lokalnego.
Wydarzenia z 1976r. KOR. Mimo dużych wysiłków Gierka, nie odniósł on spodziewanych sukcesów i w czerwcu 1976r. nastąpiły protesty robocze, tzw. „wydarzenia w Ursusie i Radomiu”. Doszło tam do starć demonstrantów z milicją, w których zginęły dwie osoby. Następstwem wydarzeń radomskich było pojawienie się zorganizowanej opozycji. We wrześniu 1976r. powstał Komitet Obrony Robotników (KOR), którego głównymi działaczami byli m.in.: Mirosław Chojecki, Jacek Kuroń i Adam Michnik.
Jan Paweł II. 16 Października 1978r. głową Kościoła katolickiego został arcybiskup krakowski Karol Wojtyła, który przyjął imię Jan Paweł II. Jego pielgrzymka do Ojczyzny wzmocniła pozycję i autorytet Episkopatu polskiego. Papieża Polaka witał prawie cały naród, zjednoczony nadzieją na lepszą przyszłość. Zostało zapoczątkowane głębokie odrodzenie moralne społeczeństwa, fundament zbliżającej się „rewolucji Solidarności”.
Wydarzenia sierpniowe z 1980r. W 1980r. gospodarka polska znalazła się w kryzysie. Cicha podwyżka cen na mięso i wędliny, dokonana 1 lipca 1980r., zaostrzyła sytuację społeczną. Kraj ogarnęła fala żywiołowych strajków o podłożu ekonomicznym. Nowy etap rozpoczął strajk okupacyjny ogłoszony 14 sierpnia 1980r. w Stoczni Gdańskiej im. Lenina. Żądano m.in. przywrócenia do pracy Anny Walentynowicz – działaczki Wolnych Związków Zawodowych i podwyżki płac o 2 tysiące złotych. Po dwóch dniach dyrekcja stoczni przywróciła do pracy Walentynowicz i zgodziła się na podwyżkę płac o 1500 złotych. W tym czasie do stoczni przybyli wysłannicy KSS KOR i pod ich wpływem utworzono Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (MKS), z siedzibą w Stoczni Gdańskiej i Lechem Wałęsą jako przewodniczącym. MKS opracował listę 21 postulatów o charakterze politycznym, ekonomicznym i socjalnym. Ruch strajkowy ogarnął także Szczecin, gdzie 18 sierpnia 1980r. MKS, kierowany przez Mariana Jurczyka, przedstawił 36 postulatów podobnych do trójmiejskich.
Władze zostały zmuszone do podjęcia rozmów na szczeblu rządowym. Rozmowy zakończyły się podpisaniem porozumień, z których najważniejsze były zawarte 31 sierpnia 1980r. w Gdańsku, ponieważ znalazły się w śród nich postulaty dotyczące przemian politycznych. Umowa gdańska zyskała wymiar historyczny przede wszystkim dlatego, że po raz pierwszy po II wojnie światowej polscy robotnicy wygrali z władzą komunistyczną. Wygrali i zaczęli tworzyć nowe, niezależne od władz struktury wiązkowe.
Stan wojenny. W nocy z 12 na 13 grudnia 1981r., „ze względu na bezpieczeństwo państwa”, został wprowadzony stan wojenny. Wojsko obsadziło wszystkie ważne punkty i budynki na terytorium całego kraju. Władzę przejęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, utworzona przez generała Wojciecha Jaruzelskiego.
Dekret o stanie wojennym m.in. zawieszał działalność związków zawodowych i stowarzyszeń, zakazywał organizacji strajków i akcji protestacyjnych, wyjazdów zagranicznych i swobodnego poruszania się po kraju, wprowadzał godzinę milicyjną (od 22şş do 6şş), cenzurę oraz doraźny tryb sądowy wobec naruszających te przepisy. Wyłączono telefony, zmilitaryzowano część zakładów pracy oraz zawieszono zajęcia w szkołach i na uczelniach. Dokonano internowania 5 tysięcy działaczy „Solidarności” z Lechem Wałęsą na czele (w ciągu całego stanu wojennego około 11 tysięcy).
W sumie trwający 595 dni stan wojenny pozwolił komunistycznemu reżimowi utrzymać się przy władzy, ale społeczeństwo polskie przestało już tej władzy wierzyć i ufać.
„Okrągły stół”. Zmiany zachodzące od 1985r. w Związku Radzieckim umożliwiły władzy komunistycznej podjęcie rozmów z opozycją polityczną. Spotkanie generała Czesława Kiszczaka z Lechem Wałęsą, zorganizowane w rocznicę porozumień sierpniowych, zapoczątkowało przygotowania do „okrągłego stołu”.
Obrady „okrągłego stołu” zaczęły się 6 lutego 1989r. w Pałacu Namiestnikowym przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Stroną rządową kierował Czesław Kiszczak, a stroną solidarnościową Lech wałęsa. Rozmowy toczyły się w trzech zespołach roboczych zwanych stolikami i ośmiu zespołach problemowych, zwanych podstolikami. Rozmowy zostały zakończone 5 kwietnia 1989r., podpisaniem porozumienia „okrągłego stołu”. Najważniejsze ustalenia to: legalizacja „Solidarności”, częściowo wolne wybory do Sejmu (35%), wolne wybory do Senatu (100%), przywrócenie urzędu prezydenta i dostęp opozycji do środków masowego przekazu. W ramach realizacji tego kontraktu, Sejm znowelizował Konstytucję PRL, przywracając Senat i urząd prezydenta (7 kwietnia 1989r.) oraz zarejestrowano NSZZ „Solidarność” (17 kwietnia 1989r.). Od tego czasu rozpoczęła się ewolucja od realnego socjalizmu do demokracji.
Wybory w 1989r. Atmosfera przedwyborcza była bardzo gorąca. Strona opozycyjna uzyskała dostęp do prasy („Gazeta Wyborcza” i „Tygodnik Solidarność”) i telewizji. Stworzony przez Lecha Wałęsę Komitet Obywatelski „Solidarność”, ułożył listę 161 kandydatów na posłów i 100 kandydatów na senatorów.
W pierwszej turze wyborów przeprowadzonych 4 czerwca 1989r., wybrano 160 opozycyjnych posłów i 92 senatorów, a tylko 3 posłów koalicji rządowej. Była to druzgocząca klęska obozu rządzącego, którego kierownictwo zostało wyeliminowane z Sejmu. W drugiej turze wyborów, przeprowadzonych 18 czerwca 1989r., opozycja zdobyła jeszcze jeden mandat poselski i 7 senatorskich, s strona rządowa pozostałe wynikające z kontraktu. Posłowie i senatorzy opozycji utworzyli w parlamencie Obywatelski Klub Parlamentarny, kierowany przez Bronisława Geremka.
Klęska wyborcza koalicji rządzącej była tak kompromitująca, że spowodowała modyfikację ustaleń „okrągłego stołu” w zakresie podziału władzy – „Wasz prezydent – nasz premier”. Przegrani musieli się zgodzić i 19 lipca 1989r. generał Wojciech Jaruzelski został prezydentem PRL, a 24 sierpnia Tadeusz Mazowiecki został pierwszym niekomunistycznym premierem po drugiej wojnie światowej.
Wynik wyborów z 4 czerwca 1989r. został przyjęty przez społeczeństwo polskie entuzjastycznie, a aktorka Joanna Szczepkowska ogłosiła triumfalnie „koniec komunizmu w Polsce”. Rozpoczął się trudny proces budowania III Rzeczpospolitej.
Obrady „okrągłego stołu” i wyniki wyborów z 1989r., rozpoczęły w Polsce transformację systemową, która prowadziła kraj do ustroju demokratycznego i gospodarki rynkowej. Ich istotą było przejście od jednolitości władzy państwowej do trójpodziału władzy. Przywrócenie nazwy Rzeczpospolita Polska i godła w postaci orła w koronie, zapoczątkowało w 1990r. istnienie III Rzeczpospolitej.
