Są dwie strefy zwrotnikowe- wokół zwrotnika raka i koziorożca. Roślinność w tych strefach dostosowała się do trybu życia. Klimat zwrotnikowy to głównie pustynie. Na pustyniach kamiennych można spotkać niewielkie karłowate drzewa, oraz krzewy korzeniące się w głębokich szczelinach skalnych. W klimacie podzwrotnikowym występują głównie twardo-listne lasy i zarośla przez cały rok zielone, rosnące na glebach brązowych. Drzewa i krzewy są niewysokie, silnie rozgałęzione, kolczaste, mają niewielkie skórzaste, czasem igłowate liście, oraz grubą korę.
TWARDOLISTNA ROŚLINNOŚĆ, roślinność tworząca zarośla, złożona z roślin krzewiastych, zielnych lub skarlałych drzew o drobnych, twardych, skórzastych liściach, zrzucanych w okresie suszy lub zimozielonych; występuje w rejonie basenu M. Śródziemnego, w pd.-zach. Afryce, w Chile w Ameryce Pd., na pd.-zach. wybrzeżu USA w Ameryce Pn. (lasy twardolistne, chaparral); w rejonach suchszych i skalistych występują frygana (np. w Grecji i Albanii), garig (np. w Hiszpanii i Francji), natomiast w rejonach wilgotniejszych makia (np. w Hiszpanii, Francji i Włoszech).
Jedną z roślin jest KAWA. Inaczej kawowiec, Coffea, rodzaj z rodziny marzanowatych; jest około 10 gatunków wiecznie zielonych krzewów lub niewysokich drzew, pochodzenia afrykańskiego; liście lancetowate, skórzaste; kwiaty pachnące, białe, zielone, zebrane od 4 do 16 w kątach liści; owoc okrągły lub wydłużony, 1- albo 2-nasienny; nasiona gatunku i odmian uprawnych, zwykle ziarna kawy, zawierające ok. 1,1% kofeiny, są używane po wstępnej obróbce (kawa palona, kawa rozpuszczalna) do przyrządzania napoju. Najczęściej uprawiane (na plantacjach) w strefie międzyzwrotnikowej Afryki, Ameryki Pd., na Cejlonie, Jawie i Sumatrze są gatunki: kawa arabska kawa arabica, krzew wysokość około 5 m (dostarcza ok. 80% światowej produkcji), kawa liberica, drzewo wys. ok. 10 m, bardzo plenne, oraz ich mieszaniec kawa mixta; ponadto bywa uprawiany gatunek kawa canephora (kawa robusta), o wyższych wymaganiach cieplnych i wilgotnościowych od kawy arabskiej. Kraje o największym udziale w świat. produkcji (w %): Brazylia (21,9), Kolumbia (15,9), Indonezja (7,7) oraz Meksyk i Wybrzeże Kości Słoniowej (po ok. 4%).
WIECHLINOWATE, trawy, Poaceae, Gramineae, rodzina roślin, gł. zielnych, z klasy jednoliściennych; ponad 4 tys. gat., w różnych siedliskach całej kuli ziemskiej (gł. na łąkach, stepach i sawannach); system korzeniowy wiązkowy; łodyga (zw. źdźbłem) obła, zwykle pusta, podzielona węzłami (tzw. kolankami) na międzywęźla; liście o długiej, wąskiej blaszce, z pochwą obejmującą źdźbło w węźle; kwiaty drobne, o budowie b. uproszczonej, wiatropylne, przeważnie obupłciowe; zebrane w kłoski, otoczone błoniastymi listkami — plewami i plewkami; kłoski są skupione w kwiatostany złożone: kłos, wiechę lub kolbę; owoc — tzw. ziarniak, o łupinie nasiennej zrośniętej z owocnią (niełupka); charakterystyczną cechą wiechlinowatych jest krzewienie się, tzn. tworzenie w dolnej części pędu korzeni przybyszowych i nowych pędów (powstaje zwarta darń); największe znaczenie gosp. mają wiechlinowate zbożowe (np. pszenica, żyto, jęczmień, owies, proso, kukurydza, ryż, sorgo) i wiechlinowate pastewne (np. życica, wiechlina, kostrzewa, tymotka, wyczyniec, kupkówka); w krajach strefy międzyzwrotnikowej różnorodne zastosowanie mają drzewiaste gat. bambusa, uprawia się też trzcinę cukrową.
TRZCINA CUKROWA, Saccharum officinarum, wieloletnia, silnie krzewiąca się trawa (z rodziny wiechlinowatych), pochodząca z Indii; uprawiana (plantacje) na obszarach tropikalnych i subtropikalnych; źdźbła grube, wysokości 3-6 m, zawierające do 20% sacharozy, stanowią surowiec dla 60% światowej produkcji cukru. (Meksyk).
CYTRUSOWE ROŚLINY, cytrusy, zbiorowa nazwa zazwyczaj wiecznie zielonych drzew i krzewów owocowych z rodziny rutowatych, z rodzajów: Citrus, Fortunella, Poncirus; liście pojedyncze eliptyczne (rzadziej trójlistkowe) skórzaste, zawierają, podobnie jak silnie pachnące kwiaty, wielokomórkowe zbiorniki z olejkami eterycznymi; owoc — jagoda, zw. hesperidium, złożona z wielu segmentów; owoce o dużych walorach smakowych, bogate w witaminy, zwłaszcza witamina C (40-90 mg w 100 g), spożywane w stanie świeżym i w przetworach (soki, dżemy, pulpy, cykata); rośliny cytrusowe dostarczają też surowców dla przemysłu perfumeryjnego, farmaceutycznego., cukierniczego i do produkcji likierów; pochodzą z pd. i wsch. Azji, gdzie są uprawiane od ok. 4 tys. lat, obecnie — głównie w krajach śródziemnomorskich, w pd. Afryce, USA, Brazylii, na Płw. Indyjskim, w Chinach, Japonii; do najważniejszych roślin cytrusowych należą: pomarańcza słodka, mandarynka, cytryna, grejpfrut i cytron; mniejsze znaczenie gosp. mają: pompela, limeta, pomarańcza gorzka, bergamota, kumkwat i używana na podkładki poncyria, Poncirus trifoliata; wytworzono liczne mieszańce roślin cytrusowych (nawet międzyrodzajowe) znane gł. w Ameryce Pn. i Pd.; w pd. i wsch. Azji są uprawiane ponadto gat. o znaczeniu lokalnym, niektóre także dla celów ozdobnych i leczniczych.
BAWEŁNA, bawełnica, Gossypium, rodzaj z rodziny ślazowatych; obejmuje 34 gat. krzewów, drzew lub roślin zielnych, występujących w gorącej strefie wszystkich kontynentów; najważniejsza roślina włóknodajna, użytkowana od kilku tys. lat; liście długoogonkowe o blaszce dłoniastej, 3 7-klapowej; kwiaty duże, przeważnie żółte lub białe, po zapyleniu purpurowoczerwone, potem czarne; owocem jest torebka (przy dojrzewaniu pękająca) z licznymi drobnymi nasionami o łupinach okrytych długimi jednokomórkowymi włoskami (gł. surowiec włók.), też krótkimi (tzw. podwłosie). Spośród 4 gat. uprawnych największe znaczenie gosp. ma bawełna zwyczajna, Gossypium hirsutum, od której wywodzi się ponad 80% współcz. form uprawnych i odmian; bawełna jest uprawiana pomiędzy 44N i 36S, przeważnie jako roślina jednoroczna rozmnażana z nasion; wymaga gleb głębokich o właściwych stosunkach powietrzno-wodnych, a w okresie wegetacji trwającym 6 7 mies. wysokiej temperatury i nasłonecznienia; często plantacje bawełny są nawadniane; zbiory włókna wraz z nasionami (tzw. bawełna surowa) ręczne lub za pomocą kombajnów (tzw. pikerów lub striperów) zwykle trzykrotne (trwają 2 3 mies.) ze względu na nierównoczesne dojrzewanie i pękanie torebek; zbiór mech. jest poprzedzony defoliacją; średni plon włókna odziarnionego 300 350 kg z 1 ha; czyste włókno zależnie od odmiany i gat. stanowi 12 45% masy bawełny surowej; z nasion zawierających 19 28% tłuszczu wydobywa się olej bawełn.; makuchy i śruta poekstrakcyjna są dobrą paszą, zwł. dla bydła; łodygi bawełny są wykorzystywane w przemyśle papierniczym; 1996 największymi producentami bawełny (włókna) były: USA (4,0 mln t), Chiny (3,8 mln t), Indie (2,5 mln t), Pakistan (1,5 mln t), Uzbekistan (1, 1 mln t).
TYTOŃ [tur.], Nicotiana, rodzaj z rodziny psiankowatych, ok. 60 gat. roślin zielnych lub krzewów, występujących w Ameryce Pd. i Pn., także w Australii; liście różnej wielkości, pojedyncze; owoc owalna torebka z drobnymi nasionami. Ze względu na liście, zawierające nikotynę, używane jako surowiec w przemyśle tytoniowym, uprawia się machorkę; oraz tytoń szlachetny, Nicotiana tabacum, roślinę jednoroczną o wys. 0,3 2,5 m, powstałą prawdopodobnie przez skrzyżowanie gat. Nicotiana silvestris z Nicotiana tomentosiformis lub Nicotiana tomentosa; liście owalne lub lancetowate, owłosione, zawierają najczęściej 1 3% nikotyny; kwiaty duże, pachnące, barwy różowej, czerwonej, rzadziej białej, w szczytowych podbaldachach; tytoń szlachetny był od dawna znany Indianom; przywieziony do Portugalii w 2 poł. XVI w., skąd dotarł do Francji dzięki posłowi franc. J. Nicotowi (stąd nazwa Nicotiana); w Europie rozpowszechnił się początkowo jako roślina ozdobna i leczn.; ze względu na dużą zdolność adaptacji uprawiany w krajach tropik., subtropik. i w umiarkowanej strefie klim., w licznych odmianach, które różnią się znacznie cechami morfologicznymi i użytkowymi (m.in. zawartością nikotyny, barwą liści, smakiem, aromatem). Rozróżnia się m.in.: tytonie papierosowe jasne odmiany drobno- i średniolistne oraz wielkolistne typu Virginia i Burley, uprawiane gł. w USA, Polsce i Włoszech; tytonie cygarowe uprawiane gł. w Brazylii, Indonezji, na Kubie. Rozmnażanie przez sadzenie rozsady do gruntu po przymrozkach wiosennych; liście zbiera się stopniowo, w miarę ich dojrzewania; plon liści ok. 2 t z ha; liście suszy się zależnie od odmiany i przeznaczenia, na słońcu, w suszarniach powietrznych, ogniowo-rurowych (ciepłym powietrzem), ogniowo-płomieniowych (z wędzeniem). Obszar uprawy tytoniu w świecie wykazuje nieznaczną tendencję wzrostową; 1993 wynosił 5,2 mln ha, zbiory 8 mln t; największymi producentami są: Chiny, USA, Brazylia, Indie. Jako ozdobne rośliny w ogrodach są uprawiane: tytoń oskrzydlony, Nicotiana alata, oraz jego odmiany hod., obficiej kwitnące, o białych, kremowych, różowych lub karminowych kwiatach, a także mieszańce tego gatunku.
AGAWA, Agave, meksykańska bylina z rodziny agawowatych (Agavaceae); potężny sukulent o długich, brzegiem kolczastych liściach; kwitnie raz pod koniec życia; z włókien wyroby powroźnicze; plantacje w basenie Morza Śródziemnego; liczne gatunki ozdobne.
LIANY, zdrewniałe pnącza, światłolubne rośliny o długich pędach występujące na drzewach w lasach tropikalnych; liany zalicza się do różnych grup systematycznych: dwuliściennych (np. bignoniowate, Bignoniaceae), jednoliściennych (np. palmy), nagonasiennych (np. gniot, Gnetum), a także do paproci. Wiele gatunków roślin ma nawoskowane liście co pozwala w okresie suszy zachować w swych tkankach znaczną ilość wody.
MIRT ZWYCZAJNY, Myrtus communis, zimozielony krzew (wys. do 5 m) pochodzący z obszaru śródziemnomor., gdzie wchodzi w skład zarośli makii; liście jajowatolancetowate, drobne, skórzaste, błyszczące, wonne; kwiaty drobne, białe; jagody jadalne; często uprawiany jako doniczkowa roślina ozdobna; cięte gałązki m.in. na wianki; z liści otrzymuje się olejek eteryczny używany w lecznictwie; z destylatu liści i jagód produkowano kosmetyk zw. wodą anielską; w staroż. Grecji mirt zwyczajny był poświęcony Afrodycie.
WAWRZYN SZLACHETNY, drzewo laurowe, laur, Laurus nobilis, wiecznie zielone drzewo (15 20 m wys.) lub krzew z rodziny wawrzynowatych, pochodzący najprawdopodobniej z Azji Mniejszej i Płw. Bałkańskiego; występuje w stanie dzikim oraz sadzony w obszarze śródziemnomor.; w klimacie chłodnym uprawiany w pojemnikach w celu dekorowania dużych wnętrz; liście lancetowate (dł. do 10 cm), aromatyczne (laurowe liście); kwiaty drobne, zielonkawożółte, owoc czarny, wydłużony, aromatyczny pestkowiec (zawiera leczn. olej wawrzynowy); w staroż. Grecji poświęcony Apollinowi; tamże gałązkami wawrzynu wieńczono zwycięzców w agonach (zawodach) artyst. i sport. (stąd liść w. jest symbolem sławy i zwycięstwa); w sztuce motyw ornamentyki rzym. i klasycystycznej.
ROZMARYN, Rosmarinus, ozdobny, zimozielony niski krzew z rodziny jasnotowatych (wargowych); obszar śródziemnomorski; liście równowąskie, kwiaty białe lub błękitnawe; roślina olejkodajna i lecznicza, uważana za afrodyzjak.
OLEANDER POSPOLITY, Nerium oleander, ozdobny krzew lub niskie drzewo z rodziny toinowatych (Apocynaceae); obszar śródziemnomorski, podzwrotnikowa Azja, Japonia; liście skórzaste, lancetowate, zimotrwałe; kwiaty różowe lub białe, zebrane w grona.
OLIWKA EUROPEJSKA, oliwka uprawna, oliwne drzewo, Olea europaea, długowieczne drzewo owocowe, wys. ok. 6 m (wyjątkowo do 15 m), z rodziny oliwkowatych, pochodzące z krajów śródziemnomor., uprawiane tam od ok. 5,5 tys. lat; pnie starszych drzew często puste w środku i spiralnie skręcone; liście zimotrwałe, lancetowate, ciemnozielone, z białawym kutnerem od spodu; kwiaty drobne, białe, pachnące, zebrane w wiechy; owoc pestkowiec, podobny do śliwki (ok. 3,5 cm dł.), latem zielony, dojrzały purpurowoczarny, zawierający 14 40% tłuszczu. Z ok. 90% świat. zbiorów oliwek wytłacza się olej oliwkowy, zw. po rafinacji oliwą nicejską, a ok. 10% jest spożywane po spreparowaniu (solenie, kiszenie). Najważniejsze rejony uprawy oliwki europejskiej: pd. Europa, pn. Afryka, Bliski Wschód, Argentyna, USA (Kalifornia). W 1992 świat. produkcja oliwek wynosiła 11,6 mln t.
CEDR, Cedrus, długowieczne drzewo (do 60 m wys.), z rodziny sosnowatych; Liban, Syria, Turcja i Cypr (cedr libański, Cedrus libani), Hindukusz i Himalaje (cedr himalajski, Cedrus deodara), Atlas ( cedr atlaski, Cedrus atlantica); igły podobne do modrzewiowych, lecz sztywniejsze i nie opadające na zimę; szyszki duże, do 12 cm dł., stojące, jajowate, gładkie; bywa uprawiany w krajach o łagodnym klimacie, gł. jako drzewo parkowe; drewno czerwonawe lub żółtawe, aromatyczne, odporne na szkodniki, pod względem mech. zbliżone do drewna modrzewia; dawniej stosowane m.in. w budownictwie (świątynia Salomona w Jerozolimie) i meblarstwie; nazwą cedr określa się w wielu językach także inne gat. drzew lub drewna.
CIS, cis pospolity, Taxus baccata, długowieczny krzew lub niskie drzewo iglaste; występuje w Europie, pn. Afryce, pd.-zach. Azji; w Polsce spotykany gł. na Pojezierzu Pomorskim i Mazurskim, Podkarpaciu, Śląsku, Wyż. Łódzkiej i Małopolskiej; cienioznośny (rośnie zwykle pod okapem innych drzew), wrażliwy na mróz; kora czerwonobrązowa, łuszcząca się płatami; igły zimotrwałe, płaskie; nasiona czarne, otoczone szkarłatną, słodką osnówką. Cis jest gat. ginącym, od dawna użytkowanym ze względu na b. cenne drewno czerwonawe, b. trwałe, twarde i elastyczne; w Polsce pod ścisłą ochroną (ochronę cisa wprowadził król Władysław II Jagiełło); często uprawiany w parkach w wielu odmianach ozdobnych (dobrze znosi strzyżenie i formowanie); gat. trujący z wyjątkiem osnówki.
MAKIA [wł.], makchia, wiecznie zielone, twardolistne zarośla w wilgotniejszych siedliskach (na wyspach i wybrzeżach) zach. części obszaru śródziemnomorskiego; składa się z krzewów (np. mirty, wrzośce), skarlałych drzew (np. dąb, Quercus coccifera, drzewo mastyksowe i poziomkowe, palma karłatka) oraz wielu gat. aromatycznych roślin zielnych; gł. okres wegetacji przypada na wiosnę; makia jest wtórnym typem roślinności, powstałym po wycięciu lasów, a zwł. wskutek niewłaściwej gospodarki pasterskiej.
GARIG [franc. < prowansalskie], formacja roślinna, wiecznie zielone, ostrolistne, niskie (do 1 m wys.) krzewy i krzewinki (liście drobne, skórzaste, pokryte kutnerem, często aromatyczne), a także zbiorowiska trawiaste; garig rozwinął się w suchszych, wapiennych siedliskach zach. części obszaru śródziemnomor. (zwł. w pd. Francji), po wycięciu pierwotnych lasów; odmianami gariga są: palmitto i tomillares (w Hiszpanii) oraz frygana (we wsch. części obszaru śródziemnomor.). Zob. też makia.
FRYGANA [gr.], formacja twardolistnych, kolczastych zarośli, złożona z krzewów i roślin zielnych, zrzucających liście w okresie suszy; zajmuje suche, skaliste siedliska we wsch. części obszaru śródziemnomor. (gł. w Grecji i Albanii); odpowiednik zachodniośródziemnomorskiego. formacji roślinnej garig.
