PRZYWILEJE SZLACHECKIE
Pierwszy wielki przywilej stanowy został wydany przez Ludwika Węgierskiego w 1374 roku. Celem przywileju było uzyskanie zgody szlachty na dziedziczenie korony polskiej przez jedną z córek Ludwika Węgierskiego. Nie miał on męskiego potomka. 17.IX.1374 roku Ludwik Węgierski wydał w Koszycach przywilej, który:
• uwalniał szlachtę z dotychczasowych świadczeń na rzecz państwa za wyjątkiem podatku z gruntów chłopskich w wysokości 2 groszy z łanu zamiast dotychczasowych 12; dawało to zupełna wolność podatkową szlachcie.
• kasował obowiązek stacji, tzn. nieodpłatnego żywienia monarchy i jego dworu podczas podróży po kraju;
• gwarantował obsadzanie urzędów w Polsce przez Polaków
• szlachta miała zapewniony żołd z tytułu wypraw poza granice Królestwa; Udział szlachty w pospolitym ruszeniu był obowiązkowy jedynie w granicach królestwa,
• monarcha zobowiązywał się do wykupu szlachcica z niewoli, jeżeli dostał się do niej w czasie wyprawy wojennej poza granicami kraju;
• szlachta została zwolniona z łożenia na budowę zamków i twierdz, chyba że inicjatywa budowy wychodziła ze strony szlachty;
Przywilej koszycki miał zasadniczy wpływ na ukształtowanie się stanu szlacheckiego w Polsce. Wiek XIV to także zasadnicza zmiana w kwalifikowaniu do stanu szlacheckiego. Nie wystarczało posiadanie ziemi, aby zdobyć godność szlachecką. Należało wykazać się posiadaniem szlacheckiego przodka. Szlachectwo mogło być zakwestionowane – tzw. nagana. Wówczas sprawa trafiała przed sąd i po przedstawieniu świadków można było obronić szlachecki tytuł. Tytuł szlachecki można było otrzymać także od władcy, wówczas nobilitowanemu wyznaczano herb, pod którym miał występować. W ten sposób tworzyła się warstwa szlachty zagrodowej, która nie posiadała poddanych i sama uprawiała swą ziemię. Ponadto istniała szlachta nieosiadła – tzw. gołota, czyli taka, która nie posiadała żadnej własności.
Kiedy na mocy przywileju koszyckiego na polskim tronie zasiadła Jadwiga, możnowładcy polscy, odgrywający jeszcze znaczącą rolę w państwie, szukali dla niej męża. Wybrano Jagiełłę, który przed swoją koronacją 4.III.1386 roku wydał przywilej krakowski. W tym przywileju Jagiełło zobowiązywał się do:
• obsadzania urzędów i godności w poszczególnych ziemiach za radą tamtejszej szlachty miejscowymi panami;
• oddawania zarządu w grodach Polakom;
• wynagradzania szlachty za wyprawy wojenne poza granice kraju;
• wykupywania wziętych w niewolę podczas takich wypraw oraz walk w kraju i najazdów nieprzyjacielskich;
• pobierania tylko 2 groszy z łanu od szlachty i duchowieństwa na rzecz skarbu państwa;
• potwierdzał statuty wiślickie i piotrkowskie nadane przez Kazimierza Wielkiego oraz przywilej koszycki.
Przywilej krakowski potwierdził Jagiełło jako koronowany król Polski wydając przywilej korczyński.
W 1422 roku wybuchła kolejna wojna z zakonem krzyżackim. Wówczas to szlachta zebrana pod Czerwińskiem wysunęła żądania rozszerzenia przywilejów stanowych. 27 lipca 1422 roku Władysław Jagiełło uznaje roszczenia szlachty i wydaje przywilej czerwiński. W tym dokumencie Władysław Jagiełło zagwarantował szlachcie:
• nietykalność dóbr bez wyroku sądowego;
• szlachcic mógł być sądzony jedynie według prawa pisanego (nie zwyczajowego);
• zakazywano pełnienia przez jedną osobę urzędów sędziego ziemskiego i starosty
W roku następnym Władysław Jagiełło wydał Statut Warcki. Na podstawie tego statutu szlachta uzyskiwała prawo do:
• usuwania „krnąbrnych a nieużytecznych” sołtysów z majątków ziemskich. To dawało szlachcie prawo wykupu bogatych majątków sołtysich
• statut nadawał wojewodom prawo ustalania cen maksymalnych na artykuły rzemieślnicze oraz prawo kontroli miar i wag w miastach;
• statut nakazywał likwidację cechów rzemieślniczych, chociaż ten punkt pozostał martwy. Nigdy go nie zrealizowano;
• statut ustanawiał wysokie kary za przechowywanie zbiegłych z majątków szlacheckich chłopów;
Wybór Władysława Jagiełły na króla Polski nie oznaczał dziedziczności dla dynastii Jagiellonów. Aby zapewnić swoim synom władzę w Polsce, Władysław Jagiełło wydał kolejny przywilej w 1430 roku, tzw. przywilej jedlneński. Przywilejem tym zapewnił zatwierdzenie wszystkich przywilejów przez następcę tronu. Wówczas na następcę tronu wybrany został królewicz Władysław. W roku 1433 Władysław Jagiełło potwierdził w Krakowie przywilej jedlneński. W tym przywileju z roku 1433 nazwanym przywilejem jedleńsko – krakowskim Władysław Jagiełło zagwarantował szlachcie i duchowieństwu nietykalność osobistą (zakaz więzienia) bez wyroku sądu danej ziemi – sądu ziemskiego.
Kolejny przywilej dla szlachty wielkopolskiej wydal Kazimierz Jagiellończyk w obozie pod Cerekwicą – tzw. przywilej cerekwicki. Król zobowiązywał się do:
• decyzje dotyczące spraw państwa oraz zwoływania pospolitego ruszenia muszą być poprzedzone zgodą sejmików ziemskich szlachty;
• szlachta wielkopolska nie będzie pomijana przy obsadzie najwyższych urzędów państwowych;
W listopadzie tego samego roku król anulował przywilej cerekwicki i wydał nowy w Nieszawie – tzw. cerekwicko – nieszawski, w którym:
• gwarantował szlachcie nie wydawanie nowych praw bez zgody sejmików szlacheckich;
• gwarantował nie nakładanie nowych podatków
• bez zgody sejmików król nie mógł zwołać pospolitego ruszenia
• zakazano łączenia urzędu starosty z urzędem wojewody i kasztelana;
• potwierdzał prawo wojewodów do ustalania cen maksymalnych na wyroby rzemieślników;
• szlachta małopolska uzyskała prawo do nabywania na własny użytek 3 razy w roku soli bezpośrednio w żupach solnych w Wieliczce i transportowania jej bez opłat celnych;
• szlachta bez ograniczeń mogła handlować na targach miejskich towarami wiejskimi;
Przywileje nieszawskie stały się zaczątkiem demokracji szlacheckiej.
W 1492 roku zmarł Kazimierz Jagiellończyk, a jego następca został Jan Olbracht. Przygotowując się do wyprawy przeciwko Turcji został zmuszony na zjeździe w Piotrkowie do wydania kolejnych przywilejów. W 1496 roku wydany został przywilej piotrkowski, który:
• zwalniał szlachtę z opłat celnych w handlu produktami własnego gospodarstwa (zbożem, towarem leśnym – miodem);
• zakazywał mieszczanom nabywania dóbr ziemskich;
• ograniczał wychodźstwo chłopów ze wsi do jednej osoby w roku (do rzemiosła, służby lub nauki)
• potwierdzał prawo wojewodów do ustalania cen maksymalnych na produkty rzemieślnicze;
• zabraniał zatrudniania w miastach chłopów, którzy nie posiadali potwierdzonej zgody na opuszczenie wsi;
• wprowadzał kontrolę żebraków w celu wyeliminowania spośród nich osób zdolnych do pracy; w ten sposób szlachta zyskiwała nową siłę roboczą;
• wprowadzał zakaz obejmowania urzędów kościelnych przez osoby nie pochodzące ze stanu szlacheckiego;
W 1504 roku sejm piotrkowski podjął próbę reformy finansów państwa oraz administracji. Przeprowadzono reorganizację urzędów centralnych, zakazano sprzedaży królewszczyzn bez zgody sejmu oraz łączenia wysokich godności duchownych i świeckich.
W 1505 roku szlachta zebrana w Radomiu na sejmie kontynuowała reformę władzy. Ustalone zostały relacje pomiędzy królem, senatem i izbą poselską. Uporządkowano sprawy sądownicze i częściowo gospodarcze. 3 maja uchwalona została konstytucja Nihil novi.
Słowa tej konstytucji stały się podstawą ustroju Rzeczypospolitej. Określiła ona wyraźnie uprawnienia sejmu i wolność stanu szlacheckiego, umacniając jego pozycję kosztem pozycji monarchy, jak i senatu.
Od wydania przywileju cerekwicko – nieszawskiego wyraźnie wzrosła rola sejmiku ziemskiego. Jego początków należy szukać w zjazdach szlachty w celu rozwiązywania konkretnych problemów. Sejmik szlachecki stał się podstawową instytucją lokalnego samorządu szlacheckiego. Szlachta mogła czynnie uczestniczyć w życiu politycznym państwa, a równocześnie sprawowała kontrolę nad sytuacją społeczności lokalnej. Szlachta posiadała prawo sądzenia ludności zamieszkującej w jej majątku. Sejmiki zbierały się w różnych celach, a w związku z tym można je podzielić w zależności od problematyki, którą się zajmowały:
• sejmiki poselskie – wybierały posłów na sejm
• sejmiki deputackie – przyjmowały relacje posłów szlacheckich, a od 1578 roku wybierały także członków Trybunału Koronnego
• relacyjne – rozliczały posłów po skończonym sejmie;
• elekcyjne – wybierały kandydatów do urzędów sądowych ziemskich;
• gospodarcze – uchwalały lokalne podatki;
• kapturowe – istniały od 1572 roku; obejmowały najwyższą władzę w województwach w wypadku śmierci władcy;
