Sigmund Freud (1856-1939) – austriacki neurolog, psychiatra, twórca psychoanalizy. Początkowo zajmował się neuropatologią, później leczeniem nerwic, zwłaszcza histerii. W latach 1885-86 pracował w paryskiej klinice psychiatrycznej Salpetriere pod kierunkiem J.M. Charcot’a. Po powrocie do Wiednia prowadził prywatną praktykę lekarską. Wspólnie z J. Breuerem rozpoczął badania nad histerią stosując opracowaną przez niego metodę leczenia za pomocą ujawniania i odreagowania w stanie hipnozy nieświadomych przeżyć pacjenta. Po 1895 roku zaczął stosować własną metodę terapeutyczną, opartą głównie na analizie swobodnych skojarzeń, snów, wspomnień. W tym też okresie ogłosił swoją teorię nerwic. Stanowiła ona podsumowanie dotychczasowych obserwacji klinicznych Freuda, zapoczątkowała również rozwój systemu psychoanalizy. W roku 1902 Freud mianowany został profesorem uniwersytetu w Wiedniu, od tego czasu szeroko rozwijał i popularyzował psychoanalizę, która wkrótce zyskała światowy rozgłos. W roku 1938, po zagarnięciu Austrii przez hitlerowskie Niemcy wyemigrował do Wielkiej Brytanii.
Poglądy Freuda ulegały stałej ewolucji, można podzielić go na trzy fazy:
I – do ok. 1900 – freudyzm był główną teorią powstawania zaburzeń psychicznych.
II – do ok. 1920 – wykroczył poza granice psychiatrii, stał się ogólną teorią struktury i funkcjonowania psychiki ludzkiej, przypisującą główną rolę w regulacji życia psychicznego nieświadomym mechanizmom popędowym, zwłaszcza popędowi seksualnemu, utożsamianemu z popędem życiowym, pozostającym w ciągłym konflikcie z tym, czego wymaga od nas społeczeństwo, do czego ograniczają nas normy moralne „wbudowane” w psychikę jednostki w toku wychowania
III – po 1920 – rozszerzenie i uogólnienie doktryny w swoistą koncepcję człowieka i kultury.
Teorie Freuda z początku budziły zarówno entuzjazm, jak i ostrą krytykę. Zarzucano im skrajny biologizm, wyolbrzymianie roli popędu seksualnego, niedocenianie roli środowiska, otoczenia jako czynnika wpływającego na rozwój osobowości. Freud był pierwszym który wskazał, że nieświadome i irracjonalne procesy mogą odgrywać istotną rolę w motywowaniu zachowania człowieka, pierwszy też zajął się problemem rozwoju osobowości i zwrócił uwagę, że doświadczenia wczesnego dzieciństwa mogą mieć wpływ na psychikę dorosłego człowieka. Freud stworzył również podstawy współczesnej psychologii teorii motywacji (wprowadzając m.in. takie pojęcia , jak frustracja, fiksacja i regresja). Powszechnie uważa się go również za twórcę nowoczesnej psychoterapii, wiele jego obserwacji zyskało potwierdzenie we współczesnych badaniach psychologicznych.
Psychoanaliza – w szerokim znaczeniu koncepcja teoretyczna wyjaśniająca strukturę, funkcjonowanie i rozwój osobowości człowieka, także zjawisk kulturowych, działaniem nieświadomych sił psychicznych pozostającym w ciągłym konflikcie. Teorię tą sformułował Freud, a rozwinęli ją jego uczniowie. Według klasycznej koncepcji Freuda aparat psychiczny człowieka składa się z trzech instancji:
1. Id (ono) – obejmujące całokształt nieświadomych, pierwotnych popędów, jest podstawowym źródłem energii i kierujesię zasadą przyjemności. Oznacza wszystko to, co dziedziczone, wrodzone, ustalone konstytucyjnie, przede wszystkim popędy wynikające z budowy ciała, znajdujące wyraz w psychice.
2. Ego (ja, jaźń) – obejmujące wyuczone w toku indywidualnego rozwoju zdolności do orientacji w otoczeniu i świadomej regulacji zachowania, kieruje się zasadą rzeczywistości.
Ego reguluje postępowanie człowieka w taki sposób, aby poszczególne popędy zostały zaspokojone bez niebezpieczeństwa dla całego bytu ludzkiego. W tym celu musi ono kontrolować popędy, a zarazem poznawać świat: spostrzegać, zapamiętywać, sądzić, decydować.
Tak więc w odróżnieniu od „id”, które nie odróżnia fantazji, marzeń sennych od rzeczywistości ego żyje w świecie realnym. Ego jest także podawane oddziaływaniu superego czyli wewnętrznego reprezentanta norm moralnych i społecznych, umieszczonego w każdym z nas.
3. Superego (nadjaźń) – ukształtowanie wskutek internalizacji wymagań społecznych, norm moralnych i wzorów kulturowych, ma charakter irracjonalny. Pojawia się około 3 roku życia. Składają się na nią uwewnętrznione zakazy i nakazy pochodzące od rodziców i społeczeństwa.
Id pozostaje w stałym konflikcie z Superego i z rzeczywistością zewnętrzną. Regulacja tego konfliktu oraz łagodzenie wynikającego z niego lęku należy do głównych zadań Ego, które wykształca w tym celu mechanizmy obronne, nie dopuszczające konfliktowych treści do świadomości lub nadające im zniekształconą postać. Według klasycznej psychoanalizy główną siła napędową ludzkiego działania jest energia istniejącego od urodzenia, którą Freud nazywa libido.
Libido, pojęcie związane ze strukturą osobowości, wprowadzone przez Z. Freuda do psychoanalizy. Mianem libido Freud nazwał jeden z podstawowych popędów – eros, którego celem jest:
1)dążenie do stwarzania coraz to większych całości, tworzenie więzi
2)samozachowanie
3)dążenie do zachowania gatunku.
Libido pojawia się u początków życia. Wraz z kształtowaniem się struktury osobowości, różnicującej się na: id, ego, superego, początkowo cała zawartość libido jest zgromadzona w ego. Ego też przez całe życie pozostaje wielkim rezerwuarem, z którego do poszczególnych obiektów są wysyłane lub wycofywane impulsy libido.
Przeciwieństwem libido jest popęd destrukcyjny, nazwany przez Freuda „popędem śmierci”.
Niezaspokojenie popędów wywołuje stan frustracji, a w szczególnych przypadkach prowadzi do różnego rodzaju zaburzeń i nerwic. Rozwój kultury jest wytworem sił popędowych, ale zarazem źródłem nieustannej frustracji popędów. Głównym zadaniem terapii psychoanalitycznej jest doprowadzenie do uświadomienia sobie przez pacjenta sensu jego zaburzeń, leżących u źródeł choroby nieświadomych konfliktów, pragnień i obaw. W tym celu stosuje się różne techniki, takie jak: analiza i interpretacja specyficznych, pojawiających się w toku terapii reakcji pacjenta (opór, przeniesienie), jego marzeń sennych, fantazji itp. Materiał ten jest uwalniany za pośrednictwem wolnych (swobodnych) skojarzeń pacjenta.
Adler Alfred (1870-1937), psychiatra i psycholog austriacki. W latach 1902-1911 jeden z uczniów iwspółpracowników S. Freuda, 1920-1925 kierownik kliniki psychiatrycznej w Wiedniu, 1926-1937 lekarz oraz wykładowca uniwersytetów w USA i Wielkiej Brytanii. Jako jeden z pierwszych zerwał z poglądami i szkołą mistrza (m.in. odrzucił jego koncepcję libido). Przyjął istnienie podświadomości, nie akceptował jednak wiodącej roli popędu płciowego i kompleksu Edypa.
Twórca kierunku zwanego psychologią indywidualną. Podkreślał rolę dążenia „do mocy” jako formy kompensacji kompleksu niższości, który powstaje we wczesnym dzieciństwie na podłożu słabości dziecka w stosunku do dorosłych, oraz znaczenie tego dążenia w rozwoju osobowości, a także w patogenezie nerwic i psychoz. Dziecięce poczucie małej wartości stanowi zdaniem Adlera „jądro wszelkich zaburzeń w duszy”, z którego człowiek nieświadomie projektuje „plan życia”.
Wychowanie, którego celem jest rozwijanie w dziecku uczuć społecznych, powinno integrować jednostkę ze środowiskiem, by mogła funkcjonować opierając się na obowiązujących w nim wartościach, kompensując tym samym kompleks niższości poczuciem wspólnoty. Teoria Adlera wywarła wpływ na psychoterapię i pedagogikę.
Jung Carl Gustav (1875-1961), szwajcarski psychiatra, psychoanalityk, twórca psychologii analitycznej i teorii archetypu. Poglądy jego wywarły wpływ na psychiatrię, psychoanalizę i filozofię. Rozwinął teorię „libido”, jako podstawy życia psychicznego, pojmował jednak „libido”, nie tylko seksualnie, jak Z. Freud, ale także jako żądzę władzy, „wolę” A. Schopenhauera i „elan vital” H. Bergsona. Jung przeciwstawił się traktowaniu wszystkich przypadków nerwicy jako przypadków o podłożu seksualnym.
Swój kierunek Jung określa jako psychologię kompleksową traktując Freudowski kompleks Edypa jako jeden z kulturowych czynników determinujących świadomość jednostki (jego zdaniem Freud pierwszy odkrył ten kompleks jako archetyp nieświadomości zbiorowej). Oprócz seksualnej teorii Freuda, Jung poddaje także krytyce psychologię indywidualną Adlera jako skoncentrowaną jednostronnie na wymiarze adaptacji społecznej i dążeniu do mocy. W późniejszym okresie Jung dla swego kierunku wybiera nazwę „psychologia analityczna”, co świadczy, mimo wszystko, o postrzeganiu swojej psychologii jako blisko spokrewnionej z psychoanalizą.
Henri Bergson W swojej wizji świata podstawową rolę przypisywał pędowi życiowemu („elan vital”) – czynnikowi ewolucji twórczej, do którego dotrzeć można było poprzez samopoznania i poznawania świata zgodnie z zasadą wolności, za pomocą intuicji oddającej niepowtarzalną ciągłość istnienia w czasie i przestrzeni – odrzuciwszy uprzednio ograniczenia społeczne i religijne oraz zasady logiczne, które dzielą i deformują postrzegane zjawiska. Stworzył pojęcie niezależnego w znacznej mierze od rzeczywistości społecznej i materialnej „ja głębokiego”, którego udziałem jest ciągłe wewnętrzne doświadczanie trwania.
Zdaniem Schopenhauera, w swej wewnętrznej naturze jesteśmy wolą, ta zaś jest w swym działaniu podobna do sił istniejących w świecie nieożywionym, ma przy tym charakter irracjonalnej, nieświadomej i „ślepej” mocy: nieustannie nakierowuje się na jakiś przedmiot i to jest przyczynątrwania świata, który Schopenhauer postrzegał bardzo pesymistycznie. Podobnie jak buddyści utożsamiał go z egzystencją wypełnioną cierpieniem i zaproponował podobny do buddyjskiego „lek” na ból świata oraz na lęk, jaki nieustannie rodzi egzystencja: powinno nim być współczucie.
