Przez prawie całe średniowiecze ruchy heretyckie kwestionowały prawo papieży do władania nad światem. Rzymowi udało się je pokonać – prócz Czech, tam husytyzm. Dopiero w XVI wieku kryzys wewnętrzny doprowadził w wielu krajach Europy do powstania niezależnych od kościoła katolickiego organizacji kościelnych. Początek dał niemiecki zakonnik Marcin Luter.
Marcin Luter:
W 1517 ogłosił w Wittenberdze 95 tez – przeciwko nadużyciom towarzyszącym udzielaniu odpustów. Dwa lata później zerwał ostatecznie z Rzymem. Program Marcina Lutra:
a) powrót do kościoła w pierwszych wiekach chrześcijaństwa,
b) autorytetem czynił Pismo Święte, przekreślając tradycję,
c) Biblię komentować mogli wszyscy wierni,
d) zbawienie wiernych zależy od ich wiary,
e) zredukował liczbę sakramentów do dwóch: chrzest i komunia,
f) głosił likwidację zakonów,
g) był za zniesieniem celibatów,
h) odebranie majątków ziemskich posiadanych przez kościół,
i) decydujący głos w kościele miał król lub książę,
j) głosił bezpośredni kontakt człowieka z Bogiem,
k) przełożył Biblię na język niemiecki i wprowadził ją do liturgii,
l) Filip Melanchchton – współpracownik Lutra – przeprowadził reorganizację niemieckiego szkolnictwa na zasadach humanistycznej pedagogiki.
Hasła te uzyskały popularność w całych Niemczech, poparli je:
a) książęta niemieccy – widzieli w niej szanse wzmocnienia władzy
b) rycerstwo – zainteresowane przejęciem dóbr kościelnych
c) mieszczanie – oburzali się z powodu wysokich opłat na kościół, część z nich odprowadzana była do Rzymu
d) chłopi niemieccy – liczyli na poprawę swojego położenia. W 1524 – 1525 chłopi wystąpili zbrojnie pod takimi właśnie hasłami – klęska. Wielka wojna chłopska została krwawo stłumiona.
Do połowy XVI luteranizm zatryumfował również w krajach skandynawskich. Ich władcy mieli podporządkowaną organizację kościelną. W Szwajcarii i Niderlandii gdzie dominowało mieszczaństwo oświecone i zamożne tam kalwinizm.
Jan Kalwin
Działał w połowie XVI wieku w Szwajcarii (Genewa). Program Kalwina:
a) jego zdaniem ludzie zostają potępieni nie dlatego, że grzeszą, lecz grzeszą dlatego, że ich Bóg potępił,
b) uznawał te same dwa sakramenty co Luter
c) negował możliwość przemiany chleba w ciało Chrystusa i wina w krew,
d) przejawem łaski bożej miało być prowadzenie cnotliwego życia – ciągła praca, rezygnacja z przyjemności (np. teatr), niedziela w świecie protestanckim stała się najnudniejszym dniem w tygodniu,
e) decydujący głos w kościele miał ogół wyznawców
f) zgromadzenie wiernych powoływało pastorów oraz świeckich seniorów – zarządzali gminą kalwińską.
Zwolennicy kalwinizmu:
a) szlachta
– przyznał im prawo poru wobec władcy, który narzucał by im swoją wiarę
b) magnateria
Reformacja w Anglii
Wprowadzono tu anglikanizm – wzmacniający władzę monarchy – 1534 król Henryk VIII zostaje głową tamtejszego kościoła. W ten sposób odłączył się od Rzymu.
a) zniesiono zakon,
b) skonfiskowano dobra kościelne,
c) do obrzędów wprowadzono język angielski,
d) zniesiono celibat,
e) komunie podawano pod dwiema postaciami,
Zwolenników nowej wiary określano protestantami – określenie to powstało kiedy w 1529 na sejmie rzeszy niemieckiej zaprotestowali oni przeciwko zakazu szerzenia haseł reformacyjnych.
Wojny religijne
Konflikty wyznaniowe doprowadziły di wybuchu wojen religijnych. Objęły one Niemcy i Francję. W Niemczech zakończył je pokój w Augsburgu – 1555 – książęta mają prawo narzucać swoją wiarę poddanym – czyj kraj tego religia. We Francji wojny trwały do końca XVI wieku – ofiary w ludziach i straty materialne. Walczyły między sobą dwa obozy:
a) Walezjusze – obrońcy katolicyzmu,
b) Burbonowie – zwolennicy kalwinizmu
Noc św. Bartłomieja – 1572 – w Paryżu dokonano napadu i rzezi zgromadzonych tam przywódców protestantów. Wojnę zakończył edykt nantejski 1598 – Henryk IV Burbon przyznał tamtejszym kalwinistom ograniczone wolności religijne.
KOŚCIÓŁ KATOLICKI WOBEC REFORMACJI
Protestantyzm wstrząsnął całym kościołem, zmuszając go do przeprowadzenia wielu reform. Uchwalił je sobór trydencki w 1545 – 1563:
a) podniesienie moralnych i umysłowych kwalifikacji duchowieństwa,
b) biskupom nakazano stale przebywać w swoich diecezjach,
c) regularne zwoływanie synodów,
d) w celu kształcenia – seminaria duchowe,
e) Pismo Święte i tradycja – źródło wiary,
f) prawo komentowania Pisma Świętego miał tylko Kościół,
g) sformułowano definicję kapłaństwa, sakramentów, poglądy na rolę mszy świętej oraz istnienie czyśćca.
Reforma kościoła – dążenie do odnowy wnętrza Kościoła:
a) rozwinięta propaganda wyznaniowa:
– ustna – kazania,
– drukowana – literatura teologiczna,
– wizualna,
– przedstawienia teatralne, malowidła.
Inkwizycja – zwalczanie wyznawców protestanckich:
a) stosowanie przymusu,
b) ścisła współpraca organów przemocy (na usługach kościoła) z władzą świecką (przy pomocy wojska, policji),
W 1542 papież Paweł III powołał do życia trybunał inkwizycji – 6 kardynałów:
a) nadzorowali działalność sędziów – dominikanie,
b) szpiedzy, korzystali z donosów,
c) oskarżonych torturowano, aby wymusić zeznania,
d) kary – pieniężne, pokuta kościelna, wygnanie (banicja), długoletnie więzienie, śmierć,
W Hiszpanii inkwizycja podlegała królowi i stanowiła narzędzie państwa.
W 1559 papież Paweł IV spisał indeks ksiąg zakazanych:
a) dzieła heretyckie,
b) utwory humanistów – krytyka kleru, pochwała pogańskiego życia,
c) zakazano katolikom czytania i rozpowszechniania ksiąg zakazanych,
Skutki:
a)duchowni palili dzieła protestanckie,
b)wyznawców karano chłostą, więzieniem, stosem.
Jezuici
Nowy zakon – Towarzystwo Jezusowe – 1540 – Ignacy Loyola:
a) do 3 ślubów zakonnych (ubóstwo, czystość, posłuszeństwo), czwarty – posłuszeństwo wobec papieża,
b) zwalczanie zwolenników reformacji,
c) działalność misyjna – ludy świeżo odkryte w Ameryce i Azji,
d) w Europie działali na dworach królewskich i książęcych, w środowiskach magnackich i kręgach elity szlacheckiej.
e) zakładali kolegia zakonne – dyscyplina, dobra wymowa, umiejętność postępowania z ludźmi.
