Reformacja – ruch religijny wyrosły na podłożu konfliktów społeczno politycznych w XV i XVI w., który doprowadził w XVI w. do powstania niezależnych od papiestwa kościołów protestanckich – protestantyzm. Poprzedziły go ideowo herezje średniowieczne z wiklefizmem i husytyzmem na czele. U jego podstaw leżały rozwijające się w późnym średniowieczu (XIV, XV w.) dążenia do zerwania z formalizacją życia religijnego w ramach instytucji kościelnych, do uzupełnienia bądź nawet zastąpienia oficjalnej liturgii indywidualnymi rozmyślaniami i ascezą. W prądach tych znalazło wyraz zarówno pogłębienie rozumienia religii w szerokich kręgach społecznych, jak i rosnący brak zaufania do Kościoła, krytykowanego za skostnienie, zeświecczenie i nadużycia jego hierarchii, z papiestwem na czele.
W 1517 roku wystąpienie Marcina Lutra w Wittenberdze spotkało się z poparciem dużej części ludności. Za luteranizmem opowiedziała się część książąt, która dostrzegała w nim szansę wzmocnienia swej władzy. Luteranizm jako doktryna teologiczno-moralna była wspólna wszystkim kościołom ewangelicko-augsburskim. Punktem wyjścia jest nauka o usprawiedliwieniu od Boga, które Luter uzależniał przede wszystkim od mocnej wiary, a nie jak katolicy – od uczynków. Zasadniczym źródłem wiary jest łaska boża. Wszystkie prawdy wiary poznaje wierzący bezpośrednio z Biblii. Kościół luterański był zgromadzeniem wiernych bez hierarchii, opartym na wspólnocie „Słowa Bożego”. Głosząc nawrót do tradycji pierwotnego chrześcijaństwa, negował pojęcie kapłaństwa jako sakramentu oraz celowość istnienia zakonów. Luter szukał oparcia we władzy świeckiej, której podporządkował swą organizację kościelną. Głosił, iż obowiązkiem władzy świeckiej jest wygnanie z kraju innowierców: karanie śmiercią anabaptystów, którzy naruszają istniejący porządek nie tylko religijny ale i społeczny. Luteranizm poparły warstwy, które dostrzegły w nim okazję do wzbogacenia się kosztem zaboru ziem kościelnych, głównie książęta i szlachta, uwolnienia od uciążliwych opłat na rzecz kleru-mieszczaństwa. Pochwalał fizyczny trud rzemieślnika i chłopa, którym nakazywał umiarkowanie, pracowitość i posłuszeństwo.
Natomiast kalwinizm był przyjęty przez wszystkie kościoły ewangelicko-reformowane. Odrzucono autorytet papiestwa – hierarchię kościelną, kult świętych, zakony, celibat i księży. Według Kalwina Bóg, przeznaczając ludzi z góry do zbawienia lub potępienia obdarzył ich stosownie do tego łaską wiary, lub im jej odmówił. Ludzie zostają potępieni, nie dlatego że grzeszą, ale grzeszą dlatego, że ich Bóg potępił. Bóg według Kalwina to surowy i wymagający władca zmuszający do skupienia się jedynie na sprawach zbawienia. Potępiał wszelkie rozrywki tj. taniec, teatr, itp. Decydujący głos obok pastorów mieli świeccy seniorzy, co dawało temu kościołowi bardziej demokratyczny od luterańskiego charakter. Do aktywnego życia religijnego zaliczano wszelką działalność handlową, bankierską, rzemieślniczą. Potępiano natomiast nieproduktywny tryb życia. Bogactwo stało się przejawem łaski bożej, a ubóstwo to zapowiedź rychłego potępienia. Kościoły kalwińskie w Polsce, choć nie pozostawały pod formalnym zwierzchnictwem Genewy, były do siebie zbliżone organizacją i wyznaniem wiary. Związane z doktryną religijną kalwińskie poglądy społeczno-ekonomiczne przyjmowano tylko w krajach wchodzących na drogę rozwoju wczesnokapitalistycznego. Siedmiogród i Polska pozostały na nie obojętne. W polskim kalwinizmie zasady zbawienia lub potępienia ustalonego z góry przez wolę Boga nie była akcentowana tak silnie jak na zachodzie. Na czoło zaś wysuwała się tu demokratyczna struktura organizacji kościelnej jednająca mu wyznawców wśród szlachty. Polski kalwinizm stanowiący mniejszość wyznaniową był z natury rzeczy bardziej tolerancyjny od kalwinizmu zachodnioeuropejskiego. Ten ostatni bowiem głosił, iż obowiązkiem władzy świeckiej jest czynne zwalczanie herezji.
W latach 1562 – 1565 wyodrębniła się sekta religijna zwana Arianie (Bracia Polscy), z grupy polskich kalwinów w odrębny kościół, tworząc najbardziej radykalny odłam reformacji w Polsce. W ukształtowaniu się tego odłamu znaczną rolę odegrali władcy z zachodu i południa Europy, zwłaszcza włoscy antytrynitarze, którzy chronili się w Polsce uchodząc przed prześladowaniami ze strony inkwizycji lub teologów ewangelickich. Aktywność obozu ariańskiego w Polsce, trwająca prawie stulecie, przetrwała i kres zorganizowanemu istnieniu Braci Polskich położyła uchwała sejmu z 1658 roku nakazująca wszystkim Arianom w ciągu trzech lat przejście na katolicyzm lub opuszczenie kraju. Po upływie tego terminu przynależność do Braci Polskich miała być karana śmiercią. Poglądy religijne i filozoficzne Braci Polskich były niejednolite, wspólną cechą, odróżniającą ich od innych wyznań chrześcijańskich było odrzucenie dogmatu Trójcy Świętej, dlatego nazwano ich Arianami. Bracia Polscy protestowali zawsze przeciw narzuceniu im tej nazwy i nazywali siebie chrystianami, lub po prostu braćmi, przy czym przydawka „polscy” stosowana była początkowo tylko dla odróżnienia ich od litewskiej. Później termin ten utrwalił się jako nazwa całego ruchu. Na zachodzie od XVII w. przyjęła się nazwa socynianie. Niekiedy nazywano ich także unitarianami. Po okresie sporów ustaliła się w zborze doktryna religijna zwana unitaryzmem, wg której jedynym Bogiem jest Bóg Ojciec, Chrystus zaś – człowiekiem podniesionym po zmartwychwstaniu do godności bożej, a Duch Święty tylko mocą bożą. Ten schemat utrzymywał się w zborze, aż do wygnania Braci Polskich, chociaż istniały znaczne różnice między unitaryzmem wczesnym – Grzegorz Paweł z Brzezin i Marcin Czechowic, a późniejszym Faust Szocyn. Rozwój kierunku zwanego tolerancją głównie przez I. Crella, S. Przypkowskiego i I. Szlichtynga. Największymi ośrodkami Braci Polskich był początkowo Pińczów, potem Raków, Lublin i Lusławice nad Dunajcem. Stolicą ruchu był od początku XVII w. Raków (Racowia). Założona tu akademia (1602 r.) dysponująca wybitnymi siłami naukowymi, oraz duża drukarnia (od 1600 r.) uczyniły z Rakowa głośny w skali europejskiej ośrodek wydawniczy i naukowy. Po zburzeniu drukarni i szkoły rakowskiej w 1638 roku, w miarę nasilania się prześladowań, przenieśli swój ośrodek wydawniczy do Amsterdamu. Prócz wielu myślicieli, środowisko braci wydało także wybitnych pisarzy i poetów: Wacława Potockiego i Zbigniewa Morsztyna.
