Sytuacja w jakiej doszło do reformy chrześcijańskiej.
W drugiej połowie XV wieku nastąpił wzrost zamożności społeczeństwa, zaczęły upowszechniać się formy gospodarki rynkowej opartej na pieniądzu (w miejsce dawnych zobowiązań stanowych)-szczególnie armia. Jednocześnie wzrostowi zamożności towarzyszy poczucie winy. Ludzie boją się, że osiągana zamożność (nie zawsze w uczciwy sposób ) będzie przeszkodą do życia wiecznego-zbawienia wiekuistego. Jednocześnie doktryna katolicka zakłada, że człowiek osiąga zbawienie wiekuiste pod przewodnictwem kościoła przez łaskę Bożą i dobre uczynki. Zaś dobrym uczynkiem było kupienie sobie odpustu, a pieniądze uzyskane w ten sposób Kościół przeznaczał na czynienie dobra.
Motywacje i cele reformatorów.
Pobożni ludzie zaczęli zadawać sobie pytanie czy uczynki mogą być najlepszą drogą do zbawienia wiekuistego? -rozumowano w ten sposób jeżeli uczynki są drogą do zbawienia wiekuistego ,to człowiek może zmusić Boga do odpuszczenia grzechów poprzez przedstawienie dobrego pokwitowania za dobre uczynki, niejako wymuszając na Bogu zobowiązanie do zbawienia, ale czy natura ludzka jest na tyle doskonała , że może zbawić się sama bez łaski bożej?
Tego typu wątpliwości szczególnie trapiły pewnego mnicha – Marcina Lutra (1483-1546). Oburzony sprzedawaniem odpustów w jego rodzinnym mieście Wittemberdze w roku 1517 przybił na drzwiach miejscowego kościoła 95 tez teologicznych(przeciwko odpustom) ,z których wynikało że :Jedynie słuszną drogą do zbawienia wiekuistego jest łaska boska i głęboka wiara. Głęboka wiara ,która jest darem łaski bożej jest źródłem dobrych uczynków . Każdy człowiek ma prawo rozmawiać z Bogiem przez poznanie słowa Bożego w jego ojczystym języku. Po drugie papież nie ma żadnej władzy nad miejscami w niebie. Po trzecie wystawność kościoła widzialnego i kult świętych nie jest wcale warunkiem koniecznym do zbawienia wiekuistego. W dwa lata później niemiecki reformator zerwał ostatecznie z Rzymem. M. Luter głosił konieczność powrotu do takiego kościoła jaki miał istnieć w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Za zasadniczy autorytet w sprawach wiary uważał Pismo Święte, tym samym przekreślając wagę orzeczeń papieży, uchwały soborów i autorytet ojców kościelnych. Do komentowania biblii dopuszczał wszystkich wiernych, a ich zbawienie przede wszystkim uzależniał od wiary. Dobre uczynki miały być jedynie jej następstwem ,a zatem sprawdzianem. Luter redukował liczbę sakramentów do dwóch: chrztu i komunii udzielanej pod dwoma postaciami, zarówno duchownym jak i wiernym. Głosił też likwidację zakonów i odebranie majątków ziemskich posiadanych przez Kościół. Hasła te szybko zyskały popularność i rozgłos w całych Niemczech, gdyż z ich realizacją wszystkie siły polityczne i grupy społeczne wiązały określone nadzieje.
Reformację poparli: część Książąt niemieckich(widząc w niej szansę wzmocnienia swej władzy ), rycerstwo, która zainteresowane było przejęciem dóbr kościelnych, mieszczaństwo ,które oburzone było wysokimi opłatami na rzecz Kościoła, chłopi którzy liczyli na radykalną poprawę swego położenia.
Niestety chłopów występujących pod takimi hasłami spotkał zawód. Tzw. Wielka Wojna (1524-1525) chłopska została krwawo stłumiona , co spotkało się z całkowitą aprobatą ze strony Lutra. Program powstańców sformuowano w 12 artykułach . Domagano się zwrotu zagarniętych przez panów wspólnych użytków gminnych zmniejszenia danin czynszów, pańszczyzny. O sukcesach reformacji zadecydowały również inne czynniki . Głosząc potrzebę bezpośredniego kontaktu człowieka z Bogiem , stanowiła ona reakcję na sformalizowaną obrzędowość ,panującą u schyłku średniowiecza. Dokonywany przez Lutra przekład Biblii na język niemiecki oraz wprowadzenie go do liturgii odpowiadało narodowym aspiracjom i ambicjom -niedawno wynaleziony druk służył propagandzie luteranizmu ,co powodowało wzrost liczby drukarni i podwyższenie wysokości nakładów. Towarzyszył temu rozwój szkolnictwa. Luter w odpowiedzi na bullę papieską -Leona X ,wzywającą go do odwołania błędów ,napisał 3 pisma polemiczne ,w których bronił dotychczasowego stanowiska . W 1520 r. spalił publicznie egzemplarze bulli papieskiej za co został obłożony ekskomuniką . Po stronie papieża stanął cesarz Karol V . Wezwał on Lutra na sejm Rzeszy w Wormacji , gdzie Luter śmiało wyłożył swoje poglądy . Nie zdołał jednak pozyskać papieża ,który edyktem z 1521 r. potępił jego naukę, wyjął go spod ochrony prawa i polecił zniszczyć jego pisma. Mimo to zwolennicy Lutra nie opuścili go . Elektor saski Fryderyk Mądry ukrył go w swym zamku , gdzie min. Luter dokonał przekładu Nowego Testamentu na język niemiecki.
Tomasz Munzer -sformułował zasady ideowe radykalnego nurtu reformacji. Szerzył ideę „Królestwa Bożego” na ziemi tj. ustroju społecznego w którym nie ma własności prywatnej i podziału na klasy Nawoływał do walki orężnej o „Królestwo Boże”. Pod wpływem jego nauki ukształtował się kierunek reformacyjny -ANABAPTYZM. Anabaptyści nie uznawali ważności chrztu niemowląt i przyjmowali ponownie chrzest w wieku dorosłym.
Innym reformatorem był Jan Kalwin (1509-1564) -Francuz. Głównym założeniem jego doktryny była wiara w rygorystycznie pojmowane przeznaczenie . Bóg podzielił wszystkich ludzi na wybranych i potępionych , a więc ich postępowanie w życiu doczesnym jest tylko potwierdzeniem tego podziału. Zdaniem Kalwina ludzie zostają potępieni nie dlatego, że grzeszą , ale grzeszą dlatego że Bóg ich potępił. Kalwin tak jak Luter uznawał te same dwa sakramenty, lecz negował możliwość przemiany chleba i wina w ciało i krew Chrystusa. Przejawem łaski bożej miało być prowadzenie cnotliwego życia , na które składa się nieustanna praca i rezygnacja z jakichkolwiek przyjemności. Nakazy te dotyczyły zwłaszcza obchodzenia dni świątecznych. Kalwin zgadzał się na pobieranie procentów przy pożyczkach -zwalczanych w średniowieczu przez Kościół jajko lichwa ,natomiast w bogactwie upatrywał nagrodę za cnotliwe życie oraz zapowiedź zbawienia. Dlatego też rozwój gospodarki rynkowej w Europie Zachodniej z jednej strony sprzyjał doktrynie Kalwina ,z drugiej zaś strony torowała ona drogę nowym stosunkom społecznym i gospodarczym. Organizacja Kościoła była o wiele bardziej demokratyczna od luterańskiej. Decydujący głos miał w niej ogół wyznawców a nie król czy książę. Zgromadzenie wiernych powoływało pastorów oraz wybierało świeckich seniorów, którzy w ich imieniu zarządzali gminą kalwińską. Dlatego też min. we Francji (a później w Polsce i na Litwie) kalwinizm znajdował zwolenników między szlachtą i magnaterią. Uniezależniał on do pewnego stopnia te warstwy od króla przyznając stanom prawo oporu wobec „tyrana”, zwłaszcza gdy ten próbował narzucić poddanym swą wiarę. w jaki sposób przebiegała reformacja?
Konflikty religijne objęły Niemcy i Francję. Doprowadziło to do szeregu wojen wyznaniowych. W Niemczech skończyło się to pokojem w Augsburgu w 1555 r., na którym przyjęto zasadę:”cuius regio eius religio”-„czyja władza tego religia”. We Francji wydaniem edyktu nantejskiego-1598 r., gdzie hugenotom (wyznawcom Kalwina) przyznano prawo do praktykowania kultu religijnego, dając w zastaw szereg twierdz na terenie Francji. Zwolenników nowej wiary nazywano protestantami. Określenie to powstało w 1529 r., gdy na sejmie Rzeszy Niemieckiej zaprotestowali oni przeciwko podjętej tam uchwale , zabraniającej szerzenia haseł reformacyjnych. Konflikty wyznaniowe doprowadziły do wybuchu wojen religijnych. Objęły one znaczną część Niemiec i Francję. Choć reformacja znalazła wielu zwolenników w Niemczech ,Kościół Katolicki nadal jeszcze stanowił tu potęgę. Przy katolicyzmie pozostał cesarz oraz znaczna część Książąt głównie płd -niemieckich. Między obu stronnictwami rozgorzała długoletnia walka . W 1555 r. w Augsburgu doszło do kompromisowego pokoju , gdzie przyjęto zasadę: czyja władza tego religia. We Francji wojny toczono z przerwami do schyłku XVI wieku. Wojny te pociągały za sobą wiele ofiar ludzkich i strat materialnych. Na czele zwalczających się obozów stały dwie gałęzie rodu królewskiego: panujący Walezjusze (obrońcy katolicyzmu) i Burbonowie (zwolennicy kalwinizmu) .
Szczególnym echem odbiła się noc św. Bartłomieja (23-24 sierpień 1572 r.) , kiedy to w Paryżu dokonano podstępnie napadu i rzezi zgromadzonych tam przywódców protestanckich. Kres wojnom położył dopiero edykt nantejski-1598 r. w którym Henryk IV Burbon przyznawał tamtejszym kalwinistom zwanym hugenotami prawo do praktykowania kultu religijnego.
Rezultaty.
Pod koniec XVI w. można z grubsza podzielić Europę na: protestancką-północ i katolicką -południe. Na północy dużą rolę odgrywało mieszczaństwo , na południu szlachta. Reformacja niemiecka zapoczątkowała okres przemian ideologicznych, które stopniowo ogarnęły całą Europę Zach. i Środkową. Ugruntowała ona rozbicie polityczne Niemiec. Dzięki zerwaniu z łaciną powstał niemiecki język literacki, rozwinęła się literatura polemistyczna i satyryczna oraz poezja. Kościół katolicki wobec reformacji.
Sytuacja kościoła w pierwszej połowie XVI w.
W tym czasie wiele krajów i społeczności przyjęło zreformowaną doktrynę wiary bądź wg. Lutra bądź wg. Kalwina. W Anglii król ogłosił się głową kościoła narodowego. Kościół Katolicki chcąc zachować stan posiadania i odzyskać utracone wpływy również zaczął wprowadzać reformy. Pierwsze reformy dokonano na soborze Trydenckim w latach 1545-1563. Sobór obradował z przerwami. Uchwalono na nim trydenckie wyznanie wiary. W sprawach doktrynalnych nic kościół nie zmienił tzn. uznawano nadal całą tradycję za równorzędną z Pismem Swiętym-żródłem wiary. Prawo do komentowania Pisma Św. przyznano wyłącznie Kościołowi Za niezbędne do zbawienia , obok wiary ,uznano dobre uczynki (wiara bez uczynków jest martwa ) . Utrzymano wszystkie dotychczasowe sakramenty. Językiem liturgii kościelnej pozostała Łacina. Nakazano również stałe przebywanie w diecezjach biskupom oraz regularne zwoływanie synodów i nadzorowanie podległego im kleru. W celu kształcenia kleru zaczęto zakładać seminaria duchowne . Za podstawę filozofii chrześcijańskiej uznano dzieło Św. T
omasza z Akwinu).
Skutecznym narzędziem oddziaływania na wiernych była propaganda wyznaniowa ( głoszono kazania , publiczne dysputy z protestantami , drukowano literaturę teologiczną ). W myśl zasady „przez oczy do duszy” starano się na nią oddziaływać przez bogate wyposażenie wnętrz kościelnych, przedstawienia teatralne , malowidła. Często perswazję łączono ze stosowaniem przymusu , propagandę z sięganiem po pomoc państwa w zwalczaniu wyznawców protestantyzmu. W 1542 r. Papież Paweł III powołał do życia zorganizowany na nowych zasadach trybunał inkwizycji złożony z 6 kardynałów. Inkwizytorami byli dominikanie. Inkwizycja utrzymywała licznych szpiegów i korzystała z donosów. Oskarżonych poddawano często torturom dla wymuszenia zeznań. Skazywano ich na kary pieniężne , pokutę więzienną,więzienie a nawet śmierć. W Hiszpanii inkwizycja podlegała bezpośrednio Królowi i stanowiła narzędzie władzy państwowej. W 1559 r. został ustanowiony przez papieża Pawła IV Indeks Ksiąg Zakazanych. Katolikom surowo zabroniono czytania i rozpowszechniania Ksiąg Zakazanych. Ważnym instrumentem oddziaływania Kościoła był Zakon Jezuitów, zorganizowany na zasadach wojskowych (Zakon Towarzystwa Jezusowego ) . Został założony przez Ignacego Loyolę. Jezuici byli doskonale wykształceni i stanowili elitę intelektualną świata katolickiego. Poprzez odpowiednie środki Kościół umacnił swoją pozycję, a nawet zdołał odzyskać utracone kraje min. Polskę.
