REFORMY PAŃSTWA W CZASIE OŚWIECENIA W EUROPIE
ABSOLUTYZM OŚWIECONY W PRUSACH
W ciągu XVIII w Prusach panowało 5 królów. Lata 1713-1786 wypełniły rządy Fryderyka Wilhelma I (do 1740) i Fryderyka II (do 1786). Prusy były monarchią dziedziczną. W złotej bulli z 1356 r. poręczył Karol IV Branderburgii, jako elektoratowi Rzeszy, sukcesję w systemie legalnej i świeckiej primogenitury męskiej. W 1701 r. Hohenzollerni zostali królami pruskimi. W 1657 r. otrzymali jednak od króla polskiego niewielkie księstwo pruskie jako zupełnie suwerenne i z niego zafundowali sobie, niezważając na polskie protesty, królestwo. Władza była absolutna. Monarcha koncentrował w sobie całą pełnię władzy. Absolutyzm przybrał charakter państwa policyjnego. Król był naczelnym wodzem i systematycznie rozbudowywał armię. Monarcha kierował osobiście organami rządowymi, nakładał podatki, wydawał normy prawne, nie ponosił żadnej odpowiedzialności. Państwo oparto na zasadach centralizmu i biurokratyzmu. Było to skupienie w rękach władcy wszelkich możliwych decyzji. Zarząd centralny zorganizowano w XVIII w. wychodząc z dawnej Nadwornej i Tajne Rady Brandenburskiej. Powstały 3 zespoły w których ministrowie tworzyli razem Tajną Radę Stanu. W czasach Fryderyka I wzmocniły się 3 kolegia: Generalne Dyrektorium (składało się z pięciu departamentów, którym przewodniczył minister), Ministerstwo Gabinetowe (zajmowało się sprawami zagranicznymi), Ministerstwo Sprawiedliwości (zajmowało się sprawami sądownictwa i wyznań). Zarząd terytorialny. Prusy dzieliły się na departamenty, te zaś na powiaty. Na czele departamentów postawiono organa kolegialne zwane kamerami wojny i domen. Kompetencja, a mianowicie administracja dóbr królewskich, sprawy finansowe, zabezpieczenie wojska, magazynowanie środków – były to zadania landrata, który stał na czele powiatu. Był on mężem zaufania króla i szlachty. W 1356 r. Złota bulla przyznała branderburgii wyłączenie spod sądownictwa cesarskiego, realizowanego od 1495 r. przez sąd kameralny Rzeszy. Od tego momentu można było zorganizować sąd najwyższy w Berlinie, właściwy dla całego państwa.
REFORMY USTROJOWE PIOTRA I WIELKIEGO I KATARZYNY II W ROSJI
Zbliżenie do Europy rozpoczęło się już za Piotra Wielkiego z reformą ustroju państwa. W czasach Katarzyny II nastąpiło dalsze umocnienie państwa i ustawowa regulacja następstwa tronu przez Pawła I w 1797 r. Władza carów była silna i rozbudowana. Imperator Wszechrosji – tytuł ten nosili, jak dotąd wszyscy cesarze, z wyjątkiem cara rosyjskiego. Następstwa tronu określano następująco: tron cesarski dziedziczyć mieli potomkowie męscy w linii prostej, krewni boczni mogli wchodzić w rachubę przy braku sukcesora w linii prostej, kobieta mogła objąć tron, gdyby panujący car nie miał synów, tylko córki. Ustrój władz centralnych opierał Piotr Wielki wzorując się na zachodnich monarchiach absolutnych, na centralizmie i biurokratyzmie. Skupiało to całą władzę w ręku nieodpowiedzialnego cara. Reformy zmierzały do modernizacji aparatu państwa. Zlikwidowano wszystko, co wdawało się przestarzałe (Dumę Bojarską i prikazy). W 1711 r. powstał Senat Rządzący – był to organ doradczy cara o charakterze rządowym złożony z przewodniczących kolegiów ministerialnych. Wszechstronne kompetencje ulegały jednak ciągłemu ograniczeniu, aż senat stał się w końcu organem sądowym. Katarzyna II podzieliła senat na 6 departamentów i rozbudowała jego znaczenie jako sądu najwyższego. W miejsce dawnych prikazów wprowadzono kolegia. Sprawy państwowe podzielone między kolegia: kolegia spraw zagranicznych, wojska i marynarki działały pod nadzorem cara. Uruchomiono w Rosji hierarchicznie zorganizowaną prokuraturę z szerokimi uprawnieniami nadzoru i kontroli, podległą tylko carowi. Administracja terenowa. Podzielono Rosję na gubernie, prowincje i dystrykty. Na czele guberni stał gubernator, prowincji wojewoda, dystryktu komisarz ziemski. Katarzyna II w 1775 r. podzieliła Rosję na generał-gubernie, gubernie i powiaty, na czele z generał-gubernatorami, gubernatorami i izprawnikami. Generał-gubernator był namiestnikiem cara. Katarzyna II w 1785 r. powołała samorząd szlachecki w guberniach i powiatach. Wybierały one marszałków szlachty oraz kandydatów na izprawników. W sądownictwie dominowały nadal 2 zasady feudalne: łączenia władzy administracyjnej z sądową i sądownictwa stanowego. Organizacja sądów opierała się na zasadzie stanowości. Osobne sądy były dla szlachty, mieszczan i chłopów. Wzorem zachodnich krajów protestanckich Piotr Wielki podporządkował sobie całkowicie kościół prawosławny przez zniesienie patriarchatu moskiewskiego. Powrócił do Moskwy dopiero w wyniku rewolucji lutowej 1917.
REFORMY OŚWIECENIA W POLSCE (KONSTYTUCJA 3 MAJA)
Konstytucja 3 maja wprowadzała w Polsce monarchię konstytucyjną. Zniesiono unię polsko- litewską, zaprowadzając państwo jednolite, poręczające w ustawie o zaręczeniu wzajemny obojga narodów z 20.10.1791 r. równe prawa obywatelskie dla mieszkańców obu jednoczących się państw. Na czele RP stał dziedziczny król jako głowa państwa i szef rządu. Monarcha był tzw. nieodpowiedzialny. Akty władzy królewskiej wymagały do wejścia w życie kontrasygnaty właściwego ministra. Król powołał ministrów na sesji sejmowej, co miału umożliwić sejmowi sprzeciw wobec nominacji, podobnie z pośród ministrów powoływał Straż Praw do której pewne osoby wchodziły z mocy konstytucji. Król dożywotnio przewodniczył temu najwyższemu organowi wykonawczemu, król zachował inicjatywę ustawodawczą, ale stracił prawo sankcjonowania ustaw, zwoływał sejm. Konfederacja targowicka doprowadziła do całkowitej likwidacji sejmu 4 letniego. Wrócił stary ustrój oligarchii magnackiej. Najpoważniejszym suwerennym organem państwa był sejm. Uzdrowienie tego ciała rozpoczęło się już w 1764 r. na sejmie konwokacyjnym i elekcyjnym. W okresie 1764-1766 sejm otrzymał regulamin obrad. Z sejmików i z sejmu wyeliminowano szlachtę gołotę. Ograniczono też jednomyślność, a więc i liberum veto do tzw. materiae status przez które rozumiano ustawy o znaczeniu dla ustroju państwa, przywilejów szlacheckich. W zakresie reszty spraw, tzw. ekonomicznych, podejmowano decyzję większością głosów. W praktyce politycznej okresu do maja 1791 r. sejm sterował władzą wykonawczą przez powoływanie komisji wielkich i rady nieustającej. Konstytucja 3 maja i towarzyszące jej ustawodawstwo jako materia status mogła być uchwalona przez sejm 4letni większością głosów tylko dlatego, że był skonfederowany. Konstytucja wyczerpywała regulację ustroju państwa na 25 lat, podkreślała i regulowała w drodze ustawy prawa poszczególnych stanów. Sejm składał się z izby poselskiej i senatu. Rola króla polegała na zwoływaniu sejmu, miał też inicjatywę ustawodawczą. Izba poselska była ważniejsza od senatu, składała się z posłów wybieranych przez sejmiki do których nie należała szlachta gołota. Instrukcje poselskie udzielone posłom straciły moc wiążącą. Wybory w sejmikach odbywały się co 2 lata, ale sejm był zawsze gotowy, co oznaczało, iż poseł otrzymywał mandat na 2 lata. Sesje sejmowe trwać miały 70 dni, z możliwością prolongaty do 100 dni. Izba poselska działała pod przewodnictwem marszałka na obradach plenarnych i szczegółowych deputacyjnych przygotowujących sprawy na plenum. Decyzje zapadały w izbie wyłącznie większością głosów – zwykłą, bezwzględną, kwalifikowaną. W razie nieporozumienia pomiędzy królem a strażą praw zwoływano sesję nadzwyczajną. Senat. Władza została ograniczona i nie był izbą równorzędną izbie poselskiej. Senatorowie nie mieli inicjatywy ustawodawczej, senat posiadał prawo veta w sprawach politycznych, cywilnych i karnych. Postanowienia ograniczające rolę senatu wynikały z przekonania sejmu 4letniego o wyjątkowo konserwatywnym charakterze magnaterii reprezentowanej w senacie. Senatowi przewodniczył król. Władza rządowa skoncentrowana teoretycznie w królu wykonywana była przez aparat centralny państwa. Należeli do niego urzędnicy ministerialni, których uprzednio widzieliśmy przy królu oraz nowoczesne organy kolegialne tworzone po 1764 r. Były to komisje rządowe zwane wielkimi funkcjonujące pod przewodnictwem jednego z ministrów. Komisje skarbu – zajmowały się dochodami i wydatkami państwa, wcielały w życie ustawę z 1764 r. porządkującą polski system ceł, miar, wag i monet. Komisje wojska kierowane były przez hetmanów. Powierzono im troskę o armię. W 1776 r. komisje wojskowe zostały zlikwidowane, a ich sprawy przejął departament wojskowy Rady Nieustającej. Komisja Edukacji Narodowej powstała w 1773 r. i zorganizowana została jako komisja wielka dla oświaty. KEN była wspólna dla Korony i Litwy. Komisja podlegała królowi, do którego prerogatyw należał nadzór nad oświatą. Dzięki temu komisja nie została poddana utworzonej w 1775 r. Radzie Nieustającej. KEN poddano ostatecznie wszystkie – poza wojskowymi – szkoły, a więc uniwersytety-akademie, szkoły średnie i parafialne – miejskie i wiejskie. Komisja dbała usilnie o właściwy kierunek nauczania. Komisję rządową policji powołano po likwidacji Rady Nieustającej w 1789 r. Przejęła ona sprawy departamentu policji tejże rady. Obejmowały one przede wszystkim nadzór nad miastami królewskimi. Przejściowo funkcjonowały także komisje w pewnym stopniu pomocnicze dla komisji skarbu, a mianowicie: mennicza i szpitalna. W 1775 r. sejm aprobował pod naciskiem zaborców powtórnie narzucone Polsce prawa kardynalne (uchylone przez sejm 4letni). Nowy rząd centralny otrzymał nazwę
Rady Nieustającej, którą powoływał sejm na okres 2 lat. Jej przewodniczącym był król, który w razie równości głosów za i przeciw mógł oddać głos przeważający. Spośród Rady Nieustającej jednego posła wybierano marszałkiem. Rada działała in pleno oraz w 5 departamentach resortowych: Interesów Cudoziemskich, Policji czyli Dobrego Porządku, Wojska, Skarbu i Sprawiedliwości. Uchwały w Radzie Nieustającej zapadały absolutną większością głosów (50% +1), zarówno na plenach, jak i w departamentach. Rezolucje rady podpisywał król, pierwszy rangą senator i marszałek rady. Sejm kontrolował radę przez sprawozdania. Rada Nieustająca była rządem centralnym, siłą więc rzeczy weszła w kompetencje króla, który dotąd dość zresztą teoretycznie, tę władzę w sobie koncentrował. Działalność Rady Nieustającej była wypadkową krajowych tendencji, zmierzających do reformy państwa, do wzmocnienia uzdrowionego sejmu kosztem króla i celów politycznych zaborców, zainteresowanych słabością Polski. Pozycja króla uległą skrępowaniu. Rada nadzorowała i kierowała organami rządzącymi państwem, krępowała króla w dysponowaniu królewszczyznami. Do niewątpliwych zasług Rady Nieustającej należało uporządkowanie finansowe działalności państwa. W okresie działalności Rady (1775-1789, potem schyłkowo 1793-1794) powstał nowoczesny aparat urzędniczy, nastąpiło też podźwignięcie ekonomiczne kraju. Poważne zastrzeżenia i krytykę budzić jednak mogła i musiała polityczna zależność Rady Nieustającej od Rosji. Konstytucja 3 maja z 1791 r. osłabiała ale i stabilizowała pozycję króla. Osłabienie wynikało z przeznaczonej mu pozycji nieodpowiedzialnej głowy państwa i nominalnego szefa rządu, stabilizacja zaś z wprowadzonej dziedziczności tronu. Konstytucja stworzyła nowy rząd centralny, wolny od nacisków zagranicznych, w postaci Straży Praw. Składała się ona z króla, który jej przewodniczył, prymasa jako pierwszego z biskupów i szefa KEN oraz 5 ministrów, podniesionych do roli strażników prawa przez króla spośród 14 ministrów RP. Do Straży Praw należeli nadto, choć bez prawa głosu – marszałek sejmu i następca tronu. Straż Praw była najwyższą władzą wykonawczą. Podlegały jej kolegialne ministerstwa. Jej głównym zadaniem była straż nad przestrzeganiem prawa, zwłaszcza konstytucji. Decyzje swe Straż Praw wydawała w imieniu króla. Odpowiedzialność polityczna zachodziła w przypadku, gdy minister prowadził politykę, zdaniem sejmu, niezgodną z racją stanu. Straż Praw jako najwyższa władza rządowa działała przez komisje wielkie zwane rządowymi. Rządziły one bezpośrednio resortami: Policji, Skarbu, Wojska i KEN. Akt powstania kościuszkowskiego z 24.3.1794 r. ogłoszony w Krakowie nie nawiązywał do konstytucji 3 maja, ani do dzieła sejmu konstytucyjnego. Akt powstańczy ustanawiał władze tymczasowe na czele których stanął Najwyższy Naczelni Siły Zbrojnej Narodowej, który powołał Radę Najwyższą Narodową dla spraw wojskowych, cywilnych i rządowych. Podziały terytorialne nie doczekały się w okresie oświecenia potrzebnej reformy. Państwo nadal dzieliło się na ziemie i województwa. W 1765 r. sejmy zaczęły powoływać komisje dobrego porządku, przeznaczone dla miast królewskich, które miały zająć się porządkowaniem w konkretnych miastach wszelkich spraw tego wymagających. Komisje miały skład szlachecki oraz uprawnienia nadzorcze i uchwałodawcze. Od 1789 r. sprawy zarządu ziemi i województw znalazły się w rękach komisji porządkowych cywilno-wojskowych o charakterze samorządowym. Wybierały je sejmiki na 2 lata. Sejm 4letni zlikwidował urząd starościański i cała władza na terenie przeszła w ręce komisji. Podlegały im sprawy cyw-woj. Sądownictwo. Wprowadzono nowe zasady funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Przyjęto zasadę powszechnej podległości sądowej całego społeczeństwa sądownictwu komisji rządowych. Wprowadzono zasadę stałego funkcjonowania sądów. Zreformowano sąd sejmowy. Sąd ten składał się z wybranych posłów i senatorów z poza sejmu. Funkcjonował pod przewodnictwem króla. Dla szlachty działały zawsze gotowe sądy ziemiańskie i trybunały. Dla duchowieństwa funkcjonowało sądownictwo kościelne wg takich samych zasad i organizacji jak w okresie poprzednim. W sprawach cywilnych działały 3 instancje: sąd burmistrza, zwany też sądem magistratu miejskiego; wydziałowy sąd apelacyjny i asesoria koronne. Chłopi z dóbr królewskich podlegali sądownictwu starostów, po ich likwidacji komisji porządkowych cyw-woj. z możliwością odwołania do referendarii koronnych. Konstytucja 3 maja deklarowała swobodę wyznań, określała jednak katolicyzm, jako panujący. Zastrzeżono, że król i ministrowie muszą być katolikami.
