REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA, przewrót przemysłowy, całokształt przemian technicznych, ekonomicznych oraz społecznych związanych z powstawaniem przemysłu fabrycznego i nowoczesnej cywilizacji przemysłowej. Przewrót techniczny polegał na zastąpieniu ręcznej pracy przez maszyny, prymitywnej technologii przez technologię nowoczesną, produkcji pojedynczych wyrobów przez produkcję masową; przewrót ekonomiczny oznaczał zmiany w organizacji produkcji, charakterze przedsiębiorstw, w zasadach kalkulacji produkcji; na przemiany struktury społeczne złożył się spadek znaczenia rzemieślników, chłopów i wielkich właścicieli ziemskich przy wzroście znaczenia coraz liczniejszej nowej klasy robotników oraz burżuazji przemysłowej; jednocześnie następowała koncentracja ludności w dużych miastach. Ten najważniejszy w dziejach nowożytnych przewrót dokonał się niejednocześnie i w niejednakowym stopniu w różnych krajach, a na wielkich obszarach świata do tej pory jeszcze nie nastąpił.
Najwcześniej, ok. 1770 1830, rewolucjia przemysłowa dokonała się w Anglii. Wśród wielu wynalazków, które się tam wówczas pojawiły, zasadnicze znaczenie miały innowacje w hutnictwie, włókiennictwie i energetyce. W hutnictwie główną rolę odegrały nowe metody wytapiania i obróbki żelaza, w których zastąpiono węgiel drzewny węglem kamiennym i koksem, co doprowadziło do skonstruowania nowego typu wielkich pieców, a także pieców do rafinacji surówki żelaza (pieców pudlingowych) i zastąpienia kucia walcowaniem; pozwoliło to na wytwarzanie dużych ilości produktów o jednakowych właściwościach i zapoczątkowało erę masowej produkcji żelaza, a tym samym przewrót w całej gospodarce. Rozwojowi hutnictwa towarzyszyło powstanie górnictwa węgla kamiennego i szybki wzrost wydobycia tego materiału. Zmieniła się nie tylko technika produkcji, ale i rozmieszczenie przemysłu: zagłębia węglowe stawały się odtąd zawsze okręgami przemysłowymi. W przemyśle włókienniczym najważniejszym procesem rozwojowym była mechanizacja pracy. Jej początki nastąpiły wraz z pojawieniem się w 2. poł. XVIII w. produkcji tkanin bawełnianych: wprowadzono maszyny przędzalnicze (wynalezione 1765 69, zwiększyły 200-krotnie wydajność pracy) i mechaniczne warsztaty tkackie (wynalezione 1785), co doprowadziło do mechanizacji przemysłu bawełnianego. Później objęła ona inne gałęzie produkcji włókienniczej. Przewrót w energetyce dokonał się w wyniku zastosowania maszyny parowej do napędu urządzeń mechanicznych w górnictwie, hutnictwie, włókiennictwie, następnie w innych dziedzinach produkcji, na końcu w transporcie. Pierwsza użyteczna maszyna parowa została uruchomiona 1770; wynalazek ten doprowadził do znacznego uniezależnienia źródła energii od warunków naturalnych. Wszystkie te zmiany techniczne przyniosły koncentrację produkcji w dużych zakładach i określonych regionach , okręgach przemysłowych; rewolucja przemysłowa rozpoczęła wiek żelaza i maszyn, węgla i pary.
Rewolucja przemysłowa w Anglii pociągnęła za sobą następstwa o zasięgu ogólnoświatowym; Anglia była wzorem, brano od niej gotowe techniki lub je naśladowano. W wielu krajach przeobrażenia, jakie przeszła Anglia, powtórzyły się. Podstawowe konsekwencje rewolucji przemysłowej wszędzie były podobne, jednak jej przebiegi były zróżnicowane na skutek odmiennych warunków naturalnych, ekonomicznych i politycznych (przeważnie większa niż w Anglii ingerencja państwa, silniejsze dysproporcje techniczne, branżowe i regionalne). Przyjmuje się, że w Europie Zach. i USA rewolucjia przemysłowa dokonała się ok. 1815 70, a w innych państwach jeszcze później. Przemiany techniczne, zapoczątkowane w okresie rewolucji przemysłowej (tzw. pierwsza rewolucja techniczna) były kontynuowane w czasie tzw. drugiej rewolucji technicznej, która rozpoczęła się w latach 70. XIX w. ( przemysł).
Na ziemiach polskich można wyróżnić 3 fazy rewolucji przemysłowej. Pierwsza faza to okres prób wprowadzenia nowej techniki, często nieudanych w związku ze stosunkowo niskim poziomem rozwoju gospodarczego kraju; w fazie drugiej (właściwej) rewolucja przemysłowa dokonała się w najważniejszych gałęziach przemysłu, powstała też przemysłowa klasa robotnicza; w fazie trzeciej rewolucja przemysłowa objęła bardziej zacofane i mniej ważne gałęzie przemysłu, wyraźne też stały się jej społeczne skutki. Związki gospodarcze poszczególnych zaborów z różnymi rynkami ogólnopaństwowymi sprawiły, że rewolucja przemysłowa na ziemiach polskich nie przebiegała równomiernie. Najwcześniej i w sposób najpełniejszy dokonała się w Królestwie Polskim i na Górnym Śląsku, inne dzielnice bowiem stanowiły jedynie rolnicze zaplecze dla przemysłów państw zaborczych. Na Górnym Śląsku, gdzie w procesie tym głóną rolę odegrało hutnictwo, faza wstępna trwała 1796 1830. Rozpoczęło go uruchomienie w Gliwicach pierwszego na kontynencie europejskim wielkiego pieca stosującego koks; wkrótce wprowadzono inne udoskonalenia i maszyny parowe, powstały nowoczesne huty cynku. Zasadniczy okres rewolucji przemysłowej na Górnym Śląsku trwał 1831 70; upowszechniły się wówczas wielkie piece koksowe, pudlingarnie, walcownie i maszyny parowe; rozwój nowoczesnego hutnictwa spowodował olbrzymi wzrost wydobycia węgla, które 1800 70 zwiększyło się z 41 tys. t do 5,9 mln t; 1866 w produkcji surówki oraz półfabrykatów hutniczych i odlewów już ponad 90% zakładów stosowało paliwo mineralne; proletariat przemysłowy na Górnym Śląsku 1875 liczył ok. 70 tys. robotników. W Królestwie Polskim faza wstępna rewolucji przemysłowej przypadała na ok. 1816 50, a przodującą rolę odgrywał przemysł włókienniczy. Około 1820 uruchomiono w Warszawie i w rejonie Łodzi pierwsze mechaniczne przędzalnie wełny, a wkrótce także bawełny; 1839 zainstalowano pierwsze mechaniczne warsztaty tkackie (bawełniane). W końcu lat 40. powstał w Łodzi ważny ośrodek przemysłu bawełnianego, korzystający z maszyn parowych. Po 1830 rozpoczęto próby zastosowania nowej technologii w hutnictwie, lecz zakończyły się one niepowodzeniem. Właściwa rewolucja przemysłowa w Królestwie Pol. dokonała się ok. 1850- 90. Nastąpiła mechanizacja przemysłu włókienniczego; w przędzalnictwie już na pocz. lat 70. przewagę uzyskały duże fabryczne zakłady, działające głównie w Łodzi; mechanizacja tkactwa trwała dłużej, zwłaszcza w produkcji ciężkich tkanin wełnianych, gdzie przewaga zmechanizowanej produkcji nastąpiła dopiero w końcu lat 80. W przemyśle włókienniczym 1849- 90 liczba zakładów stosujących napęd parowy wzrosła z 9 do ponad 100, a moc maszyn blisko stokrotnie. Podobne przemiany nastąpiły w innych gałęziach przemysłu; najwyższy poziom europejski osiągnęło cukrownictwo (pierwsza cukrownia fabryczna 1838); szczególne znaczenie miała mechanizacja w przemyśle metalicznym i maszynowym; w hutnictwie zwycięstwo nowej techniki, wykorzystującej paliwo mineralne, dokonało się dopiero 1878 90, gdy zbudowano nowe huty w Zagłębiu Dąbrowskim i Warszawie. W całym przemyśle Królestwa Pol. 1853- 88 moc czynnych maszyn parowych wzrosła z ok. 2 tys. KM do blisko 55 tys., a liczba zatrudnionych robotników z ok. 50 tys. do ok. 150 tys. Wytworzyły się 3 okręgi przemysłowe: wielobranżowy warszawski, włókienniczy łódzki i główny górniczo-hutniczy sosnowiecko-częstochowski (ob. Górnośląski Okręg Przem.).
