Rewolucja Przemysłowa XIX w.
Europę XIX w. cechowała duża siła techniczna, gospodarcza, kulturalna, interkontynentalna. Podstawowymi symbolami tej potęgi były maszyny – lokomotywy, gazownie, dynama. Popularne poglądy na ewolucję głosiły, że przetrwają tylko najlepiej przystosowani. Rodziły się nowe siły fizyczne – od prądu elektrycznego po dynamit, demograficzne – przyrost ludności, społeczne – stawiające ‘masy’ w centrum powszechnego zainteresowania, militarne – umożliwiające mobilizację milionów ludzi i maszyn a także siły w sferze handlu i przemysłu – rozrastające się na gruncie nieznanego dotąd rozwoju rynku i postępu technicznego, w sferze kultury – dające początek najróżniejszym ‘ruchom’ zdolnym przemówić do szerokich mas oraz nowe siły polityczne – dzięki którym można było zdobywać bezwzględną supremację we wszystkich zakątkach świata.
Prym wiodły Wlk. Brytania i Niemcy.
W oczach ówcześnie żyjących ludzi siły te były przedmiotem podziwu i źródłem nadziei. Kiedy odkryto elektryczność nikt nie kwestionował płynących z tego faktu korzyści, a uprzemysłowienie i kolonializm uważano za duży krok naprzód dla wszystkich, których te procesy dotyczyły. Modernizacja czyli seria przemian którym podlegały społeczeństwa przeszła drogę od ‘zacofania’ do ‘nowoczesności’ gdzie punktem wyjścia było społeczeństwo rolnicze, oparte na klasie chłopskiej, gdzie większość ludzi pracuje na roli i wytwarza żywność na własne potrzeby, a celem społeczeństwo miejskie i uprzemysłowione, nowoczesnego typu, w którym większość ludzi zarabia na życie mieszkając w miastach i pracując w fabrykach. (Jako pierwsze tego rodzaju modernizacji doświadczyły rejony Wlk. Brytanii, a zaraz po nich tereny złóż węgla w Belgii, w Zagłębiu Ruhry i na Śląsku.)
Modernizacja obejmowała najpierw porty, potem stolice, a wreszcie całe kraje dla których bodźcem stał się przemysł. Kiedy docierała za ocean – albo za sprawą imperialistycznej gospodarki prowadzonej w koloniach, albo dzięki lokalnym inicjatywom – traktowano ją jako rodzaj ‘europeizacji”. W ten sposób modernizacja stała się znaczącą częścią światowego systemu gospodarki ale także zaczęła funkcjonować jako kryterium rozróżnienia między krajami ‘rozwiniętymi’ i ‘rozwijającymi się’.
W większości krajów zarysowały się wyraźne kontrasty pomiędzy zmodernizowanymi rejonami wokół metropolii a prowincjami leżącymi z dala od głównych ośrodków. Rejony wysoko rozwinięte pojawiły się we Francji, wzdłuż linii Paryż – Lyon – Marsylia, w Niemczech, wzdłuż linii Nadrenia – Zagłębie Ruhry – Berlin – Saksonia – Śląsk, w Niderlandach, w granicach zjednoczonych Włoch i w sercu Austro– Węgier w rejonach Czech, Wiednia i Budapesztu. Natomiast takie rejony jak Irlandia, Bretania, Galicja czy Sycylia nie były rozwinięte wcale.
Z powodu różnic w tempie rozwoju zarówno między państwami, jak i w granicach państw bardzo mocno zarysowały się istniejące w Europie kontrasty gospodarcze. W ciągu XIX w. Wyłoniły się dwie odrębne strefy gospodarcze:
-rozwinięta, wybitnie uprzemysłowiona i zmodernizowana strefa na Północy i Zachodzie
-zacofana, wprawdzie uprzemysławiająca się, ale w większości nie zmodernizowana strefa na Południu i Wschodzie
Pierwsza uczestniczyła w ‘światowej gospodarce morskiej’ mogąc wspierać swe działania przez zdobywanie zamorskich kolonii. Druga spełniała tylko funkcję uzależnionego od innych źródła żywności, surowców i taniej siły roboczej, a także służyła jako zniewolony rynek zbytu.
Proces rewolucji przemysłowej wyznaczało wiele czynników odgrywających znaczącą rolę w dziedzinie gospodarczej, społecznej, kulturalnej, psychologicznej, politycznej i dotyczącej wojska. I tak:
-produkcja rolna wzrastała w wyniku stopniowego wprowadzania nowoczesnych maszyn a export maszyn rolniczych był głównym składnikiem handlu pomiędzy regionami przemysłowymi i nieuprzemysłowionymi
-wzrost liczby maszyn oznaczał spadek liczby rąk potrzebnych do pracy na farmach i w rezultacie wzrost liczby ludzi gotowych podjąć wędrówkę do miast szukając pracy w fabrykach
-mobilność siły roboczej wzrosła znacznie w latach wojen rewolucyjnych, kiedy zniesiono pańszczyznę a miliony żołnierzy nie powróciły już do swych rodzinnych wsi
-obok węgla wprowadzono nowe źródła energii – najpierw gaz, potem ropę naftową a w końcu elektryczność wykorzystywaną na skalę przemysłową
-w coraz szerszym zakresie stosowano napędzane energią maszyny i silniki, a największe znaczenie w tej dziedzinie miało wprowadzenie narzędzi mechanicznych czyli maszyn służących do wytwarzania innych maszyn, oraz narzędzi z napędem mechanicznym, które pozwalały na wyeliminowanie siły ludzkich mięśni przy wykonywaniu operacji wymagających dużego nakładu energii
-epoka kolei żelaznej otrzymała tanią stal wysokiej jakości, z której poza szynami wyrabiano elementy mostów, okrętów, statków, budynków czy amunicji a na potrzeby produkcji narzędzi i artylerii wprowadzono nowe stopy
-transport poczynił olbrzymie postępy pod względem prędkości, skuteczności i wygody, utwierdzono nawierzchnię dróg, skonstruowano wiszący most, zagęszczono sieć kolei, która przewoziła coraz więcej pasażerów i towarów, z coraz większą prędkością i coraz taniej
-wynaleziono balon wypełniony gorącym powietrzem, wyparty następnie przez sterowiec a potem przez aeroplan, w późniejszych latach do grona tego rodzaju wynalazków dołączył szybowiec, samolot napędzany silnikiem benzynowym i jednopłatowiec
-rozwinął się system komunikacji, wprowadzono jednolity system usług pocztowych umożliwiający ludziom szybką wymianę korespondencji a wynalazek elektrycznego telegrafu, telefonu oraz radia umożliwił błyskawiczne przekazywanie informacji na wielkie odległości
-proporcjonalnie do wzrostu dochodów wzrastały inwestycje kapitałowe
-wzrost liczby ludności, coraz łatwiejsza dostępność skupisk ludzkich i coraz rozleglejsze obszary dobrobytu, a także wyłanianie się zupełnie nowych potrzeb miały wpływ na szybki rozwój rynków krajowych
-otwarcie nowych kontynentów – zwłaszcza Ameryki i Afryki – jakie nastąpiło w wyniku pędu do zdobywania kolonii, niedostatku surowców w macierzystych krajach i głodu coraz szerszego asortymentu towarów za granicą wpłynęło na szybki rozwój handlu zagranicznego przez co rynki wewnętrzne i zagraniczne stały się od siebie nawzajem zależne
Polityka poszczególnych rządów, zmierzająca w kierunku modernizacji, zależała od ustroju danego państwa, od jego zasobów i od jego pozycji wobec innych krajów. Płynęło z niej wiele korzyści ale rządy krajów ubogich takich jak Rosja czy Hiszpania oscylowały między wstydem z powodu własnego zacofania a obawą, że popadną w zależność od innych. Reżimy autokratyczne mogły pozwolić sobie na izolację aż do czasu podjęcia decyzji o zagranicznych inwestycjach. Kraje bardziej liberalne w rodzaju Austro- Węgier zrobić tego nie mogły. Gdy rewolucja przemysłowa nabrała rozmachu, nastąpił duży szereg konsekwencji. Rozwój gospodarki pieniężnej przemienił samowystarczalnych chłopów w opłacanych robotników, klientów i płatników podatków a z każdą z tych ról wiązały się nowe potrzeby i aspiracje. Do powszechnego obiegu wszedł pieniądz papierowy. Ludzi kształcono w szerokim zakresie nowych umiejętności i technologii. Duża liczba nowych odkryć w nauce i technice dała początek sponsorowaniu badań naukowych i wynalazczości. Potrzeba usług finansowych pociągnęła za sobą powstanie rozlicznych towarzystw kredytowych, banków oszczędnościowych i towarzystw ubezpieczeniowych. Wzrost liczby transakcji handlowych przyczynił się do normalizacji miar, wag i waluty.
Rewolucja przemysłowa na wsi
Punktem wyjścia jest tradycyjny typ społeczeństwa rolniczego, opartego na klasie chłopskiej, w którym większość ludzi pracuje na roli i wytwarza żywność na własne potrzeby, celem jest natomiast społeczeństwo miejskie i uprzemysłowione nowoczesnego typu, w którym większość ludzi zarabia na życie, mieszkając w miastach i pracując w fabrykach. Masy ludności chłopskiej cierpiały coraz większą biedę. Wprawdzie chłopi byli wolni od wcześniejszych obowiązków na roli, ale nie stworzono im warunków do poprawy własnego losu w miastach. Nie mogli korzystać z dobrodziejstw jakie niosło ze sobą nowoczesne rolnictwo i tylko w ograniczonym stopniu znajdowali zatrudnienie w przemyśle. W dodatku państwo musiało na nich nakładać coraz większe podatki.
Produkcja rolna wzrastała w wyniku stopniowego wprowadzania nowoczesnych maszyn od konnych kosiarek Mckornicka (1832) przez parowe młocarnie, aż po traktory z silnikami benzynowymi (1905). Eksport maszyn rolniczych był głównym składnikiem handlu między regionami przemysłowymi i nieuprzemysłowionymi. Wzrost liczby maszyn oznaczał spadek liczby rąk potrzebnych do pracy na farmach i w rezultacie wzrost liczby gotowych podjąć wędrówkę do miast i fabryk.
Mobilność siły roboczej wzrosła znacznie w latach wojen rewolucyjnych, kiedy we Francji, Włoszech i Hiszpanii zniesiono pańszczyznę, a miliony żołnierzy opuściło domy rodzinne na wsi, aby już do nich nigdy nie wrócić. W Europie Wschodniej wyzwolenie chłopów pańszczyźnianych odbywało się w ciągu kilku następnych dziesięcioleci. W latach 1811-1848 w Prusach nastąpiła rentyfikacja pracy na roli i często pociągała za sobą wypędzanie chłopów siłą. Natomiast w Austrii pańszczyznę zniesiono z dnia na dzień w 1848. W imperium rosyjskim wyzwolenie chłopów przeprowadzono na mocy ukazu z 1861r, w Królestwie Polskim na podstawie ukazu z kwietnia 1864.
Gdy rewolucja przemysłowa nabrała pędu nastąpił szereg konsekwencji. W sferze czysto gospodarczej rozwój gospodarki pieniężnej przemienił samowystarczalnych chłopów w opłacalnych robotników, klientów, płatników podatków.
W miejsce dawnego miejskiego rozróżnienia między szlachtą i chłopami pojawił się nowy miejski podział na klasy średnie i klasy pracujące.
Również zmieniła się sytuacja kobiet na wsi. Tradycyjny model życia na wsi zapewnił kobiecie sprawiedliwy przydział pracy do wykonania, a życie w dużej rodzinie zmniejszyło ciężar, jakim jest rodzenie i wychowywanie dzieci. Natomiast nowoczesny model życia w mieście przemienił mężczyznę w podstawowego żywiciela rodziny, pozostawiając kobiecie rolę zdanej na własne siły gospodyni lub w przypadku klasy pracującej- potrójną rolę przepracowanej robotnicy, gospodyni domowej i rodzicielki
