Rewolucja turecka 1908 roku
Na wielonarodowościowych obszarach imperium osmańskiego stosunkowo wcześnie rozwinęły się ruchy nacjonalistyczne, wymierzone przeciwko uciskowi narodowemu stosowanemu przez Turcję. Ruchy te posiadały wyraźnie zarysowane dwa nurty . Jeden ich odłam prowadził walkę o wyzwolenie narodowe, wprowadzenie konstytucji i reformy demokratyczne. Drugi nurt głosił hasła rewolucji.
W imperium osmańskim bunty ujarzmionych narodów były na porządku dziennym . Już w 1875roku miały miejsce krwawe powstania w Bośni i Hercegowinie a rok później w Bułgarii. W ruchach tych idee wyzwolenia narodowego splatały się z hasłami walki z obszarnikami, którymi zazwyczaj byli muzułmańscy bejowie. Narodowe cele powstania w Bośni i Hercegowinie oraz w Bułgarii przeplatały się z celami ekonomicznymi, a także stanowiły formę walki z uciskiem religijnym. Powstańcy w Bośni żądali zmiany obowiązujących praw, równości narodowej i religijnej , zniesienia pańszczyzny, wreszcie przyłączenia Bośni i Hercegowiny do Serbii.
W latach 1894-96 wybuchło powstanie Ormian. Tłumiąc powstanie wojska tureckie wymordowały około 60 tysięcy osób, spaliły 3 tysiące wsi ormiańskich, zorganizowały szereg pogromów. Ostatecznie powstanie utopione zostało we krwi i stłumione . Dało to Wielkiej Brytanii i Rosji pretekst do wzmocnienia ich dalszej ingerencji w sprawy imperium osmańskiego.
W 1897 roku wybuchło powstanie na Krecie, co stało się pretekstem do wojny turecko- greckiej. Wojnę tę wygrała Turcja, jednakże mocarstwa zmusiły ją do opuszczenia Krety, która uzyskała autonomię, faktycznie zaś znalazła się pod władzą Grecji.
Na przełomie XIX i XX wieku szczególnie ożywioną działalność powstańczą prowadzili chłopi macedońscy, którzy porzucając wsie i uciekając w góry., organizowali tam oddziały partyzanckie do walki z Turcją. Ich uczestników nazywano czetnikami . Oddziały te związane były z macedońską organizacją rewolucyjną, na czele której stał Jan Sandański. Czetnicy żądali oni narodowej, demokratycznych praw i podziału ziemi obszarników tureckich. Organizacja ta nie wykorzystała w pełni możliwości, jakie krył w sobie masowy ruch partyzancki, organizowany przez chłopstwo. Metodą jej działania był terror indywidualny.
W 1903 roku wybuchło powstanie w Macedonii, które Anglii i Francji dało pretekst do przedstawienia a następnie narzucenia rządowi tureckiemu planu reform. W rezultacie ich wprowadzenia Macedonia stała się strefą wpływów Austro- Węgier i Rosji. Pełnomocnicy obu tych państw, umiejscowieni przy odpowiednich, terenowych władzach tureckich nadzorowali ich działalność.
Ożywienie polityczne objęło także społeczeństwo tureckie. Żyło ono w warunkach niebywałego zacofania , 65,5 % gruntów znajdowało się w rękach feudałów, którzy stanowili zaledwie 5 % ogólnej liczby właścicieli gruntów.
W ruinie znajdowały się także miasta, z wyjątkiem portów, gdzie rozwijał się handel. Hamowało to rozwój przemysłu i handlu.
Na tym tle w Turcji rozwinął się masowy ruch w ramach którego w 1894 roku powstała organizacja „ Jedność i Postęp”. Organizacja ta zapoczątkowała ruch zwany młodotureckim. W jego programie wypisane zostały hasła likwidacji absolutyzmu, przywrócenia konstytucji z 1876 roku, prowadzenia polityki niezależnej od mocarstw, rozwoju gospodarczego kraju. Kierownictwo tej organizacji znajdowało się w Paryżu , na jej czele stanął znany publicysta turecki Ahmed Pasza.
W 1902 roku młodoturcy zwołali w Paryżu zjazd tureckich liberałów. W toku obrad doszło do poważnej różnicy zdań wśród emigracji młodotureckiej. Nastąpił rozłam w rezultacie którego powstała nowa organizacja pod nazwą Liga Decentralizacji i Wolnej Inicjatywy. Domagano się decentralizacji państwa. Na jej czele stanął książę Sabaheddin.
Do 1903 roku ruch młodoturecki działał w izolacji do ruchów rewolucyjnych innych narodowości zamieszkujących imperium osmańskie ( Ormianie, Macedończycy, Arabowie i inni). Zespoleniu się tendencji rewolucyjnych przeszkadzał fanatyzm religijny, nacjonalizm poszczególnych grup a także intrygi państw europejskich.
Duże znaczenie dla aktywizacji ruchu narodowowyzwoleńczego w Turcji miała rewolucja rosyjska 1905 roku.
W 1907 roku z inicjatywy organizacji „ Jedność i Postęp” w Paryżu odbył się zjazd wszystkich ugrupowań walczących z tyranią sułtana Abdul Hamida. Wzięły w nim udział organizacje :”Jedność i Postęp”, partia księcia Sabaheddina i inne ugrupowania emigracji ormiańskiej, macedońskiej i arabskiej. Zjazd proklamował hasła zbrojnego powstania i detronizacji sułtana w wypadku, gdy bierny opór władzom i niepłacenie podatków nie spowodują przywrócenia konstytucji.
Ugrupowania narodowe zjazdu paryskiego zrezygnowały z własnych aspiracji niepodległościowych, na rzecz udzielenia młodoturkom poparcia w ich walce przeciwko tyranii. Ustalono, iż wszystkie ugrupowania narodowe prowadzić będą wspólną walkę z tyranią, bez względu na swoje pochodzenie. Z chwila zdobycia niepodległości sojusz międzypartyjny zostanie zlikwidowany, a poszczególne organizacje przystąpią do odrębnej działalności. Młodoturcy obiecali ugrupowaniom rewolucyjnym innych narodowości częściową autonomię w ramach państwa tureckiego.
Rewolucja wybuchła 23 lipca 1908 roku. Wojsko w większości przeszło na stronę powstania, którego bazą wypadową stała się Macedonia. Pod naporem wydarzeń i groźby marszu na Stambuł przerażony sułtan w nocy z 23 na 24 lipca 1908 roku przywrócił konstytucję.
W ten sposób, przy niewielkiej liczbie ofiar, młodoturcy, przejęli władzę, nadając jej ramy konstytucyjne. Główną siłą rewolucji młodotureckiej stało się wojsko. W nowym parlamencie na 230 miejsc, 150otrzymali młodoturcy. Przewodniczącym parlamentu wybrano Ahmeda Paszę.. Jednakże do rządu młodoturcy nie weszli, przy władzy pozostawiono również sułtana.
W wypadkach poprzedzających rewolucję dużą aktywność wykazały zwłaszcza te organizacje polityczne, które w swojej działalności starały się wychodzić naprzeciw żądaniom i pragnieniom mas. Młodoturcy przyciągnęli do siebie chłopów, gdyż bez nich walka o władzę nie miała by szans powodzenia. W momencie rozpoczęcia rewolucji komitet młodoturecki w Newrokop, w Macedonii, podjął uchwałę o rozdaniu chłopom i wspólnotom ziemskim tych ziem rolnych, które znajdowały się w rękach sułtana. Zreformowano podatki, wprowadzając progresję. Pod ich naporem w programie z 1908 roku organizacji „Jedność i Postęp”, znalazły się punkty mówiące o uwłaszczeniu chłopów, zniesieniu aszaru, wprowadzeniu ustawodawstwa pracy itp.
Rewolucja młodoturecka miała jednak charakter ograniczony. Objęła przede wszystkim górne warstwy społeczeństwa. Zlikwidowała formy ucisku feudalnego, ale nie zlikwidowała samego feudalizmu i nie zniosła zależności półkolonialnej Turcji od mocarstw.
Młodoturcy wycofali się wielu obietnic danych chłopom. Umocniono natomiast prawo własności prywatnej i zwiększono podatki. Rewolucja nie rozwiązała również losu narodów ujarzmionych. Młodoturcy wzmocnili jeszcze ucisk narodowościowy. Turcy uciskali Albańczyków, Bułgarów , Greków, Arabów i Ormian. Narodowe organizacje nie tureckie zmuszone zostały do działalności podziemnej. We wszystkich tych krajach rozwinęły się ruchy narodowowyzwoleńcze.
Państwa europejskie m.in. Francja, popierały niektóre ruchy narodowowyzwoleńcze, jak np.: arabski ruch wśród emigrantów we Francji i Anglii, gdyż zależało im na oderwaniu niektórych prowincji imperium tureckiego, by przekształcić je w swoje posiadłości kolonialne.
