Średniowiecze trwało w Europie od IV/V w. n.e. do XV w., a w Polsce od X do XV wieku. W hierarchii średniowiecznego społeczeństwa najważniejsze miejsce zajmowały dwa stany, rycerstwo i duchowieństwo. Dlatego też średniowieczna Europa to świat zamczysk i klasztorów. Panował w niej uniwersalizm, to znaczy istniała pewna jednolitość kultury, filozofii, języka. Ale tym, co najbardziej łączyło Europejczyków była wiara i wspólna władza duchowa w osobie papieża. Miała ona bardzo duży wpływ na życie ludzi. Religia decydowała o rozwoju kultury i kształtowaniu się światopoglądu epoki.
Między V a XI w. wszystkie państwa Europy Zachodniej, Środkowo-Wschodniej i Północnej przyjęły chrzest. Kościół zaczął zmieniać obyczaje pogan. Jednym z najważniejszych elementów wczesnośredniowiecznego chrześcijaństwa był kult świętych. Dla nękanej głodem i chorobami ludności relikwie świętych dawały nadzieję, gdyż wierzono, że obdarzone były mocą pokonywania zła i czynienia cudów. Kościoły i klasztory, w których znajdowały się szczątki świętych były celem wielu pielgrzymek.
Kultura tego okresu dzieliła się na uczoną i ludową. Pierwsza, oparta na studiowaniu Pisma Świętego, była dostępna jedynie wykształconemu duchowieństwu, zaś kultura ludowa zachowywała wiele lokalnych tradycji. Mimo wielkich różnic między nimi zrodził się we wczesnośredniowiecznej Europie wspólny światopogląd. Mianowicie postrzegano świat jako pole bitwy między Dobrem, w postaci Boga, a Złem, czyli Szatanem. Uważano życie na ziemi za etap przejściowy, który zadecyduje o losie pośmiertnym człowieka.
Klasztory odegrały ogromną rolę w kształtowaniu europejskiej cywilizacji. Spośród najbardziej wykształconych mnichów władcy dobierali sobie doradców. Poza tym były one najważniejszymi ośrodkami kultury. Znajdowały się w nich biblioteki i szkoły, często otwarte też dla ludności świeckiej. Klasztory stały się również ośrodkami produkcyjnymi. Kwitła w nich sztuka rzemieślnicza oraz przyjmowały się wynalazki techniczne.
Z kolei działania Kościoła mające na celu ekspansję krajów tureckich dały ludności chrześcijańskiej nadzieję na zbawienie i bogactwo. We wsiach panował głód, więc biedni chłopi widzieli w udziale w krucjatach możliwość polepszenia warunków życia. Ponad to na takich wyprawach zyskiwali młodsi synowie władców, którzy jako przywódcy krucjat zdobywali dla siebie władzę w podbitych państwach. Zdobycie nowych ziem dawało również nowe rynki zbytu, dlatego krucjaty były też wyprawami kupieckimi.
Kolejnym okresem opisywanej epoki było pełne średniowiecze. Określa się tak wieki XI do XIII. W tym czasie zmniejszył się dystans między kulturą uczoną a ludową. Kultura uczona zaczęła docierać do ludności świeckiej poprzez malowidła i rzeźby kościołów, treść kazań czy relacje pielgrzymów. To spowodowało pogłębienie życia religijnego. Chrześcijaństwo stało się bardziej zrozumiałe dla większości.
Z wyżej wymienionych powodów sztuka średniowiecza odgrywała bardzo ważną rolę w kształceniu społeczeństwa. Podobnie jak literatura i filozofia tej epoki była ona podporządkowana Kościołowi. Wznoszono więc wspaniałe, bogato dekorowane katedry, klasztory, kościoły, opactwa. Rzeźbiarze zdobili zwieńczenia kolumn oraz dekorowali wejścia i wnętrza świątyni, a malarze ozdabiali cenne rękopisy, takie jak ewangeliarze, psałterze, mszały oraz wzbogacali wystrój budowli kościelnych wspaniałymi freskami. Takie świątynie zapoznawały nie znającą pisma ludność z treścią Ewangelii.
Literatura średniowiecza również za główną przyjęła tematykę religijną. Zaliczamy do niej żywoty świętych, lirykę Maryjną, modlitwy, kazania, moralitety, misteria, a także dramat liturgiczny oraz wiersze religijno-dydaktyczne. Wszystko to miało służyć ukształtowaniu światopoglądu ludności przyjmującego Boga jako najwyższą władzę i cel wszelkich działań, a człowieka jako rozdartego pomiędzy tęsknotą za niebem, a pokusami ziemskimi.
Do ważnej spuścizny literackiej tej epoki możemy również zaliczyć historiografię, to jest ogół dzieł historycznych. Były to prowadzone przez zakonników i kler katedralny krótkie zapiski rocznikarskie, czyli notatki na temat wydarzeń minionego roku oraz kroniki.
Bardzo ważnym przedsięwzięciem Kościoła było rozpoczęcie nauczania szkolnego. Najpierw papiestwo zobowiązało biskupów i kapituły do zakładania szkół katedralnych. Obok nich zaczęły powstawać w miastach szkoły zakładane przez nowe zakony. Uczono w nich czytania i pisania po łacinie, modlitw i pieśni kościelnych oraz orientacji w kalendarzu kościelnym. Później jednak kupcy i rzemieślnicy, którym nie wystarczał taki program nauczania, zaczęli zakładać w miastach szkoły prywatne, kupieckie, w których do nauczania elementarnego doszła nauka rachunków, redagowania listów oraz języków narodowych. Efektem tego była postępująca alfabetyzacja ludności świeckiej.
Szkoły katedralne i niektóre zakony zaczęły również zakładać uniwersytety. W tym celu sprowadzano nauczycieli i studentów nawet z bardzo odległych krajów. Takie uczelnie wyższe powstały w Paryżu, Oxfordzie, Bolonii i Padwie między początkami XII a połową XIII w. Można było na nich wyróżnić fakultety sztuk wyzwolonych, prawa kanonicznego i cywilnego, medycyny i teologii.
Edukacja klasztorna przyczyniła się do rozkwitu filozofii średniowiecznej. Kształtowała ona bowiem życie umysłowe ludności średniowiecznej. Służyła przede wszystkim rozumieniu Pisma Świętego, modlitwie i kontemplacji. W końcu XI i w XII w. rozważania o Bogu stały się nauką, zwaną teologią, a w XIII w. była już ona najważniejszą dyscypliną uniwersytecką.
Jak widać Kościół miał ogromny wpływ na wszystkie dziedziny życia ludzi wieków średnich. Podporządkowana była mu kultura, oświata, filozofia, literatura oraz sztuka. Decydował też o kształtowaniu się nowych cywilizacji. Mimo, że epoki późniejsze powracają do religijności w żadnej z nich nie odgrywa już ona tak ogromnej roli jak właśnie w średniowieczu.
